Morgunblaðið - 31.12.1959, Qupperneq 3

■Fimmtudagur 31. des. 1959
ftfnitcriNnr a m n
3
m íslenzka nútímaljóðlist
Hannes Pétursson:
íslenzk Ijóð-
hef ð og mód-
ernisminn
íslenzk ljóðlist gengur nú gegn-
um hreinsunareld, ef til vill þann
mesta í langri sögu hennar. Mörg
undanfarin ár hafa staðið harðar
deilur um ljóðmálið og bragform-
ið, hlutverk skáidskaparins og
markmið hans. Hafa ljóðalesend-
ur, og reyndar þjóðin öll, skipað
*ér í fylkingar sem standa gráar
fyrir járnum hvor gegn annarri,
og hefur stundum slegið í brýnur.
Ég efa ekki að þessar deiluv
hafa verið hollar, þær hafa „viðr-
að út“ eins og Magnús Ásgeirs-
son tók eitt sinn til orða svo ég
heyrði. Samt er því ekki að neita
að þær hafa borið dálítið hreppa-
pólitískan svip vegna þess að þær
hafa oftast snúizt upp í það að
vera eins konar argaþias mitli
gamla og nýja tímans, og hefur
þá ýmsum óviðkomandi atriðum
verið ruglað saman við kjarna
málsins. En það sem er að gerast
er í stuttu máli þetta: það við-
horf í ljóðagerð sem nefnt er
módernismi hefur borizt til lands
ins og krefst rýmis eins og þær
erlendu stefnur sem áður hafa
komið hér við sögu. Út aí þessan
sjálfsögðu kröfu hefur lcitt stymp
ingar, eins og títt mun hafa verið
forðum þegar menn urðu að ryðja
sér til rúms ef þeir áttu að fa
sæti.
Á þeim hálftíma sem mér er
aetlað að tala hér langar mig að
ræða hitt og annað sem við kem-
ur þessum stympingi. En ég ótt-
ast að það verði hvorki fiskur né
fugl vegna þess hve tíminn er
naumur.
í hverju landi ríkja sérstakar
bókmenntalegar aðstæður. Á það
ef til vill hvergi jafn vel við og
um ísland. Ljóðagerð hlýtur að
teljast meginbókmenntagrein okk
ar frá öndverðu fram undir okk-
ar daga. Að vísu tók skáldskapur
í lausu máli forystuna á 13. öld,
en brátt var ljóðagerðin á ný orð-
in aðalviðfangsefni skáldanna í
landinu. Af þessu hefur leitt
óvenju heilsteypta tradisjón, sem
ekki var borin uppi af fámennum
hópi menntamanna, heldur allvi
þjóðinni — lærðum og leikum.
Segja má að öll helztu menning-
artímabil í sögu þjóðarinnar hafi
eignazt skáldverk í bundnu máli
þar sem andi tímabilsins hlýtur
fullkomna listræna túlkun: Vík-
ingaöldin í kvæðum Egils og
Hávamálum, umbrotaskeiðið þeg-
ar heiðni og kristni slær saman
þar sem er Völuspá, kaþólskan
þar sem er Lilja, rétttrúnaðurinn
þar sem eru Passíusálmarnir, róm
antíkin og endurvakningin þar
Bem eru ljóð Bjarna og Jónasar,
dögun tæknialdarinnar þar sem
eru verk Einars Benediktssonar
og Stephans G., — svo eitthvað
sé nefnt sem skýr dæmi. Og þeg-
ar betur er að gáð kemur í ljós,
að öll þessi óbrotgjörnu verk,
a. m. k. þegar Agli sleppir, eru
í eðli sínu syntesur hins erlenda
og innlenda eða réttara sagt hins
evrópska og norræna, skáldin
hafa vitandi vits að því stefnt
að auðga tradisjónina evrópskum
anda og formum. Tökum bróður
Eystein sem dæmi. Hann er ka-
þólskur í anda, yrkir kristið lof-
kvæði, er að því leyti samevrópsk
ur í hugsun, en velur sér ljóð-
form sem er norrænt, ber með
sér heiðinn, veraldlegan andblæ
svo að ljóðabálkurinn verður kyn
legur samleikur hins evrópska
og norræna, tvær antitesur renna
saman í nýja syntesu. Eða lítum
á Loft Guttormsson. í stað hins
kaþólska anda hjá bróður Ey-
steini er komin blær riddara-
menningar fyrir tilstilli dans-
kvæðanna sem þá voru farin að
berast til landsins. En formið er
norrænt. Þessari upptalningu
mætti halda áfram. Og enda þótt
mörg skáld gengu lengra en þessi
tvö til móts við hina erlendu
strauma og kæmu með nýja suð-
ræna hætti, svo sem Jónas Hall-
grímsson, sem fyrstur manna
mun hafa ort sonnettur á íslenzku
þá hafa þau aldrei talið rétt að
varpa fyrir borð höfuðsérkenni
hins norræna forms, stuðlasetn-
ingunni. Öll erlend form hafa því
fram undir þennan dag venð
sveigð undir lögmál hennar, og
er ekki að sjá að það hafi staðið
nokkru skáldi fyrir þrifum. Af
þessum sökum hafa sérkenni ís-
lenzkrar ljóðlistar aldrei skolazt
burt, enda þótt þungir boðar er-
lendra áhrifa hafi riðið hér á land
vegna þess, að við höfum verið
algerir þiggjendur í sögu hugs-
unar síðustu aldir. Hvers vegna
skáld héldu hér í stuðlasetningu
á sama tíma og aðrar germanskar
þjóðir létu hana lönd og leið get-
ur varla átt sér nema eina ástæðu.
