Morgunblaðið - 23.12.1954, Síða 2

18
MORGVN BLAÐIÐ
Fimmtudagur 23. des. 1954 j
HIN NÝJA LJÓÚAGERÐ
Frumskógur og íshaf
í>ETTA ljóðasafn er fyrsta bókin
í nýjum bókaflokki, sem Helga-
felL byrjar nú að gefa út og nefn-
ist Árbók skálda. Magnús Ás-
geirsson er ritstjóri bókaflokks-
ins og hann hefur sjálfur valið
Ijóðin í þessa bók og ritað for-
mála að henni. Aftast í bókinni
er skáldatal með fáeinum ævi-
atriðum hvers höfundar. Fyrir-
hugað er, að Árbókin flytji smám
saman ýmis konar efni auk” ljóða,
t. d. smásagnasöfn og jafnvel rit-
gerðasöfn.
Svo eru ljóðin í þessu safni
sundurleit að gerð, að erfitt
myndi að gera þeim skil í einu
lagi. Ég treysti mér varla til að
nefna neitt, sem allir þessir höf.
æltu sameiginlegt annað en það I
að þeir yrkja á einhvers konar
íslenzku, eru allir innan fertugs-
aldurs og hafa ort eitthvað og
látið lioma á prent undanfarinn
áratug. Og er þá ekki mikið sagt.
Fjölbreytnin er auðvitað stór-
mikill kostur að því leyti, sem
hún stafar af .sjálfstæðum vinnu-
brögðum, en gerir að sama skaþi
vandasamt að spá nokkru í spilin
um framhald íslenzkrar ljóðlist-
ar eftir þessari bók. í fljótu
bragði má skipta höfundunum í
tvo flokka: annars vegar eru
nokkrir, sem fylgja hefðbundnu
rími og háttum, hins vegar þeir,
sem yrkja rímlaust eða lausrim-
að. Sá hópur er í miklum meiri-
hluta. Reyndar þyrfti engan, sem
fylgzt hefur með ljóðaútgáfu síð-
ustu ára að furða á þessum hlut-
föllum bókarinnar, því að flest
þau skáld, sem hér koma fram
hafa gefið út bækur og sum
nokkrar á undanförnum árum.
En upplögin hafa verið smá og
eftirspurnin svo lítil, að lang-
flestir höfundarnir hafa orðið að
gefa bækur sínar út á eigin
kostnað. Hin nýja ljóðagerð hef-
ur farið fyrir ofan garð og neðan
hjá öllum þorra manna, þó að
fleiri tali um „atómskáld" en
þekkja þau eða lesa. Þess er að
vænta, að við séum seinteknir
eins og hin hefðbundna braglist
er forn og sterk í landinu og sam-
gróin þróun tungunnar. Og við
munum halda áfram að gjalda
varhug við rímlausum ljóðum,
a. m. k. meðan uppi eru góð
skáld, sem yrkja í hefðbundnu
islenzku formi. Annað mál er
það, að menn fara þá nokkurs á
mis, ef þeir geta ekki notið ó-
xímaðra ljóða á íslenzku. Það er
í rauninni út í hött, að þrátta um
■það, eins og stundum er gert,
hvort órímuð ljóð eigi rétt á sér
í málinu. Þau eru þegar til og
sum svo góð, að þau verða ekki
máð úr bókmenntum okkar. ís-
lendingar hafa fram undir þetta
ekki þurft að gera sér vísvitandi
annan greinarmun á ljóði og
prósa, en þann, að ljóð standi í
hljóðstöfum en prósi ekki. Og
versta villan er ekki sú, að menn
gangi alveg á snið við hin nýju
Ijóð, heldur hin, að menn freista
að lesa þessi ljóð eins og þau
væru prósi og finnst þau þá að
vonum slæmur prósi. Á Ijóði og
prósa er eðlismunur, sem hvorki
bragfræði né stílfræði fær skil-
greint. — Einn höfuðkostur
slíkrar formbyltingar og hér um
xæðir er sá, að hún knýr menn
til að endurskoða hugmyndir sín-
ar um allan skáldskap.
