Morgunblaðið - 18.09.1959, Blaðsíða 11

Fostudagur 18. sept. 1959
MORCTriVRl AÐ1Ð
11
I
Barði Guðmundsson þjóðskjala
vörður var einhver frumlegasti
og skarpskyggnasti fræðimaður,
sem land vort hefur alið. Þótt rit
hans séu ekki ýkja mikil að vöxt-
um ollu þau tímamótum í sögu
íslenzkra fræða, og skortir þó
enn mikið á, að þau hafi verið
metin að verðleikum. í rannsókn-
um sínum fór Barði sjaldnast
neinar alfaraleiðir. Hann tamdi
sér nýjar aðferðir við skýringar
é íslenzkum fornbókmenntum og
menningarsögu og beitti þeim að-
ferðum til að leysa vandamál,
sem hefðbundnar fræðiskoðanir
virtu að vettugi eða réðu ekki
við. Þegar hugmyndasaga ís-
lenzkra fræða hefur verið skráð,
verður fyrst unnt að átta sig til
hlítar á þeim skerf, sem Barði
lagði fram til íslenzkrar ritskýr-
ingar. Fræðistörf Barða eru
býsna tormetin. Veldur því ekki
sízt tvennt: hugmyndir hans eru
margar frumlegar og róttækar
og hafa ekki verið reyndar til
fullnustu, og á hinn bóginn entist
honum ekki aldrrr til að gera
þeim svo ýtarleg skil, sem hann
hefði kosið. Það var einkum á
tveim sviðum íslenzkra forn-
bókmennta, sem Barði lét til sín
taka. Hann samdi mjög athyglis-
verðar ritgerðir um uppruna ís-
lenzkrar skáldmenntar þar sem
staða dróttkvæða í íslenzkri
menningarsögu er skýrð á nýjan
og hugkvæman hátt. Og hitt við-
fangsefnið var Njála, höfundur
hennar Og sköpun. Þó væri rangt
að segja, að ritgerðaflokkar þess-
ir hefðu verið einskorðaðir við
þau vandamál, sem peim var
einkum ætlað að fjalla um. Barði
var sagnfræðingur, og horum var
það manna ljósast, hve hættu-
legt er og tilgangslítið að tak-
marka rannsóknir við einangruð
fyrirbæri. Barði valdi sér heim-
ildagögn eftir öðrum forsendum
en áður hafði tíðkazt, og hann
gerði sér ljóst, að þau var hægt
að nota, þar sem viðurkenndum
gögnum var ekki komið við. Rit-
gerðir Barða eru engan veginn
annmarkalaus verk. Hann var
mikill áróðursmaður og flutti
kenningar sínar af hörku og ein-
sýni en gætti þess stundum mið-
ur að sýna viðfangsefnum nægi-
lega hlutlægni. f sumum rit-
gerðum hans gætir þess, að af-
dráttarlausar ályktanir séu dregn
ar af ófullkomnum forsendum.
Það mun þó að nokkru leyti stafa
af því, að honum auðnaðist ekki
að ljúka verkum sínum. En lær-
dómur Barða var frábær og vald
hans yfir viðfangsefnum ein-
dæma traust, þótt hann tæki sér
fyrir hendur að leysa hin torræð-
ustu vandamál.
n
Nú hefur Menningarsjóður sýnt
minningu þjóðskjalavarðar veg-
lega ræktarsemi með því að gefa
út safn ritgerða eftir hann um
höfund Njálu og önnur skyld efni.
Flestar höfðu ritgerðirnar áður
birzt á prenti, en gott er að hafa
þær samankomnar á einum stað
í svo vönduðu riti sem þessu.
Þeir Skúli Þórðarson og Stefán
Pétursson sáu um útgáfu bókar-
innar, og hefst hún með stuttri
greinargerð þeirra um verkið. Þá
ritar Stefán grein um „hina nýju
Njáluskoðun“, en ritsmíði þeirri,
er ábótavant á ýmsa lund. Gott
hefði verið að fá greinargott yfir-
lit yfir kenningar Barða og rann
sóknaraðferðir, þar sem viðhorf
hans eru nýstárleg og sumar rit-
gerðirnar frem'.ir óaðgengilegar
við fyrstu kynni. En hitl nær
engri átt að verja skoðanir Barða
og veitast að öðvum fræðimönn-
um, en hvort tveggja gerir Stefán
í grein sinni. Grein Stefáns hefst
með losaralegum athugasemdum
um „eldri Njáluskoðanir“, og er
fremur lítið á þeim að græða.