Áhugasamir bókamenn víða um
land sátu við að afrita bundinn
skáldskap — eddukvæði og drótt-
kvæði — og form þessa stór-
brotna skáldskapar sem þá átti
ekki sinn líka meðal germanskra
þjóða hefur grópazt svo í hug
manna að þaðan varð því ekki
þokað. Vafalaust hefði stuðla-
setningin glatazt ef þessi fornu
kvæði hefðu ekki verið jafn mik-
ill skáldskapur og raun ber vitrn,
því þar með var sannað að hún
stóð ekki í vegi fyrir frumlegri
listsköpun.
En nú er risin öld svo ólík öll-
um öðrum tímabilum í sögu þjóð-
arinnar að furðu sætir. Maður
sem ólst upp við jafn frumstæða
lífshætti og tíðkuðust hér á land-
námsöld hlustar á hljóðmerki frá
gervitunglum í útvarpi sínu.
Hljóðfall tímans hefur breytzt.
í stað hins gamla andante er kom
ið hið upplitsdjarfa skerzó, hið
þreyjulausa stakkató. Hið nýja
tromp stórveldanna, vetnis-
sprengjan, vofir yfir höfðum okk-
ar, sem aldrei höfum kynnzt stór-
um styrjöldum öðru vísi en í
myndskreyttum bókum eða i
kvikmyndahúsi; í brjósti flestra
manna geisar stríð andstæðra líís
viðhorfa, milli trúarinnar á misk-
unnsama forsjón og handleiðsiu
og vitneskjunnar um dýnamísk,
ópersónuleg lögmál efnisins sem
ekki virðast skipta sér neitt af
því hvað við hugsum eða gerum,
eru óskiljanleg í innsta eðli sínu,
firrt hinum nálæga föður, þ. e. a.
s. guði. Einstaklingurinn er því
ekki lengur í algeylega öruggum
höndum, heldur einn og óstuddur
með brothætt fjöregg sitt í lófan-
um.
Þessi grundvallarbreyting á
högum mannsins, óvissan, hætt-
an, þrátt fyrir v.ald hans yfir
náttúruöflunum, hið opna ber-
svæði sem hann er nú staddur á,
hlýtur að hafa mikil áhrif á list-
ina sem hefur verið og er enn sál
mannsins. Menn hljóta því að
spyrja: Hvaða þýðingu hefur
tradisjón á slíkum tímum, er hún
ekki fyrir skáldinu, tekst því að
sjá hinn nýja heim sem það lifir
í með opnum, vökulum augum ef
það tekur tillit til listar sem áður
var? Verður ekki ljóðið að taka
algerum hamskiptum eins og sú
veröld hefur gert sem skáldið
byggir? Er það hlutverki sínu
vaxið nema það velti öllu í rúst
og byggi á ný?
Hvernig ber að svara þessu?