Auðvitað er formbyltingin ekki
nema einn þáttur annarra og rót-
tækari breytinga, sem gerzt hafa
í íslenzkri ljóðagerð hin síðari
árin og taka til miklu fleiri
skálda en þeirra, sem sleppa
xími. Hliðstæðar breytingar hafa
hvarvetna gerzt með öðrum
þjóðum, enda hafa mörg.hin nýju
skáld lært af erlendum fyrir-
myndum, einkum sænskum,
frönskum og enskum, að því er
Jielzt verður séð af þessarri bók.
Til þess að gera sér einhverja
grein fyrir eðli þessarra breyt-
inga er ekki úr vegi að byrja á
Jóni úr Vör. Hann byrjaði einna
fyrstur að yrkja og hefur ort
einna mest hinna nýju skálda í
bókinni og hann á hér það mörg
ljóð, að úrvalið gefur góða hug-
mynd um skáldskap hans. Kostir
hans liggja einkum í nákvæmu
samræmi stíls og efnis. En í
ljóð hans vantar alla þá spennu
sem gefur dýrari kveðskap ein-
att óskilgreinanlegt seiðmagn og
líf. Þegar honum mistekst, er það
sjaldan eða aldrei af því, að
hann velji sér viðfangsefni, sem
hann ræður ekki við, heldur af
þvi að hann ætlar sér of lítið og
að tilfinningin bak við ljóðið er
of dauf og hversdagsleg. En hon-
um hefur tekizt að laða inn í
skáldskap sinn hljómfall og orða-
lag mælts máls, eins og það er
I látlausast og ástríðulausast, og
þetta er nýjung, sem væri óhugs-
andi í rímuðum kvæðum. í raun
og veru er það oftast sentiment
— eins konar hugarhlýja — sem
gerir þetta málfar lifandi.
Samt nær þessi skáldskapur,
þegar bezt lætur, föstum tökum
á lesandanum, af því að honum
finnst hann annað veifið vera að
sjá og heyra ljóðið verða til
fremur en að lrann hafi fullgert
verk í höndum. Sá sem ekki finn-
ur til þess konar hlutdeildar í
hinum nýja skáldskap skilur
hann ekki og missir haíin úr
höndum sér.
Þetta á enn meir við um ljóð
þeirra skálda, sem lengst og
djarflegast víkja frá gamalli ljóð-
hefð, t. d. Ijóð Thor^ Vilhjálms-
sonar. Lesandanum verður að
finnast hann vera að leggja sig
í sömu áhættu um árangurinn og
skáldið tekur á sig, meðan hann
er að yrkja ljóðið Thor er sér-
stæður, svo að enginn ruglar
ljóðum hans saman við önnur í
þessari bók. Þó er mér ekki grun-
laust um að þetta úrval gefi
fremur takmarkaða hugmynd
um, hvernig hann yrkir og getur
ort: hann kann að bregða fyrir
sig ýmis konar stíl, samræmdum
þýðlegum stíl (í kvæðunum
Haust) og hraðri, en þó sundur-
leitri mælsku eins og í Auðnu-
laust fálm, þar sem aftur og aft-
ur skiptir um hljómfall.
Dymbilvaka Hannesar Sigfús-
sonar er margslunginn ljóða-
flokkur og væri til nokkurs unn-
ið að freista að rekja sundur
þætti þeirra, en til þess er ekki
staður hér. Hannes orti kvæðið,
eins og kunnugt er, meðan hann
var vitavörður á Reykjanesi og
er betra en ekkert að hafa það
í huga, ef mönnum þykja ljóðin
myrk eða sundurlaus. Myndir úr
umhverfinu skjóta upp höfðinu
hér og hvar og binda ljóðin að
nokkru leyti saman. En í hugar-
heimi mannsins, sem talar í ljóð-
unum, rekur hvað annað: þjóð-
sögur, goðsagnir, endurminning-
ar, kvæðabrot, bergmál úr ann-
arra kvæðum, setningar úr hálf-
gleymdum samtölum, sem allt
má kalla ,,atburðarás“ ljóðanna.