Það gegnir mikilli furðu, að
Stefáni skyldi lást að gera þar
grein fyrir skoðunúm Einars Ól-
afs fyrst hann fór út á þessa
braut ó annað borð. Prófessor
Einar hefur manna bezt fjallað
um þetta listaverk, og í raun-
inni hafði hann ritað merkilegt
mál um áhrif samtímans á höf-
Hermann Pálsson:
Höfundur
Hugle ■ ðingar um ritgerða-
f safn Barða Guðmundssonar
s
und Njálu, áður en Barði skrif-
aði ritgerðir sínar. En þótt grein-
argerð Stefáns sá áfátt um margt,
þykir mér sennilegt, að mörg-
um finnist hún betri en engin. Og
hún ætti ekki að verða til skaða,
ef hún er látin bíða, unz bókin
sjálf hefur verið lesin.
III
Þótt heiti bókarinnar — Höf-
undur Njálu — gefi allgóða hug-
mynd um efni hennar, ber hins
að gæta, að Barði sótti víða til
fanga og lét sér ekkert óviðkom-
andi sem stuðlað gæti að nýjum
skilningi á hinu forna listaverki.
Auk Njálu ræðir Barði um tvær
fornsögur aðrar, Ljósvetninga
sögu og Ölkofra þátt. Að hyggju
hans eiga þessi þrjú rit það sam-
eiginlegt, að þau eru dulbúnar
skáldsögur um samtímamenn höf-
undanna. Segja má, að þetta sé
kjarninn í kenningu Barða, en
nátengt þessu efni er það, hverja
menn hann telur hafa verið höf-
unda þessara sagna. Að tali Barða
var Þórður Þorvarðarson í Saur-
bæ höfundur Ljósvetninga sögu,
en Þorgils saga skarða kom Þórði
til að rita þetta verk. Barði hygg-
ur, að Ljósvetninga saga sé að
verulegu leyti níðrit gegn Þor-
varði Þórarinssyni og fleiri sam-
tíðarmönnum Þórðar. Þá telur
Barði, að Þorvarður Þórarinsson
sé höfundur Njálu og sé henni
beint gegn Þorgils sögu og Ljós-
vetninga sögu. í sambandi við
þessa skoðun er nauðsynlegt að
gera greinarmun á tveim atrið-
um, sem mér þykja ekki hafa
verið aðskilin nægilega vei í rök-
semdarfærslu Barða. Annars veg-
ar eru ítök samtímans í fornsög-
unum, að hve miklu leyti höf-
undar hafa af ásettu ráði sótt
fyrirmyndir til nýorðinna at-
burða, og hins vegar er um að
ræða leiðir til að eigna tiltekn-
um höfundum einstakar sögur.
Um fyrra atriðið er Barði hvergi
myrkur í máli. Hann er sann-
færður um, að Njála, Ljósvetn-
inga saga og Ölkofra þáttur séu
„níðrit", þau séu rituð í því skyni
að ná sér niðri á ákveðnum mönn
um. Að hyggju hans voru arf-
sagnir notaðar á frjálslegan hátt,
þær urðu höfundum efniviður,
sem þeir gátu fólgið ádeiluna í.
Þessi bókmenntaskoðun er mjög
nýstárleg og athyglisverð. Um
hitt atriðið, hverjir rituðu ein-
stakar sögur, horfir öðruvísi við.
