Morgunblaðið - 11.02.1950, Qupperneq 11

Laugardagur 11. febrúar 1950.
MORGVNBLAÐIÐ
11
SIGIIRÐI SVARAÐ SIGURMIJIMDARSYIMI
SIGURÐUR Siguririundárson í|
Hvítárholti gerir athugasemd við
sögu Smiðs Andrjessonar, sem út
kom á s.l. hausti. Athugasemd
Sigurðar er þó ekki um neitt, sem
snertir fræði þessarar sögu, held-
ur um lítið atriði, sem eg benti á
m. a. til rjettlætingar því að eg
skráði þessa ritgerð um Smið
hirðstjóra Andrjesson. Saga hans
taldist skráð í skáldverki, sem
kom út fyrir meira en 30 árum,
eg sem höfundurinn, Jón Trausti,
sagði um í formála, að þræddi
alla sannsögulega fræði um þenn
ari mann og benti á heimildirnar.
Gerir Sigurður mjer lika þann
greiða að prenta upp í þessari
grein sinni, það sem þetta sann-
ar og skilgreinir. Nú er Sigurður
mjög hneykslaður á því, að eg
hafði farið hörðum orðum um
þessa fræði um Smið Andrjesson,
sem skáldið túlkaði, og hefur þó
fyrir sjer nú, fulla sögu og glögga
um það, sem milli ber í fræðum,
hjá okkur Jóni Trausta. Sigurður
fer þó viðurkenningarorðum um
bók mína og fræði, en það verð-
ur lítið að marka, þegar allt snýst
fyrir honum um skáldskap og
persónu Jóns Trausta, sem er
honum framar öllum fræðum.
Níðsaga Smiðs
Eg var búinn að hlusta lengi á níð
sögu Smiðs Andrjessonar úr Jóns
Trausta frajðum, sem almenning-
ur hafði uppi, og vita betur, þeg-
ar eg rjeðist í að hrinda henni,
og hafði illt eyra að heyra og
skap bólgið í Trausta garð fyrir
sama röng og ómannlega túlkuð
fræði um löngu dauðan mann, er
hvergi átti sjer formælendur, og
hafði þar að auki fallið í lands-
sögulegu hlutverki, sem enginn
áður nje síðan, hafði mætt á
starfsvangi ævinnar; að setja nið-
ur uppreisn í kirkjumálum móti
sjálfum páfans gjörðum, sem þó
ekki voru sprottin af neinni siða-
bót ,eða rjettarmóral, heldur
valdslegum yfirgangi og kenjum,
því þó Eyfirðingar hefðu hrakið
Jón skalla af Hólum hefði erki-
biskupinn kjörinn annan í hans
stað, kannske mann eins og
Skútu-Grím biskup i Skálholti,
og Eyfirðingar þá þagað og skrið
ið.
Hált á stílnum.
Sigurður hælir mjer fyrir stíl-
inn, sem eg skrifa, og hefur hann
Mklega vit á þessu sjálfur, því
hann skrifar vel sjálfur málfræði-
lega. En honum verður hált á
stílnum mínum. Eg sagði að það
þýddi ekki fyrir orðróms sögu-
ínenn og oflítil skáld o. s. frv.
Nú athugar Sigurður ekki hvað
eg sagði með oflítil skáld. Það
eru öll skáld oflítil, svo hjer gat
ekki verið sagt níð um Jón
Trausta sem skáld, heldur sagði
þetta það, að þetta skáldverk
væri oflítið, með orðrómssögunni
til að níða Oddaverja á helgri
messu. Nú segir Sigurður: Lítið
skáld, og heldur að eg hafi sagt
það sem persónulegt mat á skáld-
inu Jóni Trausta. Eg hef ekki
komið nærri skáldskap Jóns
Trausta, enda kom hann í engu
við sögu Smiðs, heldur fræðin,
sem Jón Trausti sagði, að lægi til
grundvallar sögu sinni, og allir
hafa haft fyrir satt.
Mjer er enn ógeðfelt að skrifa
um skáldskap Jóns Trausta, enda
hcfur Matthías Joch. klárað þetta
til fullnustu í vísum, sem Sig-
urður tilfærir um hann. Eg veit
um mitt eigið mat á Heiðabýlis-
sögum hans, Leysing og Borgum
og kæri mig ekkert um að ílíka
því á „oflítilli" skálda öld. Hitt
væri til, að eg vildi bera í bæti-
flákann fyrir hann um fræðá-
-frumhlaup hans um Smið And-
rjesson.
