Morgunblaðið - 24.12.1958, Side 5

Miðvikudagur 24. des. 1958
MORCUNBLAÐIÐ
29
„Hugann eggja bröttu sporin”
Frá Erni Arnarsyni og Andrési 1 Ásbúð
FRÉTTAMAÐUR Mbl. heimsótti I
Andrés Johnson í Áshúð ekki alls
fyrir löngu í því skyni að rahba |
við hann um ýmislegt, sem á daga
hans hefiur drifið. Andrés er, eins
og kunnugt er, frægasti þjóð-
minjasafnari landsins og hefur
safni hans nú verið komið fyrir
í Þjóðminjasafninu.
Andrés er sérkennilegur mað-
ur og óhræddur við að segja
meiningu .sína á hlutunum. Til
dæmis er hann ekki í nokkrum
vafa um, að hann baíi unnið þjóð
nytjastörf með þjóðminjasöfnun
sinni og verður það ekki dregið í
efa í þessari grein. Hann hefur
sitt eigið skjaldarmerki og jafn-
vel eigin fána. Hvers vegna? —
Jú, vegna þess að ég er bugsandi
maður og ekki líkur fjöldanum á
neinn hátt.
Andrés sagði fréttamanninum
frá ýmsu, sem á dagana hefur
drifið á langri ævi. Hann gat þess
t. d., að Havsteen etatsráð á Ak-
ureyri hefði safnað ýmsum dýr-
mætum munum og kvaðst hann
minnast þess, að etatsráð hefði
t. d. átt söðul Ragnheiðar Bryn-
jólfsdóttur, biskups í Skálholti.
En ekki sagðist hann vita, hvað
orðið hefði af söðli þessum. Þá
lét Andrés þess einnig getið að
hann hefði lengi fengizt við að
yrkja um ævi Jesú Krists. Þetta
verða nýir passíusálmar, sagði
hann og ekki er að efa það. En
honum er fleira til lista lagt, því
hann kveðst yrkja veraldleg
ljóð hetur en Sölvi Helga-
son og bætir því við, að hann
sé ekki í neinum vafa um, að ef
einhver maður hafi gert krafta-
verk, þá sé það hann. Hann benti
l'íka á, að íslenzka ríkið hefði
kunnað að met-a sín miklu og
margvíslegu störf með því að
veita honum fálkaorðuna. — Og
aldrei hefur hann verið í neinum
vafa um réttmæti þeirrar veiting-
ar. En honum er enn íleira til
lista lagt. Hann .semur lög, þó
hann þekki ekki eina einustu
nótu, og þegar fréttamaðurinn
spurði, hvers konar lög hann
semdi aðallega, svaraði hann ákaf
lega hreykinn: — Alls konar lög,
og ég veit að eitt þeirra er að
minnsta kosti fallegra en „Ó, guð
vors lands“. Svo tekur hann upp
tóbaksdósirnar sínar. Þær hafa
aliltaf verið mjög húsbóndahollar,
bezti förunautur minn, sagði
hann ánægður, en bætti svo við
eftir dálitla umhugsun: Ja, það
er að segja hún Sigurlín hefur
verið mér ákaflega góð alla tíð.
Án hennar hjálpar hefði ég senni-
'lega aldrei fengið fálkakrossinn.
Við virðum Sigurlínu fyrir okkur.
Hún er lítil kona, en ákveðin á
svip og augsýnilega hörkudugleg.
Eins og oft vill verða, getum við
ekki brotið upp á neinu um-
ræðuefni við Sigurlínu, svo við
segjum eins og út í hláinn: Það
er heldur lágt til lofts hér í Ás-
búð. Onei, svarar hún. Hér er vítt
til veggja og alveg nógu hátt til
lofts. Ef hér væri hærra undir
eúð, bæri meira á kryppunni. Svo
fllýtti hún ,sér fram í eldhús og
stakk kandísmolum upp í krakk-
ana. Við lituðumst um í baðstof-
unni. Þar var margt að sjá, lok-
rekkja og ýmsir gamlir munir. En
mesta athygli okkar vakti gríðar-
lega stórt næturgagn, sem stóð á
stól við lokrekkju Andrésar bónda.
Það var úr postulíni, handmálað!
Eitt sinn var hann á Bessastöð-
um þessi, sagði Andrés og spýtti í
hann.
