Morgunblaðið - 09.03.1949, Side 2

2
MORGUKELAÐIÐ
Miðvikudagur 9. mars 1949.
m íangi Rássa, 1. grein
Fyrstu kynni mín aí GPU
Sekk beint i voðann
„HLUTLAUS blaðamaður,
fr jettaritari fyrir svissneskt
fc'l > y í fyrsta lagi eru allir
fcla.ðamertn, líka þeir hlutlausu,
rjósnarar. Og í öðru lagi hefur
Svíss ekki verið hlutlaust í
fcessari styrjöld. Það var fasist-
ickt'1.
Með þessum orðum tók rúss-
rieskur kapteinn á móti mjer,
f. útb.verfi Berlínar, Zehlendorf,
27. apríl 1945. Hann hafði dag-
♦hn.áður komið þangað að sunn
an og hertekið þetta útborgar-
fcverft.
Tveim dögum áður, nákvæm
lega 10 klst. áður en rússneskur
fcer kom til borgarinnar, hafði
sprengja gereytt húsinu, þar
seiTi jeg hafði aðsetur. Þá dundu
yfír loftárásirnar á stundarfjórð
jungsfresti. Nóttina eftir var jeg
í loftvarnabvrgi í næsta húsi.
En fór daginn eftir að hitta
rússneskan yfirforingja, sem
Efigt ,5/ar að hefði sett á stofn
strifstofu í nágrenninu. Ætl-
aði að fá hjá honum vegabrjef,
eða Ieyfisseðil, til þess að geta
liomist óáreittur heim til sviss-
riesks vinar míns, sem átti
fcjeima bar skamt frá. Ætlaði
aS fá hjá hcnum húsaskjól.
— Drepum njósnara.
Þessí herstjórnarstöð, sem jeg
fyrirhi-tti, reyndist að vera
<3eild úr andnjósnastarfseminni
ev í styrjöldinni var almennt
I-'ill-uð ,,Smersj“. En það er
-F.'iyttíng úr tveim rússneskum
cn’ðum, sem þýðir „Drepum
rtjósnaraua“. Síðar fekk jeg að
vita, að þessi starfsemi var ein
grein af hínni alvöldu N.K.V.D.
tók við af Tjekkunni — G.
F. U. Kapteinninn, sem jeg hitti
Ijet mig fljótt ganga úr skugga
tim, að jeg hefði gengið beint
( -yoðánn, ,,Þjer verðið hjer“,
Sagði hann. Og síðan var farið
i"é" mig niður í kjallara og
v-orður settur fyrir framan her-
fcorgxsdyrnar.
Þessi misskilningur hlýtur að
legast á næstu dögum, hugsaði
jeg- Gat þá enga hugmynd gert
rnjer um það, að hjer var að
fcy rja löng leið og ströng, mikl-
íir hörmungar fyrir mig. — í
f»’<ú ár og fjóra mánuði var
jog ao komast fram úr þessu,
t’,: ignum þrennar rússneskar
fangabúðir, þr.jú fangelsi, og
miðstöð NKVD í rússnesku
Potzdam uns jeg 5. sept. 1948
flúði þaðan.
Vi.tV ekkí Gestpomenn.
Eannsóknarforingjar NKVD
nota altaf tvennskonar aðferðir
f j úrheyrslum sínum. Onnur er
sú, aS hræða mer.n. Hin, að vera
víngjarnlegir.
Kapteirminn, sem tók mig til
fan.ga, var eindregið fylgjandi
fyj.rx aðferðinni. í fyrstu vfir-
fc'-iyrslunni kom hann t. d. með
þesa setningu:
Gleymið ekki að við getum
ri'jf.að aðferðir til þess að fá yð-
uj til að tala.
Þetta var. sama daginn, sem
jeg var tekinn fastur. Þá varð
jeg að gera grein fyrir öllum
helstu æfiatriðum mínum. —
Kama daginn kom skipun um,
aS við ættum að halda suður á
bóginn. Það kom í Ijós, að við
vorum með herdeild úr her Kon-
jevs marskálks. er átti að fara
til Prag í skyndi. áður en bar-
daganum um Berlín var lokið.