Vitnisburður Sigurðar.
Sigurður tilfærir alllangan
kafla úr formála Jóns Trausta
um Smið Andrjesson, þar sem
hann segir að elstu heimildir um
Grundarbardaga ^je að finna í
Flateyjarannál, en bætir svo við
að yngri fræðimenn hafi notað
þessa frásögn, en hafi hana nokk-
uð fyilri. Eg skrifaði Smiðs sögu
til að sanna það að hjer er skakkt
með farið og hafði Sigurður full-
in samanburð á þessu, og vel
stíiuð fræði, til þess að skera
sjálfur úr þessu. En hvernig átti
Jón Trausti að varast það, að
þetta, sem hann kallaði fyllri frá-
sögn síðari tíma manna væri
hrein lýgi, og í engu sambandi
við fræðin í Flateyjarannál, og
auk þess sú athugasemd gjörð við
þessi nýju fræði, að þeim bæri
ekki saman við hin eldri, er þessi
nýju fræði voru gefin út í Hirð-
stjóraannál. (Safn II). — Jón
Trausti hefur ályktað, að seinni
tíma menn hefðu aukið fræðin,
en ekki logið upp rakalausri sögu,
eða skráð sögu Diðriks v. Minden,
og kallað Smiðs sögu.
Jón Trausti tekur öll sín fræði
um Smið úr Hirðstjóraannál, en
kemur ekki nærri samtíma fræð-
um, sem Flateyjarannáll hefur
um Grundarbardaga. Flateyjar-
annáll segir, að Siriiður hafi ver-
ið laminn til bana með járnrek-
inni kylfu og sannar kvæði
Snjóifs þetta, sem Jón Trausti
hefur að vísu lesið, en hann hef-
ur hitt uppi í sögunni, sem logið
er í Hirðstjóraannál, að Smiður
hafi sstokkið bita af bita, uns
frækinn Norðlendingur náði að
höggva af honum höfuðið, sem
fjell þá í mjólkurtrog húsfreyju.
Sjálfsagt hefur Jón Trausti álitið
að þessi Hirðstjóraannáls fræði
byggðist á einhverri „fyllri“
fræði, eins og hann orðar það, en
hefur náttúrléga ekki fundið
hana, frekar en aðrir sem eftir
hafa leitað, en verið svona hrekk
laus maður, að gera fastlega ráð
fyrir því að hún væri til. Vand-
aðir fræðimenh hafa frekar það
sem elst er af heimildum, en það
ljet Jón Trausti sjer ekki að kenn
ingu verða. Hann reynir ekki að
sögugreina nje sálgreina kvæði
Snjólfs, eða Rafa tildrög þessarar
sögu sem gerðist á Grund, en
smattar á óhróðrinum í Hirð-
stjóraannál.
Formálamir, sem stangast.
Það sjest á grein Sigurðar í
Hvítárholti að hann skrifar hana
vegna þeirra fáu sönnu ummæla,
sem eg hafði um sagnaritun um
Smið Andrjessno. Og ást hans á
Jóni Trausta er aðalinntak henn-
ar, samanber niðurlag greinar-
innar. Hann reynir ekki að at-
huga málið, þar sem hann hafði
glöggan samanburð á því sem
Jón Trausti hafði að segja af
Smið og það sem nú var fram
komið. Eg tók þó þessi fáu orð
fram til þess að sýna hversu rót-
gróin hin ranga söguskoðun á
Smið væri þegar skáld á vorri
öld ljeti sig ekki muna um það,
að hafna gamalli samtíðarsögu,
til þess að túlka og jafnvel færa
í aukana ranga síðari tíma for-
aómssögu. Þetta snerti ekki hið
minnsta skáldskap Jóns Trausta,
heldur þau fræði, sem hann túlk-
aði, samanber formála hans fyrir
sögunni Veislan á Grund. Látum
grein Sigurðar vitna. Sigurður
segir eftir Jóni Trausta í þessum
formálsorðúm: „En eg tel „histor-
iskar“ skáldsögur því -aðeins rjett
mætar að höf. grafi fyrir allar
rætur þeirrá heimilda, sem til
eru, eða hann fær til náð“, Var
það nokkur furða þó litið væri
á þessa sögu sem fræðilega heim-
ild um þessa atburði. Höfundur-
inn grefur bara fyrir allar rætur
heimilda, sem hana snerta. Hvi-
lík vandvirkni!