Með þeim gögnum, sem oss eru
tiltæk, getum við tæplega vænzt
þess, að hægt verði að sanna,
hverjir höfundar íslendinga sagna
voru. Og hér komum við að ein-
hverri helztu veilunni í rök-
semdakeðju Barða. Fyrir því eru
engar heimildir að þeir Þórður
og Þorvarðu’- hafi fengizt við
sagnaritun. Vér getum að sjaif-
sögðu gert ráð fyrir því, að þeir
hafi látið skemmta sér með sög-
um eins og aðrir íslenzkir höfð-
ingjar á 13. öld. Og rök Barða
fyrir því, að Saurbæingur hafi
ritað Ljósvetninga sögu eru býsna
merkileg. En hitt getur vitanlega
eins vel verið, að einhver annar
Saurbæingur en Þórður sé höf-
undur, og vel má hugsa sér, að
hún hafi verið rituð handa Saur-
bæingum. Rök Barða fyrir því, að
Þorvarður sé höfundur Njálu, eru
miklu athyglisverðari. Síðasta rit
gerðin í safni Barða fjallar um
málfar Þorvarðar, og er þar gerð-
ur samanburður á orðfærinu á
bréfum Þorvarðar í Árna sögu og
ræðum hans í Þorgils sögu annars
vegar og stíl Njáls sögu hins veg-
Barði Guðmundsson
ar. Er þar sýnt fram á ýmis sér-
kenni í máli, sem styðja kenn-
inguna um höfundinn. Þó eru
þessar líkingar hvergi nærri ein-
hlítar, enda leggur Barði meiri
áherzlu á ýmiss konar hliðstæður
í atburðalýsingum Njálu við ævi
Þorvarðar o^ gervinafnanotkun
til að rökstyðja kenningu sína. f
fyrstu ritgerðinni er fjallað um
staðfræðiþekkingu Njáluhöfund-
ar, og kemst Barði að þeirri nið-
urstöðu, að höfundur Njálu hafi
| verið alinn upp í Múlaþingi, en
: skrifað söguna í Árnesþingi, og
í hafi hann verið kunnugur á Keld
um á Rangárvöllum. öll þessi
atriði eiga vel við Þorvarð Þór-
1 arinsson. En við þau er þó það
að athuga, að ályktanir af stað-
þekkingu höfunda um ritunarstað
eru mjög vanddregnar. Hitt virð-
ist sönnu nær, að höfundum sagn
anna hafi verið misvel lagið að
lýsa staðhattum svo vel að ekki
bjáti á. Það er einnig athyglis-
vert að sumar staðfræðivillui
Njálu koma fyrir í öllum hand-
ritum hennar og má það mikið
vera ef glöggir ritarar hefðu
ekki leiðrétt villurnar ef þeir
hefðu vitað betur og þótt pœr
einhveriu máli skipta
IV
Kenningar Barða draga langan
slóða, og ógerlegt er að vita,
hver áhrif þær myndu hafa á
íslenzka ritskýringu, ef þeim
yrði beitt við aðrar fornsögur.
Ef Njála, Ljósvetninga saga og
Ölkofra þáttur eru dulbúnar
skáldsögur um samtímamenn
höfunda, er ekki ósennilegt, að
svipuðu máli gegni um fleiri sög-
ur. Getur naumast hjá því farið,
að fræðimenn verði að gefa því
máli alvarlegan gaum. Það væri
til að mynda undarlegt, ef Banda
manna saga felur ekki í sér á-
deilu á höfðingja 13. aldar, enda
er hún harla eðlisskyld ölkofra
þætti. örðugleikarnir á því að
túlka sögurnar á þann hátt, sem
Barði gerir, eru vitanlega marg-
ir. í fyrsta lagi verðum við að
gera ráð fyrir því, að við getum
aldrei skilið sögurnar til fullrar
hlítar, ef þær eru dulbúnar skáld
sögur um 13. öld. Sú vitneskja,
sem við höfum um það tímabil
úr Sturlungu og öðrum heimild-
um, mun þá sennilega hrökkva
skammt til skýringar. Hafi dul-
búnar skáldsögur komizt í tízku
á annað borð, má nærri geta,
hvort í þeim sé ekki vitnað til
atburða og manna, sem engar
heimildir geta um. í öðru lagi
verðum við að endurskoða allar
eldri hugmyndir um eðli arf-
sagna. Barði var ekki sá fyrsti,
sem taldi Njálu vera skáldsögu
að verulegu leyti. En hann geng-
ur feti framar en aðrir. Engum
hafði fyrr komið til hugar, að
hún væri áróðursrit af því tæi,
sem hann vill vera láta.
