Morgunblaðið - 01.11.1951, Qupperneq 2

MORGUTSBLAÐIÐ
Fimmtudagur 1. nóv. 1951
kndsíiiiifii Sjs
iIM
Framii. af Ms. 1
tiiini'. að ágreiningsefni ýmis
iháttar mál, sem rejoislan
Jiefir sannað, að enga úrslitaþýð-
‘•ngu gátu haft á afkomu þjóð-
arínnar, enda munu þau nú ftest
gieymd og grafin. Var síðah efnt
til kosninga, er fram fóiu seint
fc októbcr 1949. í þeim kqsning-
U),;1: hje.lt. Sjálfstæðisflokkurinn
■veíli og vel það. Hann bætti við
jsig rúmum 2100 kjósendum og
falaut 62% fleiri atkvæði eh ann-
-*r stærsti flokkur þjóðarinnar,
ln ..msóknarflokkurirm, en fjekk
Jþó ekki það meirihlutavald á Al-
sem hann hafði beðið þjóð-
4aa «m. Hófst nú þóf nokkurt. um
♦íjórnar-myndun. Lagði Sjálístæð
isflokkurinn sig allan frairþ um
að koma á stjórn er nyti stuðn-
ings meirihluta Alþingis, en þeg-
ar það reyndist með öllu ókleift,
varð flokkurinn við tilmælum
forseta íslands um að mynda
minnihlutastjórn. Tók sú stjórn
við völdum í byrjun desember
1949 og sat þar til mars 1950
að núverandi stjórn var mynd-
uð.
Út í þennan víða ramma æt!a
jeg nú að leitast við að fylla,
en svo viðburðarríka sögu er
erfitt að rekja, svo viðunandi sje,
á þeim tíma, sem hjer er til um-
ráða. Verður því mörgu að
sleppa, en öðru að gera minni
skil en æskilegt væri, og þýðir
ckki um að fást.
cafslýri
i
íS/f-GA MÁLSÍNS
Höfuðþáttur stjórnmálasögu
fþ";isara þriggja ára, sein liðin
eru frá síðasta Landsfundi Sjálf-
.lismanna, er gengislækkunin.
T.-l jeg best fara á að víkja beint
að' því fiókna máli.
Mun jeg fyrst rekja sögu máls-
ins en síðan leitast við að svara
(. ;:,bum tveim spurningum.
1. Var óhjákvæmilegt að fella
-krónuna að nýju, eftir að
f tjórn Stefáns Jóhanns hafði
iækkað gengi hennar um 30%
gagnvart gulli í september
1949.
2 Hefir gengislækkunin upp-
fyllt þær vonir, sem við hana
voru tengdar.
Jeg tel Sjálfstæðismönnum
Ækyldast að skýra þessi mál og
*r■ <:(;, uppi málsvörn fyrir geng-
••islækkunina, ef rök standa til,
-Víígna þess að það var stjórn
Sjálfstæðisflokksins sem sam-
4§:vuis<t gefnu fyrirheiti í kosn-
•Éngastefnuskrá flokksins haustið
■1949, i;et framkvæma gaumgæfi-
4iega rannsókn á dýrtíðarvand-
enpi, skar úr um hvaða leið
að fara, bar fram á Alþingi
4fru*nvarpið um gengislækkun,
*ætti að sönnu vantrausti eftir
fið þessar tillögur voru fluttar
* þingi, en gekk síðan til stjórn-
**rsainstarfs við flokkinn, sem
.varitiaustið flutti, einmitt tii þess
*tð lögfesta þessar sömu tillögur
«og t:; ggja framkvæmd þeirra.
-•PK iMSÓKNARFLOKKURINN
JMXUul GÁTTA
í brjefum, sem fóru milli lýð-
<m.Sisflokkanr.a er stjórn-Stefáns
JtiAxrm ns Stefánssonar rofnaði,
■Cuovaiið 1949, og í stefnuyfirlýs-
#ngum flokkanna við kosningarn-
*r.þá um haustið, skýrðust lín-
vmir.
i'rarnsóknarflokkurmn virðist
•i ita verið nokkuð milli gátta.
ann nefnir að sönnu verðhjöðn-
■•mn eSa gengislækkun, segist að
víu vilja stefna að því að af-
'íj éttá verslunarhöftunuih o. s.