Þegar við höfðum talað við
Andrés í Ásbúð stundarkorn, sá-
um við að ævi hans hefur verið
svo viðburðarrík að ómögulegt er
að henda reiður á henni. Þegar
hann fór að tala um Magnús
Stefánsson eða Örn Arnar skáld,
sáum við strax að þar var ágætur
„blaðamatur". í þetta sinn verður
Andrés því að brjóta odd af oflæti
sínu og láta sér nægja, að við
röbbum dálítið um Magnús og vin
áttu þeirra Andrós-ar. Andrés
sagðist hafa _ þekkt Magnús
Stefánsson síðasta aldarfjórðung-
inn, sem hann lifði. Þeir voru óað-
skiljanlegir vinir og er enginn
vafi á því, að Andrés hefur hjálp-
að skáldinu eftir beztu getu, enda
Begir skáldið á einum stað í bréfi
til Andrésar: „Eiginlega ej’t þú
eini maðurinn, sem ekki gefst upp
á því að vera kunningi minn fyr-
ir einþykkni mína og sérgæðings-
•hátt, það skal ég muna“. Fyrir
þessa umhyggjusemi á Andrés í
Ásbúð áreiðanlega sénstakar
þakkir skilið. Magnús var einn
þeirra manna, sem ekki var lagið
að lifa lífinu, ef svo mætti segja.
Margii' listamenn hafa verið með
þessu mai'ki brenndir og þá hef-
ur oft komið sér vel að eiga góð-
an vin. Magnús átti ákaflega erf-
itt með að festa sig við ákveðin
efni. Hann var heldur laus í rás-
inni, en Andi'és kvatti hann þá
gjarna til að vera ístöðumeii'i og
hugsunarsamari um eigin hag. —
Einhverju sinni, þegar skáldið
var austur á Þingvöllum í vinnu,
hvetur Andrés hann til þess að
safna nú fé til elliáranna. Magnús
að en afturför og hrörnun. Gömlu
mennii-nir horfa ekki fram í tím-
ann heldur aftur og þá er um að
gera að þar séu einhverjir sól-
skinshlettir". Og í sama bréfi seg-
ir hann ennfi-emur að sér líði al-
veg eins vel, „hvort ég á 1000
kx'ónum rneira eða minna“. En þó
er augljóst, að skáldið langaði til
að eignast peninga, því hann hafði
miklar ráðagerðir á prjónunum
um þetta leyti. Hann er að hugsa
um að ‘kaupa Miðfell í Þingvalla-
sveit. Hann segir, að það sé til
sölu fynir 8—10 þúsund krónur
„og er það geypiverð eftir gæðum
og ástandi, en þó mundi ég kaupa
ef ég hefði efni á því. En þetta er
góð veiðijörð. Veiðin er ekki of-
reiknuð á 2000 kr. í meðalári, eft-
ir söluverði silungs". Síðan segir
skáldið, að þar mætti framfleyta
fámennu heimili áhættu- og kostn-
aðai'lítið. Er af þessu einna helzt
að sjá, að skáldinu hafi dottið í
hug að festa ráð sitt, gerast bóndi
og eignast börn og buru, en eins
og kunnugt er, komst hann aldrei
til svo mikilla mannvirðinga, enda
segir hann einnig, að hann sé e'kki
búinn að ná í þessa peninga, sem
með þurfi, og því sé sennilegt, að
Feilið lendi í annars höndum.
I Loks bætir hann svo við þessari
svarar þessu í næsta bréfi, sem
er dagsett 4. ágúst 1929.
Hann segir m. a.: „Það er nátt
úrlega rétt athugað að vissu leyti,
en þess ber að gæta að eyði mað-
ur ævinni til þess að búa í h-aginn
fyrir ellina, þá fer maður öfugt að
Meðan maður er við góða heilsu
og með fuílu fjöri er hægt að
láta sér líða vel öðru hvoru, ef
lífið er tekið með ró og maður
gefur sér tíma til þess að gleðjast
og leika sér og forðast áhyggjur
og óþarft stímabxak. En þegar
heilsan er biluð, eða þegar ellin
er búin að ná tökum á mönnium,
þá er bezta tækifæi-ið til vellíðun-
ar gengið manni úr greipum og
kemur aldrei aftur. Þegar ellin
hefur hertekið mann, hætt-ir m-að-
ur að horfa fram í tímann af
þeirri einföldu ástæðu, að fram-
tíðin hefur ekkert að bjóða ann-
heitstrengingu: „En því heiti ég
við skegg hins heilaga Hiei'onimus
ar að eignast jörð við Þdngvalla-
vatn innan tíu vetra héðan í frá
eða liggja dauður ella“. Þetta
voru stór orð, ekki .sízt fyrir fá-
tækan mann á þeim árum, enda
gat ekki hjá því farið að auka-
setningin „eða liggja dauður ella“,
yrði að veruleika.