Það munu fleiri en eg þykjast
eiga rjett á því að skilja milli
fræða og skáldskapar í slíkri
sögu, og athuga í fullu fræðilegu
ljósi fræðahliðina, á sögunni. Eg
hef ekki gert annað, látið skáld-
skapinn alveg liggja á milli hluta
og geri það ennþá.
Svo kemur annar formáli hjá
Jóni Trausta og Sigurður til-
færir hann líka, og ályktar af
honum hátíðlega, það sem fer
alveg í bága við hinar fyrri álykt-
anir hans. Hann segir: „Á þessum
fagra formála sjest að skáldið
varar við því að taka sögur sínar
sem sagnfræðilegar staðreyndir.
(Hvað: eftir að búið er að grafa
fyrir allar rætur heimilda, og án
þess allar hfstoriskar skáldsögur
órjettmætar). Hafi skáldsaga
hans verið misskilin, og er þar
við aðra um að sakast. (Prent-
villupúkinn, eða hvað!). Þetta
hefur Benedikt Gíslason vanrækt
að kynna sjer, áður en hann hóf
hinar ranglátu og einstæðu árásir
sínar á hið látna skáld.“
Forherðing Sigurðar.
Þetta er forhert bull, og óskilianl.
á vitsmuna vísu, stangast í rök-
leiðslunni hjá greinarhöfundi, því
hvernig á að koma þvi saman að
heimildir sjeu allar rjettar í sög-
unni, og svo að ekki beri að taka
mark á þeim? Greinarhöfundur
veður bara elginn. Svo heldur
hann á bókinni, sem gerir upp
þessi fræði, grefur fyrir rætur
heimildanna svo sem kostur er,
og gjörhrekur alla fræði í skáld-
sögunni, sem höfundurinn er bú-
inn að segja að sje rjett, og vitna
til heimildanria.
Sigurður segir enn: „Þannig
farast skáldinu Jóni Trausta orð.
Þetta sannar ótvírætt, að hanM
hefur samið sögu sína í fullu
samræmi við þær heimildir, sem
hann hugði rjettar. (Er ekki rjett
að dást að svona skarpskyggni?)
Getur Benedikt Gíslason sakað
skáldið um að byggja ekki sögu
sína á kenningum, sem sáu fyrst
dagsins ljós 30 árum seinna.“
Þetta er að kunna að skrifa, en
ekki að hugsa, samt hefur það
enga þýðingu að skrifa, ef ekki
er hugsað. Skáldið byggir sögu
sína á heimildum, sem það hugði
rjettastar (auðvitað), en þegar
sýnt er fram á það 30 árum
seinna að þessar heimildir eru
ekki rjettar, þá reiðist enginn
éins og Sigurður í Hvítárholti, og
það svo að hann fer að vaða elg
um hluti, sem ekki er minnst á
í efni því, sem hann tekur til
athugunar. Og það svo, áð þetta
efni hverfur honum, og hann fer
að lesa Jón Trausta og rita upp
úr honum, og tekst ekki betur
til en svo að allt stangast í rök-
semdafærslunni, og sjálfur skilur
hann ekkert í öllu þessu stangi,
og er bara kotroskinn höfðingi
atsins.
Sigurður skrifar enn.
Sigurður skrifar enn: „Bene-
dikt Gíslason segir að sagan sje
gerð í þeim stíl að gera Smið að
óþokka og skripi. Hjer er ann-
aðhvort farið vísvitandi rangt
með eða sagan er dæmd óles-
in.. .. Það er hægt að færa full-
ar sannanir fyrir því að Smiður
er ekki gerður verri í sögunni en
heimildir þær, sem sagan er
byggð ó, segja til um.“ Nú lafir
Sigurður ekki á öðru en stráinu.