Nú getur enginn vafi leikið á
þvi, að megintilgangur íslend-
inga sagna var að skemmta mönn
um. Það er einhver mesti mis-
skilningur, sem fram hefur kom-
ið hjá fræðimönnum undanfarnar
aldir, að telja þær einkum vera
fræðirit, enda bera ýmis ummæli
í fornum ritum það með sér, að
þrettándu aldar menn hafa ekki
talið þær áreiðanlegar heimildir
um forna tíma, þótt aliu vissu,
að þær hermdu ýmislegt rétt.
fslendinga sögum er ef til vill
bezt lýst með því að kalla þær
fræðandi skemmtirit. fslending-
um á 13. öld var það mjög í mun
að vita sem mest um forna tíma,
og þessi fróðleiksfýsn setti mik-
inn svip á skemmtibókmenntir
þjóðarinnar. Ef vér hlítum kenn-
ingum Barða um. tilgang Njálu,
Ljósvetninga sögu og Ölkofra
þáttar, verðum vér að viður-
kenna, að þessar sögur hafa haft
annars konar skemmtunargildi
en virðist vera í fljótu bragði.
Vafasamt er, hvort mönnum hafi
getað skilizt lengi tilvitrianir til
samtímans. Og ef skoðun Barða
er rétt, hefur íslenzka þjóðin
lesið Njáls sögu og hlustað á
hana um margar aldir ár þess
að skilja nema brot af því, sem
höfundur ætlaðist til. En kenn-
ingar Barða ættu þá að gera oss
auðveldara fyrir um skiining á
þessu mikia listaverki.
Dulbúnar skáldsögur missa
marks, ef þær eru svo myrkar,
að fáir eða engir geti skilið, við
hverja er átt með einstökum per-
Framh. á bls. 19.
<SX®k§X$*$'#<$.3xSx«XS><Í: $X$XÍX$X$X$X$X$>^X$><$> J ^xíx$^><j»$x5>^>^xsxíx?-^xi>'í'<íx$xjxí.
•X
I
/ fyrsta
sinn frá
siða-
skiptum
SÍÐASTA sunnudag kom
hingað til lands Martin buc-
as, erkibiskup. Ilefur liann
nýlega verið skipaður umboðs
maður páfa á Norðurlöndum
Er hann milligöngumaður
páfa og kaþólsku kirknanna á
Norðurlöndium. Kaþólsk bisk-
upsdæmi voru stofnuð í höfuð
borgum Norðurlanda í páfa-
tíð Píusar XH. í Kaupmanna
höfn, Osló og Stokkhóhni ár-
ið 1953 og i Helsingfors árið
1955.
Martin Lucas, erkibiskup,
er Ilollendingur að ætt og
uppruna. Áður en liann kom
til Norðurlanda var hinn um-
boðsmaður páfastólsins í Suð-
ur-Afríku og á Indlandi, en
vegna heihaibrests var lion-
um ráðlagt að flytjast i norð-
lægara loftslag.
Erkibiskup Rómarkirkjunn-
ar hefur ekki haft aðsetur á
Norðurlöndum síðan fyrir
•siðaskipti, en Martin Lucas
hefur að vísu ekki sérstakt
er' ’dskupsdæmi eins og hin-
ir Urnu erkibiskupar höfðu,
enda þótt hann hafi titilinn
og staða hans i kaþólsku kirkj
Erkibiskupinn hjá forseta íslands.
Ljósm.: V. Sigurgeirss.
unni sé svipuð og þeirra.
Miðvikudaginn 16. sept. tók
forseti íslands á móti herra
Martin Lucas erkibiskupi og
fylgdarliði hans á Bessastöð-
uni. Aflienti erkibiskup for-
seta minnispening páfa við
þetta tækifæri.
Martin Lucas fór í gær vest-
ur til Stykkishólms tU að
lieimsækja kaþólska söfnuð-
inn þar, en alls eru fjórir
kaþólskir söfnuðir starfandi
hér á landi. Hinir eru í
Reykjavik, Hafnarfirði og á
Akureyri. Erkibiskupinn mun
dveljast hér á landi um hálfs
mánaðar skeið.