Fyrstu nóttina, sem við vor-
um á leiðinni til Prag, ljet jeg
fyrirberast í vagni, sem stóð út
í garði einum. Hervörðui” átti
að gæta mín. Það var viðfeld-
inn 18 ára gamall Leningrad-
piitur. Jeg gaf mig á tal við
hann. Hann spyr mig m. a.
hvort jeg vissi hvers vegna jeg,
hefði verið tekinn fastur. Ekki
vissi jeg það. ,,Við fengum allt
í einu óvænta skipun um að
leggja af stað suður á þóginn,“
sagðí pilturinn. Kapteininn
kunni ekki við, að fara frá Ber-
lín. án þess að hafa náð í a.
m. k. einn njósnara“.
Fönguuum fjölgar.
Ekki veit jeg, hvort varð-
maður minn hefir haft rjett fyrir
sjer. En nokkuð _var það, að
þegar hjer var komið sögu, var
jeg einasti fangi þessarar her-
deildar.
Næsta dag áðum við í þorpi
einu. Þar kom til okkar Þjóð-
verji nokkur, sem kvaðst hafa
verið í flokiti þýskra kommún-
ista. Hann kom til þess að biðja
kapteininn tim vernd, gegn hin-
um sífeldu húsrannsóknuum,
sem rússnesku hermennirnir
gerðu þar um slóðír, er þeir fóru
ránshendi um allt. Enginn hinna
rússnesku liðsforingja gaf sjer
tíma til að hlu.sta á hann. Svo
hann var með okkur á göngu-
ferðinni .í tvo sólarhringa,
þangað til honum tókst að
skýra frá erindi sínu. Og var þá
leyít að fara heim til sín.
Næstu daga bættust margir
fangar við. Meðal þeirra fyrstu
voru 5 Þjóðverjar, sem teknir
höfðu verið í einu úthverfi Ber-
línar. Þegar Rauði herinn kom
inn í úthverfi þetta, var gefin
út tilkynning um að allir Þjóð-
verjar, sem verið hefðu í á-
byrgðarmiklum stöðuum, en
mist þær, vegna þess að þeir
hefðu ekki viljað lúta valdi
Hitlers, gætu gefið sig ír-am, til
þess að fá stöður ,,í hinni nýju
þýsku stjórn“. Þeir áttu og að
hafa með sjer nokkuð af fötum
til skiftanna, og mat til þriggja
daga,
Þessir 5 þýsku menn, höfðu
allir verið í háum stöðum. —
Meðal þeirra voru tveir við-
kunnir lögfræðingar, sem Hitl-
er hafði rekið vegna óhlýðni
við Nasistana. Brátt vorum við
fangarnir orðnir 50—60 manns.
Auk andnasistanna komu til
okkar menn, er haft höfðu lít-
irfjörleg störf með höndum hjá
Nasistunum, höfðu verið sellu-
stjórar o. þvíuml. Og svo voru
þarna hermenn úr Rauða hern-
um, er höfðu gert sig seka um
bein afbrot.
Til Tjekkóslóvakíu.
Við vonmi á flækingi skamt
suður af Berlín í nokkra daga.
En hjeldum síðan rakleitt af
stað, áleiðis til Tjekóslóvakíu,
Við fangarnir vorum látnir
ganga í röðum. En með okkur
voru varðmenn vopnaðir vjel-
pístólum. Stundum voru þeir á
reiðhjólum, stundum gangandi.
Það var ekki í hegningarskyni
g§.rt, að láta okkur vera gang-
andi. Við vorum bara sem nokk
urs konar farangur herdeildar-
innar. Er vantaði flutninga-
tæki, til að koma okkur áleið-
is með öðru móti. En gangan
var þreytandi fyrir okkur, eink
um þá, sem voru komnir til ára
sinna. Margir fanganna voru
yfir sextugt. Það var því ekki
undarlegt, þó þeir væru orðnir
sæmilega uppgefnir, eftir fyrsta
göngudaginn, er við höfðum ver
ið reknir áfram 50 kílómetra.
Þá vorum við í Jiiterbog.