Þarna er þá rjettlætingin að
skrifa sögu Smiðs svona. Fara
þó ekki út yfir lognar heimildir,
en hvað það er fagurt og Sigurð-
ur er bara hrifinn. Það má geta
þess til, að þessi maður, sem hef-
ur skrifað Smiðs sögu mína hafi
bara ekki lesið svona ýmislegt
sem viðkemur málinu. Gerir ekk-
ert til þó þarna gægist upp við-
urkenningin á því, að maðurinn
sem kannaði allar heimildir, hasli
sjer völl í sögugjörðinni innan
þröngra takmarka í heimildunum
og skeyti ekki þeim elstu. Sag-
an er bara í samræmi við heim-
ildirnar sem hún er byggð á.
Það er Sigurði nóg. Smiður er
enginn óþakki hjá Trausta, bara
svallgjarn, djarftækur til kvenna,
baráttulundaður. Þetta er höfð-
ingi! Hvernig skyldi bóndinn í
Hvítárholti vera?
Skora á Sigurff.
En nú ætla eg að skora á Sig-
urð í Hvítárholti að skýra frá
þeim heimildum, sem mark er
takandi ó, Flateyjarannál, alþing-
isdómi Þorsteins á Urðum, sem
segir að sveitungar sinir hafi ó-
fyrirsynju í hel slegið Smið
Andrjesson og annan gang þess-
ara mála að samtímaheimildum,
þar sem skýrt sje frá því að
Smiður Andrjesson hafi verið
svallgjarn, djarftækur til kvenna
og víglundaður (baráttulundað-
ur). Þar finnst ekkert nema sú
upplogna kjaftasaga, að það orð
hafi legið á að hann hafi ætlað
að taka hina mestu menn norðan-
lands undir sverð. Þrjátíu og
fimm menn ætlað að drepa alla
mestu menn í Norðurlandi, og
Ormur Snorrason einn á meðal
þeirra!
Og eg skora á Sigurð að tilfæra
þær heimildir úr hinni upplognu
sögu Hirðstjóráannáls um Smið
Andrjesson, sem hægt er að
byggja á kvennafars bull Jóns
Trausta af Smiðsmönnum í sög-
unni Veislan á Grund. Ef að þeir
menn, sem við þá sögu koma, eru
ekki skrípi ein, þá vil eg heyra
iSÖgur frá Hvítárholti.
Sigurffúr athugar fræffin.
En Sigurður lætur mig ekki
sleppa alveg í fræðunum um
Smið Andrjesson. Hann kann nú
dálítið fyrir sjer þessi maður, sem
er svona lærður í Jóni Trausta.
Hann telur veilu í fræðum mín-
um, að jeg tali sem minnst um
Jón skráveifu. — Sigurður er
kannske lærður í honum líka.
En jeg' skrifaði bara allt, sem
vitað er um Jón skáveifu, en Sig-
urður veit meira: „Það mun vera
sá maðurinn sem einna verst hef-
ur verið þokkaður i alíri mið-
aldasögunni", segir Sigurður. —
Sigurður veit betur en aðrir. Við,
sem oflítið vitum, vitum að þetta
er komið m. a. úr sögu Jór>s
Trausta, sem hann jók fram yfir
heimildir í Hirðstjóraannál, að
þessum óþokka. Við viturn að hið
norðlenska óbragð að sögu Jóns
er komið vegna deilna hans við
Árna Þórðarson, er menn þeirra
börðust á Alþingi og menn fjellu
af Árna, sem ætla má að hafi
verið norðlenskir. Þess vegna
fara Húnvetningar á móti hon-
um að Þverá í Vesturhópi 1361,
og bönnuðu honum yfirreið. Hins
vegar fer engum öðrum sögum af
honum, illum nje góðum, þau ár
sem hann var hirðstjóri, einn af
fjórum, frekar en t. d. stórmenn-
inu Þorsteini á Urðum. Árni Pórð
arson er sennilega upprunninn úr
Hunaþingi. Þó mun eg endur-
skoða þá afstöðu, sem eg tók í
Smiðssögu, um uppruna hans af
Auðkúlumannaætt. Norðlenskur
mun hann vera samt. Svo ætla eg
að segja Sigurði það til athug-
unar, að miklar líkur eru á því
að Ingileif kona Jóns í. Víðidals-
tungu sje dóttir Árna, og þá má
það teljast undravert hversu vel
Smiður sleppur í gegnum annál
hans. En skýring er það á kjafta-
sögunni um manndrápahug
Smiðs í Norðurlandi, og svo það,
að sýnilega hefúr vérið fellt mik-
ið lof um Smið niður í kvæðinu,
sem heimilisprestur Helgu á
Grund orti um Smið og hans
menn, er það var skráð í Flateyj-
arannál, að tilstuðlan Jóns. Og
Sigurði vil eg enn fremur segja
það að Jón skráveifa var ekki
svo mikill óþokki, að hann tæki
af lífi konu og ungling, eins og
Árni Þórðarson, sýnilega til þess
að geta sópað frjálslegar fjár-
hirslur Markúsar bónda Barkað-
ar. Nú er orðrómssaga Jóns og
Grundarveislu fræði Trausta á
þá leið, að hann hafi verið svall-
samur, djarftækur til kvenna og
baráttulundaður, alveg eins og
höfðinginn Smiður að mati höfð-
ingjans Sigurðar Sigurmundar-
sonar í Hvítárholti í Hrunamanna
hreppi.