Það er afrek Hannesar, m. a. að
láta mönnum finnast sem kvæðið
allt gerist á sömu stundu og
sama stað og það er ort. Hið
ímyndaða, endurlifaða og að-
fengna jafngildir veruleikanum
á staðnum — eða veruleikinn
hinu:
Þar er vitinn
líkt og blys er ég held
beinum armi undir hvolfþaki
heimsins.
Dymbilvaka er ekki gallalaus og
sumir gallarnir eru augljósir
(misheppnaðar myndir eða lík-
ingar). En kvæðið hefur líka
þann höfuðkost að vera „spenn-
andi“ (ég kann ekki annað orð
yfir það), fullt af töfrum og hálf-
sögðum leyndardómum. Áhrifa
T. S. Eliots og fleiri erlendra
skálda (jafnvel áhrifa frá Edgar
Poe og Keats, að ég held) gætir
bæði í gerð kvæðaflokksins alls
og í einstökum atriðum. En það
er lengri saga en hér verði rakin.
Jón Óskar er með beztu skáld-
um í bókinni. Ljóðum hans svip-
ar um einfaldleik til ljóða Jóns
úr Vör, en áferð þeirra er mýkri,
málfarið litríkara og rómantísk-
ara og tilfinningin ríkari, þótt
hún sé óbundnari stund og stað.
Hann talar um ,,nið vatnanna"
en ekki vatnsins og „einstigi jarð-
arinnar“ en ekki tiltekið einstigi.
Það er aðferð hans. Myndir hans
miða að því að víkka sjóndeildar-
hringinn — út fyrir hversdags-
lega skynjun í stað þess að ein-
beita sjóninni að álcveðnum
bletti.
Stefán Hörður Grimsson á hér
meðal annars gott kvæði, sem
heitir Vetrardagur Ég set hér til
gamans síðasta erindið, þó að illt
sé að slíta það úr samhengi.
Á mjóum fótleggjum sínum
koma mennirnir eftir hjarninu
með fjöll á herðum sér.
Þetta er glöggt dæmi (en vel
heppnað) um þær öfgar, sem
sumir ámæla hinum nýju skáld-
um fyrir. Ljóðið er prýðilega sam
ræmt og myndgerðin örugg. '
Gott kvæði er líka Bifreiðin sem
hemlar hjá rjóðrinu.
Hannes Pétursson er meðal
beztu skálda bókarinnar og má
kalla jafnvægi hans og vald yfir
stíl og formi afrek af svo ungunv
manni; hann er tuttugu og
tveggja ára. Hannes yrkir þessi ,
kvæði öll nema eitt í mjög hefð- ]
bundnu formi, og þegar hann !
leyfir sér frávik gerir hann það
af öruggri smekkvísi. Kvæði
hans eru öll mjög vönduð, hann
veit hvað hann vill gera og gerir
það. Málfar hans er yfirleitt mjög
gott og sést bezt hve heilbrigt
það er, ef það er borið saman við
málfar annars skálds í hefð-
bundnu formi, Gunnars Dals, þar
sem málið er syo bagalega upp-
flosnað, að kvæðin eru nálega
meiningarlaus.
Hér er ekki rúm til að minnast
á fleiri skáld, sem vert væri að
nefna af ýmsum ástæðum, svo
sem Einar Braga. Kristján frá
Djúpalæk og Þóru Elfu Björns-
son, sem er aðeins 15 ára og yrkir
svo skemmtilega og skemmtileg-
ast af því, að hún er ekkert að
látast vera gömul.