írv; En megin áhersluna leggur
•flokkuriim samt sem áðúr á úr-
•m- -~6í, sem hlutu að verða úrelt
og íil einskis nýt, ef gengishreyt-
4ngunni var beitt m. a. í því
íiky/ii að koma á verslunarfrelsi.
AEr hjer fyrst og fremst átt við
flkröfu. framsóknannanna um að
•«köuSntunaýséðlarnir yrðu gerð-
4r að Inhfiufhingsleyfum og að
vaiölagseftirlit yrði aukið, nýr
vei ðiagsdómur stofnadur, refsing
-íyrir verðlags.brot þynga o. s. frv.
En -einmitt óár-ægju yíir því,
*ð .þessar óskir hafi ekki náð
'4xym að ganga, taldi Framsókn-
*rfIokkuriim eina aðal orsok þess
I *ð hann rauf stjórnarsamvinn •
i mxui 1949. Sannai: þetta að Fram
\ jsóknarflokkurinn var þá enn
S Ayígjandi hinu ríkjandi hafta-
og baiinakerfí, enda þótt ■ hann
v ic. breytingar, sem hann taid
®j:8f t. flokkslegs fi amdrátíar,
•n’ian þes» kerfis. X, ““•*
Ea til þess að taka af öil tví-
mæli. í þessum efnum, minni jeg
á, að þegar Framsóknarflokkur-
inn reyndi stjórnarmyndun að af
lolcnum kosningunum haustið
1949, tjáði hann sig reiðbúinn til
þess að leggja á nýja skatta, í
því skyni að halda áfram upp-
bótum og niðurgreiðslum, þ. e. a.
s. að viðhalda gamla kerfinu.
Kemur það m .a. glöggt fram í
brjefi, sem Framsóknarflokkur-
inn skrifaði Sjálfstæðisflokkn-
um í nóvember 1949, en brjef
þetta er birt í Tímanum 23. nó-
vember 1949. Þar segir:
„1. Vill Sjálfstæðisflokkurinn,
ef Framsóknarflokkurinn mynd-
ar stjórn, með þátttöku Alþýðu-
flokksins, veita þingfylgi þeim
grundvallarmálum — (hjer mun
átt við að gera skömmtunar-
seðlana að innflutningsieyfum og
herða verðlagseftirlitið) — sem
Framsóknarflokkurinn gerði að
skilyrði fyrir áframhaldandi
stjórnarsamvinnu s.l. sumar, þeg
ar sundur dró í ríkisstjórninni og
taldi að semja yrði um, áður en
róttækari dýrtíðarráðstafar.ir
yrðu gerðar?
2. Vill Sjálfstaeðisflokkurinn
fyrir sitt leyti, tryggja greiðslu-
hallalaus fjárlög og nauðsynlega
nýja tekjuöfíun til áframhald-
andi niðurgreiðslu og uppbóta,
ef svo færi að Alþýðuflokkurinn
vildi ekki ganga inn á aðra lausn
málsins?11
Af þessu er Ijóst, svo að ekki
vérður um deilt, að enda þótt
Framsóknai’flokkurmn í októ-
ber .1949 væri farinn að bila í
trúnni á höft og bönn, uppbætur
og niðurgreiðslur, var hann þó
í nóvember sama ár tilleiðanleg-
ur til að fallast á að við þessi
óyndisúrræði yrði enn notast, ef
hann með því inætti tryggja sjálf
um sjer stjórnarforystu með þátt
töku Alþýðuflokksins og hlut
leysi Sjálfstæðisflokksins.