Þó að Magnús hafi, ein.s og
aðrir menn, tekið stórar ákvai'ð-
anir á stórum stundum, þá fór
það isvo að efndirnar urðu ekltx í
sami'æmi við þessi stóru orð. En
hitt var veri'a, að skáldið tók
sjaldan örlagaríkar ákvarðanir.
Hann kunni ekki að koma isér
áfram, eins og sagt er nú á dög-
um. Hann var ekki slunginn fjár-
aflamaður og hann hafði ekki geð
í sér að trana sér fram og skyggja
á „stói-ar" persónur. Hann sinnti
jafnvel ekki skáldskapnum nema
með höppum og glöppum og
Andrés segir okkur, að stundum
hafi hann jafnvel þurft að borga
skáldinu fyrir að yi'kja kvæði eða
vísur. Það kom jafnvel fyrir, að
hann týndi handi'itunum, þegar
hann hafði eytt miklum tíma í að
yx-kjta kvæði, eða þýða erlend ljóð.
Hann þýddi Hrafninn eftir Poe, á
Akuxeyri, veturinn 1924—25. Þá
var Andi-és í söfnunarleiðangri
um Eyjafjörð og Skagafjörð.
Nokkru síðar bað Andrés skáldið
um að lána sér handritið, en fékk
það svar, að hann hefði lánað
handritið öði-um manni og væi'i
það nú glat^ð: ,sá, sem hafði feng-
ið það lánað, hafði dáið um vet-
ui'inn. Þá kvatti Andrés hann til
þess að rifja upp þýðinguma. 3%
erindi mundi hann strax, en
strandaði svo, og það var ekki
fyrr en mörgum árum síðar, að
hann var búinn að rifja upp alla
þýðinguna.
Ekki datt Magnúsi í hug að taka
þátt í samkeppni „sjómannadags-
ins“, en kvöldið áður en fresturinn
var útrunninn skoraði Andrés á
hann að yrkja kvæði. Kvaðst hann
mundu borga honum upphæðina
úr eigin vasa, ef hann fengi ekki
vei-ðlaunin. Þetta dugði. Magnús
orti kvæðið „Islands Hrafnistu-
menn“, um nóttina. Eftir það var
hann frægur maður í landi sínu.
Þeir Andrés fengu sér oft
göngutúra og ræddu þá um allt
milli himins og j.arðar. Magnús
var alls staðar heima, fjölhæfur
gáfumaður, og þótti Andrési mjög
skemmtilegt að ræða við hann,
þegar vel lá á honum, ein,s og oft-
ast var á þessum gönguferðum.
Þá lét hann oft fjúka í kviðling-
um og sagði margar skemmtilegar
sögur. Magnús var mikill göngu-
garpur. Hann segir t. d. fx-á því
í einu bréfa sinna, að hann hafi
gengið fx-á Hafnarfirði til Reykja-
víkiur og svo þaðan upp á miðja
iMosfelisheiði. Þá var hann á leið
austur á Þingvöll í vegavinnu. Á
miðri Mosfellsheiðinni fékk hann
ifar með bíl austur á Þingvöll. 1
ibréfi, sem hann skrifar Andrési
19. ágúst 1928, 'segist hann vinna
13 tíma í sólarhring og auk þess
veiði hann fjóra tírna í vatninu.
Á .sunnudögum fari hann í ferða-
lög. Hann hafi farið út í Grafn-
ing og skoðað Nesjafjall og hver
ina í Henglinum. 1 þeirri ferð
•hvarflar það enn að honum, að
nú þurfi hann að koma undir sig
fótunum: „1 Mjóanesi er tófu-
rækt. Þangað hef ég komið og skoð
að hjörðina. Ef ég hef einhvern
tím-a auraráð set ég upp tófubú".
Og á öðrum stað segist hann
hafa gengið alla leið austur að
Laugavatni „að f jallabaki". Hann
er heillaður af náttúrufegurðinni
og honum líður á margan hátt
ágætlega fyrir austan. Hann er
laus við ýmislegt amstur. Hann
hefur nóg að bíta og brenna,
er að mestu áhyggjulaus. Hann
kemst í súertingu við landið,
hann safnar sögum og hann yrkir
kvæði. Hann segir í bréfi 25.
ágúst 1928: „Veðrið er dásamlegt
allt 'Sumarið. Oft hefur mig lang-
að til að fleygja fx'á mér vinnu-
verkfærunum og strjúka á fjall:
„Hugann eggja bröttu sporin".