Eftir það gengum við sjald-
an lengra en 30 km á dag. Gist-
um oftast á bóndabæjum. Vor-
um settir í stofuhúsið, eða í
hlöðu eða í eitthvert gripahús-
ið. Við höfðum ætíð verstu
næturnar, þegar við vorum
settir í bændastofurnar, — Þá
var öllum húsgögnum fleygt
þaðan út.Svo þar var ekki nema
bert gólfið. En við svo margir
reknir þar inn, að við höfðum
ekki einu sinni pláss til að
teygja úr okkur á gólfinu eftir
gönguna, og urðlim að halla okk
ur upp að þili og hálfsofa þann-
ig, ellegar hnipra okkur saman
í kút, á gólfinu. Það var því
hátíð, er við komumst í hlöður,
og gátum teygt úr okkur í hey-
inu.
Sjálfmorð.
Eftir því, sem lengra leið,
og við komumst lengra frá Ber-
lín, fór óánægja og uggur and-
nasistanna vaxandi. Mannanna,
sem hafði verið lofað því, að
fá „stöður í hinni nýju þýsku
stjórn“. En höfðu verið teknir
með í þetta ferðalag, til þess
að æfiferill þeirra yrði rannsak
aður. Þeir höfðu aldrei verið
yfirheyrðir, eða spurðir neins.
Með hverjum degi voru þeir
komnir lengra frá Berlín, frá
heimkynnum sínum og fjöl-
skyldum. Og höfðu enga leið
til þess að koma boðum heim
um það, hvað af þeim hefði
orðið.
Þ. 5. maí fórum við yfir El-
ben á bátabrú, hjá Wittenberg.
Eftir það urðu andnasistarnir
alvarlega hræddir um sig. Þeir
voru nú orðnir fullvissir um,
að loforðin um ..stöður í hinni
nýju stjórn“, yrði aldrei annað
en svik. Hefði aldrei annað ver-
ið en ráð til að ná til þeirra,
og fara með þá til Rússlands.
Aðfaranótt 6. maí gistum við
í „ágætis“ svínahúsi í þorpi
einu skamt frá Wittenberg. Um
morguninn átti jeg að skamta
súpu, sem komið var með til
okkar í fötu. Þegar jeg rjetti
senatsforseta S„ er var einn
andnasistinn, súpuskálina, valt
hann um koll og var dauður á
nokkrum sekúndum. Fjelagar
Framh. á bls. 8.
raiDiéknargegn
ÖNNUR umræða um eftirlit með rekstri ríkisins hjelt áfram £
gær og varð ekki lokið. Þeir Sigurjón Á. Ólafsson og Hermann
Jónasson mæltu gegn írumvarpinu, en fjármálaráðherra varð
fyrir svörum.
Hermann J. endurtók fyrri
ummæli sín um, að engin lög
þyrfti að setja um þetta eftirlit,
og taldi að Alþingi hefði lýst
vilja sínum um það í þings-
ályktvninni frá 1945, sem getið
var um hjer í blaðinu í gær.
Hvað sagði Alþingi
í fyrra?
Fjármálaráðherra benti á, að
við afgreiðslu fjárlaganna í
fyrra, hefði Alþingi samþykt í
22. gx. ályktun þess efnis, að
ráðherra sje heimilað að fjölga
ekki starfsmönnum ríkisins, þar
til lög verði sett til að draga
úr starfsmannahaldi hjá ríkinu.
í beinu framhaldi af þessari
yfirlýsingu Alþingis ljet jeg því
undirbúa löggjöf þá, er hjer
liggur fyrir, sagði ráðherra.
Vil Hermann nú ómerkja
gerðir Alþingis í þessu efni, eða
hvað meinar H.J. með að halda
því fram, að Alþingi vilji ekki
setja lög um eftirlit með rekstii
ríkisins?
Þegar Hermann „leigði“
Guthenberg
Varðandi þau ummæli H. J„
að ráðherra hefði nóg vald til
að gera allt það, sem fælist í
frumvarpinu, þá benti Jóhann
Þ. Jósefsson á, að lögskýringar
H. J. hefðu fyrr reynst hæpnar
hvað ráðherravald snertir.
Heimann hefði eitt sinn talið
,sig hafa nóg vald til að gera
eina stjórnarathöfn, sem síðar
reyndist lögleysa. Það var þeg-
ar H. J. leigði ríkisprentsmiðj-
una Gutenberg tíu prívatmönn-
um án nokkurrar lagaheimild-
ar. Þetta gerðist 1942 er Her-
mann var ráðherra, og varla
hefur hann gert þetta til að
spara fyrir ríkið, því að Guten-
berg var og er það ríkisfyrir-
tæki, sem stendur sig einna
best íjárhagslega. Myndi þetta
athæfi vissulgea hafa verið kall
að brask, ef ráðherra Sjálfstæð-
isflokksins hefði átt í hlut.