' Jeg held ekki að með sann-
girni verði sagt annað eða betra
um pólitískt hugarfar Fram-
sóknarflokksins um þessar mund
ir en það, að atvik hafi ráðið
mestu um, hjá hvaða stefnu hann
vistaði sig.
ALÞÝeUFLOKKURINN VILDI
VIÐJAR OG AUKNA SKATTA
Stefna Alþýðuflokksins var
aftur á móti alveg Ijós. Hann
vildi óbreytta stefnu — þessa
stefnu, sem Framsóknarflokkur-
inn var kominn að nýju í til
hugalífið við, meðan stóð á til-
raunum hans til stjórnarmynd
unar — þó að því viðbættu, að
hert skyldi á framkvæmdinni
og þá ekki síður í ársbyrjun
1950, þegar útvegurinn bar fram
kröfur sínár Við Alþingi. Skal
að því vikið síðar.
SJÁLFSTÆBISFUOKKURINN
VELDUR ÞÁTTASKIFTUM
En nú er það, sem Sjáifstæð-
isflokkurinn veldur þáttaskipt-
um í stjórnmálasögu íslendinga.
Hann neitar með ölu að sætta
sig lengur við styrkja og upp-
bótasteínuna ,og rnarkar i höfuð*
dréítum hina nýju stefnu, sem
síðan heíur -verið fylgt, þar sem
höfuð áhersla er lögð á að at-
vinnuvegir þjóðarinnar verði
reknir styrkja- og hallalaust í
meðalárferði og að verslun !ands-
manna verði gefin írjáls, svo að
komið verði á jafnvægi í efna-
hagsmálum þjóðarinnar, allt í
því skyni að tryggja sem flest-
um sem öruggasta og arðvænleg-
asta atvinnu. Gerði flokkurinn
þá kröfu, að afgreidd yrðu
greiðsluhallalaus fjárlög og að
útlánastarfsemi bankanna yrði
hagað í samræmi við þá stefnu,
til þess þannig að tryggja að
fjárfestingin í landinu j'rði sam-
ræmd efnahagsástandinu.
Gaf flokkurinn út um þetta
skelegga stefnuyfirlýsingu fyrir
kosningarnar og bað þjóðina um
meirihlutavald á Alþingi, svo að
hann gæti framkvæmt þessa nýju
steínu.
SJÁLFSTÆÐISFLOKKURINN
MVNDAR MINNIHLUTA-
STJÓRN OG LEGGUE FRAM
TILLÖGUR í DÝRTÍÐAR-
MÁLUNUM
Sjáltstæðisflokkurinn fjekk
sem kunnugt er ekki þennan
meiri hluta á Alþingi. Hann dró
sig þó ekki. út úr stjórnmálun-
um af þeim ástæðum, heldur
gerði flokkurinn það sem auðið
var til þess að koma á meiri-
hlutastjórn í landinu. En þegar
þess var ekki kostur varð flokk-
urinn við tilmælum forseta ís-
lands um að mynda sjálfur stjórn
í byrjun desember 1949. En það
var ekki sú meirihlutastjórn sem
valdið hafði, heldur minnihluta
sijórn, sem varð að vera viðbúin
vantrausti hvaða dag sem var.