Eins og ég gat um áðan hefur
þróun íslenzkrar ljóðlistar ein-
kennzt af syntesum hins evrópska
anda og innlenda forms, eða þá
að erlend ljóðform hafa vertð
sveigð undir lögmál stuðlasetn-
ingarinnar. Nú er spurningin
hessi: er slík syntesa mögul. enr
í dag, eða eru hamskipti þess lífs
sem skáldið verður að vinna
þrátt fyrir hin mörgu og ólíku
stórskáld sem uppi hafi verið eft-
ir síðustu aldamót. Þaff sem Hugo
Friedrich tekur sér fyrir hendur
í bók sinni, sem vakið hefur mikla
athyglj er að lýsa þessum ein-
kennum, þ. e. a. s. gera grein
fyrir hvað sé „Modemitat". Skil-
greining hans er í senn skýr og
víðtæk en alltof viðamikil til að
hægt sé að rekja hana hér nema
lauslegá. Höfundurinn byrjar á
því að sýna fram á, hvernig mód-
ernisminn er beint framhald af
rómantíkinni, hvernig hann er ný
*
Hannes Pétursson
HINN 21. dcsember sl. efndu
Félag íslenzkra fræða og
Mímir, félag stúdenta við ís-
lenzkudeild Háskólans, til
svonefndrar rannsóknaræfing-
ar, þar sem flutt voru tvö
framsöguerindi um íslenzka
nútímaljóðlist, en síðan var
orðið gefið frjálst. Þessar rann
sóknaræfingar eru árlegur við
burður, og koma þá saman
stúdentar í Háskólanum cg
þeir sem útskrifaðir eru í is-
lenzkum fræðum. Að þessu
sinni voru fyrirlesararnir þeir
Sigurður A. Magnússon
Hannes Pétursson skáld og
Sigurður A. Magnússon blaða-
maður. Hafa þeir góðfúslega
gefið Morgunblaðinu leyfi tii
að birta erindi sín.
Sigurður er á förum til
Grikklánds og mun dveljast
þar næstu sex mánuði i
boði grísku stjórnarinnar, en
hefur lofað að senda blaðinu
bókadóma öðru hverju. Hann
es Pétursson mun jafnframt
hlaupa í skarðið fyrir hann og
skrifa ritdóma fyrir blaðið á-
samt Kristmanni Guðmunds-
syni.
Tvö háskólaerindi
kvæði sitt úr það gagnger, hin er-
lendu áhrif sem krefjast við-
bragðs svo andstæð öllu sem áður
þekktist, að nú verið að taka upp
algerlega nýjan þráð? Þetta er
það vandamál sem íslenzk ljóð-
skáld eiga nú við að glíma. Ég
er á þeirri skoðun nú, hvað sem
síðar kann að verða, að enn sé
hægt og eigi að fara gömlu leið-
ina. Ég skal reyna að skýra þá
skoðun mína nokkru nánar og þá
svara því um leið, hvers vegna
hið forna sérkenni íslenzkrar
ljóðagerðar eigi ekki að róa sinn
sjó.
Þau einkenni ljóðlistar sem
kölluð eru módern eru ekki upp
komin á 20. öld, rætur þeirra
liggja aftur í tímann, jafnvel svo
langt að miðaldaskáld eiirs
og Andalúsíumaðurinn Gongara
(1561—1627) ber módernan svip.
Var Lorca mjög hrifinn af skáld-
skap hans og skrifaði um hann
ritgerð. Fleiri nútímaskáld hafa
leitað til skálda fyrri alda, svo
það sýnir að fyrr hefur verið lagt
út á svipaðar brautir í ljóðagerð
og módernisminn er. Meira að
segja tekur Hugo Friedrich, þýzk
ur bókmenntafræðingur, mennt-
aður í rómönskum málum, svo
djúpt í árinni í bók sinni, „Struk
tur der modernen Lyrik“ (1955),
að hann segir að ljóðagerð 20.
aldar komi ekki fram með nein
grundvallareinkenni sem ekki sé
að finna í verkum þeirra Baudel-
aires, Rimbauds og Mallarmés,
rómantík í eðli sínu, eða eins og
hann kemst að orði „entroman-
isierte Romantik", með öðrum
orðum rómantík þar sem hið'til-
finningalæga, sentimentið, er
horfið; eftir er „die absolute
Phantasie", „das absolute ichi‘
skáldsins. Og með hina absólútu
fantasiu að vopni tekur módern-
istinn sér fyrir hendur að „entrea
lisera“ umheiminn, og gengur
stundum svo langt í því að nema
brott allt realitet, að ljóðin hafa
enga ákveðna merkingu, eru hugs
uð sem sjálfstæð heild orða, sem
eru, en merkja ekkert. Módernist
anum er kappsmál að kalla frain
ný, óvænt og oft furðuleg hugs-
anatengsl, og hann vekur upp
nýjar myndir og líkh.gar. En
hvers vegna stefnir hann að því
að „entrealisera" allt hið sjáan-
lega og áþreifanlega? Það gerir
hann til að vinna gegn þeirri
þróun sem fylgt hefur í kjölfar
raunvísindanna og leitt hefur t'l
þess að flest al þ’ví sem mönnum
var áður óskiljanlegt framaodi
og þar af leiðandi leikvangur
fantasiunnar, er orðið skiljanlegt
og kunnugt. Raunvísindin hafa
þokað svo út mörkum veruleik-
ans að hann er farinn að teygja
sig um allt sköpunarverkið. Skáld
ið gerir uppreisn, ræðst með sínu
skapandi ímyndunarafli á þenn-
an veruleika og brýtur hann nið-
ur, skapar nýjan „kosmos" þar
sem ekki er spurt um rökrétt sam
hengi, heldur hitt hvort þar ríki
skáldleg fegurð, skiljanleg eðst
óskiljanleg, það skiptir ekki máli.