Ég hef drepið á ljóð nokk-
urra skálda, einkúm þau sem mér
finnast að einhverju leyti nýstár-
leg í íslenzkum skáldskap. Ég
skal engu spá um það, hvort ein-
hver þessara skálda eigi eftir að
marka stefnu íslenzkrar Ijóðlist-
ar í framtíðinni. Eins og ég gat
um í upphafi er fjölbreytnin
býsna mikil, en stefnan óviss. Ég
get verið ritstjóranum sammála
um það að „þeir, sem leitast við
að yngja upp hin fornu ljóðform
í stað þess að hverfa alveg frá
þeim“, stefni í rétta átt. En þá
þurfa þeir að halda vel á formi.
íslenzkar stuðlareglur leyfa tals-
vert mikla fjölbreytni og frávik.
En hver myndi ekki kjósa algert
stuðlaleysi fremur en grautar-
lega eða klaufalega stuðlasetn-
ingu? Mér virðist bregða fyrir
hjá stöku manni, sem notar stuðla
en víkur frá reglum, nokkrum
handahófshætti, sem truflar
hrynjandi í stað þess að styrkja
hana.
En hvað sem líður árekstrum
milli gamalla og nýrra hugmynda
um form og braglist, þá verður
ekki sagt, að hin nýju skáld fari
mjög geyst á stað. Uppreistar-
eða ádeilukvæða gætir, að ég
hygg minna nú en í skáldskap
tveggja næstu kynslóða á undan.
Og ef menn líta fyrst og fremst
á viðleitni þessarra skálda til að
losna við margþvælda hrynjandi,
dauð orð og stirnuð hugsanasam-
bönd, og viðurkenna hana, þá má
ætla, að þeir geti lesið kvæðin
fordómalítið, og haft í huga orð
Gertrude Stein, hins vísa leiðbein
anda margra nútímaskálda er-
lendra, að „ung skáld þurfi meir
á uppörvun að halda, en umvönd-
unum“. Ég held ég leggi ekki orð
i
Hin gagnmerka bók Per Hösts, „Frumskógur og íshaf“ hefur að
vonum selzt vel núna fyrir jólin. Hér á myndinni sjást þau frú
Guðrún Brunborg, sem gefur bókina út, og Per Höst, blaða í henni.
Bék Gunnars Dals:
Þeir spáðu í stjömumar
Þeir spáðu í stjörnumar.
Bókaútgáfan Norðri, 195A
256 blaðsíður. —
GUNNAR DAL er ungur rithöf-
undur, sem leggur jöfnum hönd-
um stund á skáldskap og heim-
speki. Hann hefur þegar gefið út
tvær ljóðabælcur, Veru, 1949 og
Sfinxiim og liamingjuna, 1953, og
hefur hin síðarnefnda verið end-
urprentuð þetta ár. Er þar um
mikla framför að ræða frá fyrri
bókinni, og binda ýmsir ljóðvinir
við hann miklar vonir. Má vafa-
laust tel.ia hann til hinna sér-
kennilegustu og efnilegustu skálda.
af ungu kynslóðinni.
Þá hefur Gunnar Dal ritað
tvær bækur um heimspekileg efni.
Hin fyrri, Rödd Indlands, kom út
1953. Fjallar hún um lífsskoðun
og heimspeki Indverja, en um það
efni erum við íslendingar að von-
um harla fáfróðir. Jafnvel hinir
háskólalærðu heimspekingar ís-
lenzkir munu allir sem einn gefa
sig upp á „hreint gat“ í þeim fræð
um. Hinir einu íslenzku fræði-
menn, sem eitthvað kunna fyrir
sér á þessu sviði, eru sjálfsagt
teljandi á fingrum annarrar hand
ar, þ.e. þeir, sem lagt hafa stund
á trúarbragðasögu, en þeir eru
flestir guðfræðingar.
Gunnar Dal hefur stundað heim
spekinám erlendis við háskólann í
Edinborg og víðar. En síðar brá
hann sér alla leið til Indlands. —
Dvaldist liann þar um hálft ann-
að ár og lagði stund á indverska
lieimspeki við háskólann í Calcutta.
Er mér ekki kunnugt um, að ís-
lendingur hafi fyrr numið í
þeirri menntastofnun.