Ríkisstjórnin Ijet það þó ekki á
sig fá, heldur vatt hún sjer við-
stöðulaust að rannsókn hins
flókna dýrtíðarmáls. I jekk hún
sjer til aðstoðar tvo merka hag
fræðinga þá dr. Benjamín Eiríks-
son, sem nú er orðinn ráðunaut
ur ríkisstjórnarinnar í efnahags-
málum og prófessor Ólaf Björns-
son. Kom nú brátt í ljós, að eigi
var auðið á svipstundu að gera
sjer skynsamlega grein fyrir jafn
margþættu máli, svo auðið yrði
að ráðast til atlögu gegn hinum
gamla, mikla sívaxandi vanda
eftir leiðum, sem öruggt mætti
telja að væru þær viturlegustu,
sem um væri að velja. Ríkisstjórn
in hnje þessvegna að því ráði að
leysa hin venjulegu vandamál
bátaútvegsins í ársbyrjun 1950,
eftir troðnum slóðum, en hraðaði
jafnframt rannsókn og ákvörðun
um, varanlegar lausnir dýrtíðar-
málanna, eftir fremstu föngum
Hinn 2. febr. 1950 sendi ríkis-
stjórnin lýðræðisflokkunum til-
lögur sínar og óskaði samstarfs
um þær. í því skyni að tryggja
þeim fylgi áður en þær væru
lagðar fram á Alþingi. Það tókst
þó ekki. Alþýðuflokkurinn var
andvígur úrræðum ríkisstjórnar-
innar, en Framsóknarflokkurinn
vildi athuga þau, en neitaði þó að
láta uppi skoðanir sinát fyrr en
ríkisstjórnin hefði beðist lausnar
Við þeirri ósk vildi Sjálfstæðis-
flokkurinn ekki verða. Sjálfstæð-
isflokkurinn hafði frá öndverðu
sýnt samstarfsvilja. Hann hafði
sæti hans nje þátttöku í ríkis-
stjórninni. Og nú hafði ríkis-
stjórnin sent andstöðuflokkum
sínum, sem þó var ástæða til að
ætla, að sjáifir hefðu í smíðum
tillögur í dýrtíðarmálunum, frum
varp sitt ásamt hinni ítarlegu
greinargerð hagfræðinganna, og
látið þá hafa þessi plögg til aí-
nota vikum saman áður en málið
Til þess að menn geti gert ier
þess fulla grein verður ekki kom*
ist hjá því að draga enn eina
sinni upp mynd af því, sem við>
biasti í árslok 1949. Eftir þrggja
ára viðureign •stjérnar Siefúns
Jóhanns Stejfánssonar við verð-
bólguna, stóðu sakir þannig:
Á þessum þremur áruvn' hafði
greiðsluhalli rífcissjöðs oaðið um
væri lagt fram á Alþingi, allt í 175 millj. króna. Sarnt sem áð'
Það, sem Alþýðuflokkurinn | Sert sitt ítrasta til þess aö koma
þessvegna vildi, var fleiri bönd i ^ meirihlutastjórn 1 iandinu að
og meiri höft, sverari viðjar, fjöl- j ioknum kosningum. Rikisstjórn
mennari nefndir og fleiri ráð,
dýrari mjólk og kjöt, hærra kaup
og stóraukna skátta.
Hvílík fgsinna þetta var, gkilst
best ef brugöið er upp mynd af
því, hvern árangúr þessi stefna
Alþýðufkrkksins hafði borið, eins
Sjálfstæðisflokksins hafði lýst yf
ir þegar hún tók víð vöidum, að
hún myndi áfram vínna ao mynd
un meirihlutastjórnar í landinu
og formaður flokksins, sem þá
var forsætisráðherra, tók sjcr-
staklega fr.am, að siikt samstarí'
og hún blasti við haustið 1949, væri engu skilyrði háö um íor-
því skyni að freista þess til hins
ítrasta að koma á samstarfi milli
lýðræðisflokkanna um lögfest-
ingu þessa frumvarps og sam-
stjórn um framkvæmd málsins.
Sjálfstæðisflokkurinn hafði þess-
vegna áþreiíanlega sannað sam-
starísvilja sinn. Hitt, að beiðast
lausnar gersamlega að ástæðu-
lausu, eingöngu til þess að þókn-
ast geðþótta Framsóknarmarina,
vildi Sjálfstæðisflokkurinn ekki.
Af því gat vel hlotist að landið
hefði orðið stjórnlaust, e. t. v.
mánuðum saman, eins og oft áður
hafði komið fyrir. En eins og þá
stóðu sakir gat það leitt til mik-
illa vandræða, vegna þess að Al-
ingi hafði þá lagt fiskábyrgð-
ma á ríkissjóð, en neitað að
tryggja tekjur til að standa undir
ieim geigvænlegu útgjöldum,
sem af þessu leiddu ef Alþingi
hefði fellt gengislækkunina.