©kjaldbreiður blasir við, snjólaus,
svo slíkt hefur ekki sézt í manna
minnum. Súlur gnæfa hér yfir og
bjóða hverjum sem hafa vill eitt
hið bezta útsýni, sem fáanlegt er.
Hengillinn og Hrafnabjörg, Ár-
mannsfell og Tindaskagi, Búrfell,
Arnarfell og Miðfell, allt þetta og
margt fleira merkilegt er við hönd
ina. En að hvaða gegni keniur
manni það, þótt guð og náttúran
bjóði 811 rí'ki veraldar og þeirra
dýrð, þegar andskotan.s ágirndin,
aurasýkin og búksorgin láta hann
hringsnúast eins og hund í bandi
á sama blettinum?" Þetta leiðir
hugann að ummælum skáldsins
um íslenzka náttúrufegurð: „—
engan, sem fegurð unni, sveik ís-
lenzk fjallasýn". En peninga-
Andrés Johnson
áhyggjurnar skjóta upp kollinuin
öðx-u hvoru, þrátt fyrir allt. Nú
var það ekki tófuræktin, ekki held-
ur kaupin á Miðfelli, heldur orða-
bók Sigf. Blöndals. Hann langar
að ráðast í það „stórvixki" að
kaupa orðabók Blöndals. Hvílík
dirfska á þeim árum! Bókin kost-
ar hvoi'ki meira né minna en 100
ikrónur, „og hi'ýs mér hugur við
iað snara því út í einu Iagi“. En
hann eyðir þessum áhyggjum sín-
um, er svo lánsamur að geta drep
ið tímann við ýmis önnur efni.
IHann safnar t. d. þjóðsögum:
„Undan bænum á Þingvöllum var
gjá í fornöld og gekk í hana sil-
ungur svo mikill að þar var nóg
veiði til heimiligþarfa allan árs-
ins hring, en sú sögn fylgdi, að
aldrei mætti veiða meir-a en heim
llið þanfnaðist þann daginn. —
iLengi vel gættu menn þess og
hélzt veiðin óbreytt þar til prest
;ur nokkur fluttist til staðarins.
iHann lagði eigi trúnað á þetta
ákvæði og hugðist nota veiðina
eins og hægt væri. En er hann
hafði di'egið nokkru meira, en
venjulegt var, kom á hjá honum
mikill dráttur, og er upp kom var
iþað skata ein mikil og ferleg og
hafði sjö hala. Var þá presti
‘felmt við og hætti að sinni en
eftir það tók fyrir veiði í gjánni.
iSkatan var látin í tjörn í túnjaðr
inum og heitir þar Skötutjörn síð-
«n“. Og ennfi'emur: „1 Almanna-
gjá var lengi vel hvergi fært með
hesta nema eftir Langastíg. Hann
liggur eftir þröngri og all-langri
hliðargjá, skáhallt og gegnum
nyrðri bai'm Almannagjár, síðan
suður eftir gjánni og yfir eystri
barminn innan við vellina.
Um eitt skeið bar mikið á reim
leikum við Langastíg. Kvað svo
rammt að þeim, að enginn treyst-
ist til að fara hann er skuggsýnt
var.
Maður er nefndur Oddur, og
•bjó í Eyleifsdal í Kjós. Hann var
ramur að afli og ofui-hugi .Ein-
hverju sinni var hann sendur tdl
Þingvalla með áríðandi bréf frá
Reynivallapresti. Fór hann sem
leið liggur gegnum Kjósarskarð,
en er hann kom að Almannagjá
var orðið dimmt af nótt. Þótti
honum tafsamt að fai'a fyrir
gjána og lagði því á Langastíg.
Er að stígnum kom varð hestur
hans ram-staður, fór hann þá af
baki og neytti kraftanna og dró á
eftir sér klárinn, en er hann kom
þar sem þrengstur er stígurinn,
stóðu þar dx’augar tveir sín
hvorum megin götunnar og börð-
ust í ákafa. Höfðu þeir að vopni
'lungun úr sjálfum sér. Eigi þótti
Oddi fýsilégt að ganga undir vopn
iþeirra félaga. Kallaði hann því
■til þeirra og mælti: „Víkiö ykkur
'frá, piltar, á meðan". Hux-fu þá
draugarnir og hefur þeirra aldrei
orðið vai't síðan“.
Magnús segir á einum stað í
handriti, sem Andxés sýnii* mér,
að á síðasta tug 19. aldar hafi
draugatrúin verið óðum að deyja
út á Langanesströndum, þar sem
hann ólst upp. Unga kynslóðin
hafi afneitað skottum og mórum,
miðaldra fólk látið málin liggja
Framh. á bls. 40