Hið nýja heimspekirit Gunnars
Dal eru tólf þættir um vestræna
heimspekinga, frá Ágústinusi
kirkjuföður til Hegels. Sumir
þeirra hafa áður bi'rzt í Lesbók
Morgunblaðsins. Ýmsum kann að
þylcja í mikið ráðist og stappa
nærri ofdirfslcu að ætla sér að
gera grein fyrir flóknum heim-
spekikerfum eins og Tómasar frá
Akvínó, Descratis, Kants og
Hegels, á nokkrum blaðsíðum, svo
að dæmi séu nefnd. Má segja hér
með fullum sanni, að allt orki tví-
mælis þá gert er, því að skoðanir
manna á því, hver sé kjarni kenn-
inga sumra þeirra heimspeking-
ana, sem höfundur fjallar um, eru
ærið sundurleitar. Er mikil andleg
þrekraun að brjóta kenningar
þeirra til mergjar og þó á fárra
manna færi. Hefði því verið vel
til fallið, að höfundur hefði í for-
mála gert nokkra grein fyrir
vinnubrögðum sínum og markmiði
því, sem hann hyggst að ná me5
ritinu.
Höfundur skiptir flestum þátt-
unum í tvennt. Hinn fyrri fjallar
um ævi heimspekingsins, en hinn
um heimspeki hans. Þessi að-
greining orkar mjög tvímælis í
jafn litlu riti, sem fjallar um
ákaflega yfirgripsmikið og flókið
efni, þar sem heimspekinni eru,
sem von er, gerð sáralítil skil.
Betur hefði farið á, að þættir þess
ir hefðu verið í ævisöguformi og
frásögn af heimspekikenningum
þeirra verið felldar innan þess*
ramma. Lipurlega ritaðar ævisög-
ur merkra manna hafa erlendis
notið verðugrar hylli almennings.
Þessi bók Gunnars Dals er skrif-
uð í sama anda og mun verða
mörgum kærkomið lestrarefni.
Hér er á ágætu máli skýrt frá
æviati'iðum og nokkrum meginvið-
horfum frægustu heimspekinga
Vesturlanda, eins og þau kome höf
undi fyrir sjónir. Margir halda, að
heimspeki sé lítt skiljanleg oj þú
einkum leiðinleg og slitin úr
tengslum við vandamál da;;legs
lifs. Þetta er raunar hinn i lesti
misskilningur. — Heimspekingar
allra tíma hafa einmitt glím'; við
hin hversdagslegu vandamál ! iann
kynsins. Hins vegar hafa þeir oft-
ast sett kenningar sínar frrm á
nokkuð torskilinn og flókinn hátt,
a. m. k. á almenningur ekki rreið-
án aðgang að kenningum þeirra,
allra sízt hér á landi. Úr þessn
hefur Gunnar Dal viljað bæ!a. —
Menn ættu að lesa þessa bók, og
er þá ekki ósennilegt, að margan
muni fýsa að kynna sér þau mál,
sem þar er drepið á.
Símon Jóh. Ágústsson.
hennar skakkt út, ef ég meina,
að hún hafi þar einkum átt við
þau skáld, sem hætta sér út á
nýjar slóðir.
Kristján Karlsson.
16 dæmdir til dauða
KAIRO, 15. des. — Enn einn
meðlimur Bræðralags Múhameðg
trúarmanna hefir verið dæmdur’
til dauða í Kaíró fyrir að gera
samsæri gegn stjórninni. Hann
var einn af 83 félögum Bræðra-
lagsins, er lokið var yfirheyrslu
yfir í dag. Sjötíu mannanna :"engu
dóma frá 10—20 ára fangelsis-
vistar. Hinir tólf voru sýknaðir.
Síðan yfirheyrslur hófust yfir
Bræðralagsmönnum fyrir þrem
vikum síðan, hafa 16 verið dæmd-
ir til dauða, 6 hafa verið sýkn-
aðir og dómar yfir fjórum hafa
enn ekki verið staðfestir afi
Byltingaráðinu. j