Helga á Grund.
Þá finnur Sigurður veilur í rök
leiðslu minni fyrir því að Helga
hafi ekki átt hlutdeild að drápi
Smiðs. Eg gerði fulla grein fyrir
þessu í sögunni, en get ekki gert
að því þó til sjeu menn, sem eru
svo rökrænir, eins og Sigurður í
Rvítárholti, að halda að Helga,
hafi haft fyrir því að láta
heimilisprest sinn yrkja lofkvæði
um manninn, sem hún ljet drepa.
Þetta getur Sigurður haft fyrir
rökfræði fyrir mjer, og eg er
vanari að dást að konum fyrij:
gestbeinaatlæti þeirra, en víga-
ferli, enda hefur engin kona for-
ráðið mig á gestbeinanum með
vígaferlum. Eg gerði fulla grein
fyrir því í bókinni að eg hef enga
trú á hringabrynjuklæðnaði
Smiðsmanna, utan hans sjálfs og
kannske nokkurra sveina nans,
þrátt fyrir „rímið“ í Snjóifs-
kvæði.
Sigurður og Trausti skáld.
Það er auðsjeð að Sigurður
í Hvítárholti skrifar grein sína af
ofurást á skáldinu Jóni Trausta
og virði eg það hugarfar. Hann
fær bók mína í hendur og sjer að
eitt gilt verk hins góða skálds
verður reykur einn fyrir efni þess
og efnismeðferð, stíllinn er eftir.
Bók mín verður að eldi í höndum
hans eins og Biblían í loppum
Kölska. Hann verður að fara eins
að og sá gamli, lesa allt afturábak
— samt sendur stíllinn —!
Það verður að lýsa því hvílík
ógæfa hefur hent Benedikt að
skrifa þessa bók, þar sem fræði
Jóns Trausta eru hrakin. Hjcr
hafði þó ekkert hent, annað en
það að fræði Jóns Trausta stóð-
ust ekki gagnrýni, eins og svo
margra annara fræði. Jón var
bara þarna í góðum fjelagsskap,
mín og margra annara, sem fara
með röng fræði, af því heimildir
vanta, eða taka trúanleg fræði
annara, sem enn öðrum höfðu
trúað um röng fræði. Svo kemur
skrýtið hjá Sigurði. Hann ráð-
leggur mjer að lesa bók eftir Jón
Trausta, en varast heimildirnar.
Þetta finnst mjer vera eins og
þegar Kölski ætlaði að leika á
Sæmund fróða. Eg hlýt að vara
mig á þessu eins og Sæmundur á
Kölska.
En þarna kemur skýringin á
því hvers vegna Sigurður þolöi
ekki að heimildir Jóns Trausta
að sögu sinni stóðust ekki, eins
og' svo margra annarra manna'
heimildir. Það- er nokkuð gott
hjá mjer í Smiðssögu að tala um
hleypidómahaus fólksins.
Siðasta fullið.
Sigurður endar grein sína á
fallegum eftirmælum um Jón
Trausta, eins og hönurn finn-
ist skáldið vera dáið. — Þp:#
er ekki. Skáldið er vel lifandi,
Framh. á bls. 12.