Þessari ráðstöfun hefði auð-
vitað verið riftað af eftirmanni
Hermanns sem lögleysu.
Þá hefði Hermann í annað
sinn farið út fyrir valdsvið sitt,
er harin eitt sinn skipaði mann
í embætti án nokkurrar laga-
heimildar (þetta játaði Her-
mann) og mun jeg því taka öll-
um lögskýringum hans um
valdsvið ráðherra með fyrir-
Ivara, sagði fjármálaráðh. að
lokum.
„Einræði“ Sigurjóns
Sigurjón Á. Ólafsson sagði
að í frumvarpinu fælist hið
mesta einræði og gæti hann með
engu móti aðhylst það, vegna
þess. Taldi hann sjerstaklega 1.
gr. bera vott um sjerstaka ein-
ræðishneigð.
Ráðherra benti Sigurjóni á,
að verksvið eftirlitsmannsins,
eins og það væri ákveðið í 1.
gr„ væri að hafa eftirlit með
rekstri stofnana ríkisins. Að
leiðbeina stjórnendum þeirra og
að gera tillögur til ráðhérra um
breytt fyrirkomulag með spam
að fyrir augum, og sagði ráðh,
svo, ef þijagmaðurinn kallar
þetta einræði, hvað er það þá,
sem í hans augum er lýðræði?
Þá benti ráðherra Sigurjóni
á, að flokksblað hans „Alþýðu-
blaðið“, hefði lýst því yfir, að
þetta frumvarp væri „skelegg-
asta tilraunin“ til að koma á
sparnaði. al
---------------- 1
Kyrrsefning og !ög-
bann lögfes)
FRUMVARPIÐ um kyrrsetn-
ingu og lögbann var afgreitt
sem lög frá Alþingi í gær. Frum
varp þetta, sem nú hefur verið
lögfest, var flutt fyrir forgöngu
dómsmálaráðherra. Núgildandi
ákvæði um kyrrsetningu og lög-
bann eru orðin ærið gömul, því
að þau eru að finna í Norsku
Lögum Kristjáns 5. frá 1687.
Hafa þau jafnvel aldrei verið
gefin út á íslensku í löggiltum
texta.
Lögin, sem voru samþykkt i
gær eru allmikill lagabálkur í 4
köflum og 33 greinum. 1
í fyrsta kafla eru ýms al-
menn ákvæði um kyrrsetningu
og lögbann. í öðrum kafla eru
fyrirmæli um kyrrsetningu.
bæði á fjármunum og mönnura,
Þriðji kaflinn greinir sjerregluE
um logbann. í þriðja kafla eril
ákvæði um gildistöku laganna,
en þau skulu koma til fram-
kvæmdar 1. júní 1949.
*
Keflavík
fær kaupstaðarrjettindi
Alþingi lögfesti í gær frum-
varp Ólafs Thors um bæjar-
stjórr. í Keflavík, þess efnis, að
Keflavíkurkauptún skuli vera
kaupstaður og sjerstakt lögsagn
arumdæmi. Umdæmið nær yfitl
allan núverandi Keflavíkur-
hrepp og heitir Keflavíkurkaupi
staður. 1
---------------- J
Kínverska sljórnin
sagði af sjer í gær
NANKING, 8. mars. — Sun Fo,
forsæfisráðherra Kína, baðst I
morgun lausnar fyrir sína
hönd og ráðuneytis síns. Li for-
seti hefur fallist á lausnarbeiðfl
ina og leitar nú fyrir sjer um
forsætisráðherraefni til þess að
standa fyrir nýrri stjórnar-
myndun. í
Stjórn Sun Fo hafði sætt mik
illi gagnrýni að undanförnu,
meðal annars fyrir þá ákvörð*
un að flytja bækistöðvar sínaí
frá Nanking til Canton. <
— Reuter*
Fiotaæfingar
LONDON, 8. mars. — Heima-*
floti og Miðjarðarhafsfloti Breta
eru nú saman að æfingum. —*
Flotaæfingum þessum lýkur ál
morgun (ipiðvikudag). i