Þar kóm að lokum að Sjálf-
stæðisflokkurinn neyddist til að
leggja frumvarp sitt fram á Al-
þingi. Bar þá Framsóknarflokk-
urinn fram vantraustið,. sem óð-
ur greinir. Var það tafarlaust
rætt og samþykkt snemma I mars
1950.
Núverandi stjórn var.mynduð
nokkrum dögum síðar, með sam-
starfi milli Sjálfstæðisflokksins,
sem vantraustið fjekk, og Fram-
sóknarflokksins, sem vantraustið
flutti, og í því skyni að tryggja
hið mikla mól, sem Sjálfstæðis-
flokkurinn hafði lagt fram, þegar
vantraustið á hann var flutt. Er
málsmeðferðin sennilega einstæð
í sögu þingræðisins og verður
síðar talin vottur vanþroska. En
Sjálfstæðisflokknum verður tal-
ið til gildis að láta slíkt ekkert
á sig fá, heldur tryggja sigur
sjálfs málsins með því að af-
henda þeim stjórnarforystuna,
sem vantraustið flutti. Tel jeg
ástæðulaust, að gera hjer fr.ek-
ari grein fyrir því, að Sjálfstæð-
isflokkurinn gekk til samstarfs
við Framsóknarflokkinn, en vísa
þeim serii óska að vita á því full
skil í ræðu, sem jeg flutti um
það mál á Alþingi, og prentuð
er í Morgunblaðinu 13. maí 1950.
STJÓRN SJÁLFSTÆDíS-
FLOKKSINS EFNDI IIEITIN
Um hina skammlífu stjórn
Sjálfstæðisflokksins skal jeg ekki
fjölyrða. Þó vil jeg minna á eft-
irfarandi ummæli um hana, því
þau segja það sem segja þarf í
stuUu máli:
„Á íslandi getur minnihluta-
stjórn tæplega gert sjer miklar
vonir um langlífi nje mikil völd.
Það vissu Sjálfstæðismenn, er
þeir ákváðu að verða við til-
mælum herra forseta íslands, um
myndun minnihlutastjórnar. —
Þessi minnihlutastjórn gaf þó
þi’jú fyrirheit, er hún tók við
völdum.
í fyrsta lagi að hindra stöðvun
fiskiflotans um s.l. áramót. Það
tókst.
í öðru lagi að undirbúa, og ef
stjórninni yrði nokkurs lífs auð-
ið, leggja fyrir Alþingi tillögu um
varanlega lausn dýrtíðarmálsins.
Það tókst.
f þriðja lagi að standa að
myndun meirihluta stjórnar til
þess m. a. að tryggja framkvæmd
þeirra fyrirætlana. Það tókst.
Þessi skammlífa stjórn fjekk
lausn í náð með sæmilegu mann-
orði, varðandi efndir fyrirheita
sinna. Er það betra hlutskipti en
langlííi og brigðmælgi.“
GENGISLÆKKUN VAR
ÓUMFLÝJANLEG
Jeg sný mjer þá að því að
svara þessari höfuðspurningu:
Var gengislækkunin óumflýj-
anlcg?
höfðu árlegir skatíar hækkað uirt
nær 100 millj. króna. En fjár-
■lögin hækkuðu úr 170 r.iilljónunv
í yfir 300 milljónir krór.a. ICaup-
gjaldið hafði ekki tekist að>
stöðva, heldur hafði það hækkað
um 20—42%, en ák\æðisvinna
uin 32—63% og ao sjálfsögSr*
gilti svipað um verðlag lamdbún-
aðarafurða. Veiðbólg;. n íór því
sívaxandi, þrátt fyrir þco ?.ð nú
var varið nær 40 mi’ij. króna í
stað 1C millj. árið 19 J8 aí ríkds-
fje, til þess að greiða niður vísi-
töluna. Þannig s.tóð r þá sakiiv
þegar stjórn Síefá :s Jóhanna
Stefánssonar ljet af Vöiaum. F.n
sagan er ekki nema hálfsögð, því
að nú kröíðust báftaútvegsmenn
95 millj. kró.na fratnlags Úr ríkis-
sjóði bátaútvegnum til aðstoðar
á árinu 1950. Til þer-s að 'standa
straum af þeim útgjöldum, hefðí
þurft að leggja á nýja skatta, sem
þessu námu því sð á fjárlaga-
frumvarpi því, sem fyrir þing-
inu lá var ekkert ætlsð til þeirra
þarfa. En samt sem áður var í
því íjárlagaírumvarpi re;kna3
með tekjum af öllum þeim skatt-
stofnum, sem nú eru í gildi. Enn-
fremur þurfti ný-jar áiögur ,tií
þess að jafna þann 60 millj. k-róna
greiðsluhalla, sem verið hafði ár-
lega á fjárlögunum 3 undanfarini
ár. Til þess heföi að sönnu nú.
nægt rúmar 30 roillj. kr., vegna
þess að fiskábyrgðin hafði valdiS
um það bil hálfum þeim greiðslu
halla. Þetta nemur samtals rúsn-
um 130 millj. króna á ári, en þá.
eru ótaldar þarfir skdveiðanna
bæði nyrðra og ekki síður í Faxa-
flóa. Ennfremur þurfti að gt’eiða
fram úr vandræoum togaraflot-
ans sem þá var r.o stöðvast vegna.
hallareksturs. Er þá heldur ekk'-
ert ætlað fyrir því vcrðfalli af~
urðanna og ai'G'iðingum þess
markaðsmissis, sem varð á ár-
inu 1950 og sern bitnað hefði á
ríkissjóði, ef fylgt hefði verið
kröfu Alþýðufloklisirs um fram-
hald fiskábyrgðarmr.ar. Það er
því síður en svo ofrr.ælt, að ef
áfram hefði verið fylgt hinni ó-
heillavænlegu braut, hefði orðiði
að leggja nýja árlega skatta á
þjóðina, að upphæð a. m. k. 150
til 200 millj. kiór.a, ofan á þæi
100 millj., sem búio var að hlaða
á herðar skáttgreiöendum í stjórrt
artíð Stefáns Jóhanns Stefáns-
sonar. Er þá reiknaö með að ó-
þarft hefði verið að íaka kröfuv
útvegsmarma í ársbyrjun 1950 til
greina nema að nokkrm leyti. Og:
enn hefðu milljóna tugir hlaðist
á vegum síðari óhappa.
Engan þarf að undra þó menrr
veigri sjer við að fella skrað.
gengi krónunnar Siíkt er alltaf
neyðarúrræði. Hitt -'sætir furðu..
að nokkur maður, h vao þái tveir
stj órnmálaflokkar, skuli cnn í
dag leyfa sjer að stao'bæía að
þetta hafi verið vítavert athæfi..
Þegar slík fáheyrð undur gerast
í heimi stjórnmálanno, er nærri
til fróunar að vita aö þeir leiö-
togar, sem hafa lag't naí'n sitt og:
heiður við þessari firru gera það
gegn betri vitund. Að svo sje,.
að engum einasta þeirra hat'i svo*
mikið sem komið til hugar að-
hægt væri að feta áfram á ó~
heillabraut hafta, banna, upp-
bóta og niðurgreiðslna, sjest best
á því, að enginn hefur reynt atV
benda á nýjan skattstofn, er jafn-
gilti svo mikið sem einum ti uncíi*
þeirra 150—200 milljónum króna
af nýjum sköttum, sem með engn
móti varð hjá komist að leggja ;i
þjóðina, ef enn átti að halda upp-
bóta- og" niðurgreiðslukerfinu.
Þær verðbreytirigar, sem orðiS
hafa frá ársbyrjun 1950 breyta
ekki þessum megin niðurstöðuu*
. Framh. á bis. ú