Þetta er megineinkenni módern-
ismans, en mörg fleiri einkenni
fylgja í kjölfarið og þá í misjafn-
lega ríkum mæli hjá einstökum
skáldum vegna þess að þau eru
ólík sem menn. En þótt stefnan
eigi sér menn:ngarsögulegan
grundvöll, eins og allar meiri-
háttar bókmenntastefi.ur, eru
auðvitað ort bæði góð og vond
kvæði undir merkjum hennar;
veldur þar hver á heldur Eitt
skáldið er meiri "heimspekin.gur
en annað, á sér víðari sjónhring,
býr yfir ríkara formskyni og list-
rænni ögun. Kvæði þess skálds
verða því betri en kvæði hins.
Þetta tek ég fram vegna þess að
mönnum hættir til að skrifa hin
nýju kvæði, séu þau vor.d, á reikn
ing stefnunnar, og eins virðast
sum skáld halda að nóg sé að
gerast áhangandi módernismans
til þess að hverju ljóði sem frarn
gengur af munni þeirra sé borgið
inn í eilífðina.
Við höfum í aðalatriðum séð
hvað módernisminn er, semsagt
andsvar við hinni allsherjar af-
hjúpun raunvísindanna Hann er
runninn upp í öllu sínu veldi á
síðasta hluta 19. aldar í Frakk-
landi og hefur síðan blómstrað
áfram í ljóðum helztu stórskálda
álfunnar á 20. öld. Hann er einnig
andsvar við hinu háborgaralega
þjóðfélagi, hann er stefna stór-
borgarskáldanna. Hann er sprott-
inn upp í skjóli hins borgaralega
öryggis, hann er afturhvarf frá
því til hins óbundna innra lífs
einstaklingsins, til hinnar um-
skapandi fantasíu.
Nú hljótum við að spyrja: Á
þessi stefna erindi við okkur, á
hún ítök í okkur sém nú erum að
alast upp? Ég svara þessu játandi.
Söguleg þróun okkar er að vísu
býsna mikið öðru vísi en Evrópu-
þjóðanna, en bilið milli okkar og
þeirra hefur aldrei verið minna
en nú. Þó þjóðfélag okkar sé ekki
nándarnærri eins borgaralegt og
þeirra, lifum við að mesiu í san a
heimi og aðrir Vesturlandabúar;
það er ekki orðinn mikill eðlis-
munur á Reykjavík og öðrum
borgum nálægra landa Og þá er
ég kominn að spurningunni sem
ég varpaði fram áðan: Er enn
möguleg syntesa erlendia áhrifa
og innlendrar formtradisjónar?
Það sem eftir er tímans ætla ég
að spjalla um þetta atriði.
Módernismanum fylgir nýtt
ljóðmál, þar sem allar skírskot-
anir eru meira einkamál skálds-
ins en tíðkazt hafði, þar sem hið
hugboðskennda og hálfsagða, hið
myndræna, vísjónera, kemst til
meiri áhrifa en áður. Af þessum
sökum hefur modernismanuih
ótvírætt tekizt að færa út landa-
mæri hinnar skáldlegu skynjun-
ar, og það er þessi þáttur hans
sem við eigum að tileinxa okkur.
Til þess að þetta mætti takast
hafa mörg skáld litið svo á að
nauðsynlegt væri að fjarlægja
allt sem þau kalla ytra skraut
málsins, rím og þ. h. vegna þess
að það stæði í vegi fynr endur-
nýjun orðanna, eða eins og Paul
la Cour kemst að orði í ritgerð
sinni, „Nydannelser í moderne
Lyrik“: „Rim og klassiske Metrer
kunde forfalde sem dekorative
Elementer, blændende Udsmykn-
inger, som Goethe kaldte dem. I
Stedet ingik de to nögne, Poesien
og Ordet, til et nyt og inderligere
Samliv".
Þessi stefna í formi (þ. e. frjáls
hrynjandi rímlausra ljóðlína) er
þó ekkert ófrávíkjanlegt skilyrði
þess að „hið nýja og innilega sam
líf póesíu og orðs“ megi takast,
hafa ýms nútímaskáld sýnt það,
auk þess sem það hefur verið
sannað áður, því það sem Pita
Cour talar um gerðist t.d. í ljóð-
um Jónasar Hallgrímss. Margir
líta svo á að frjálsa formið sé ei
hæfara til að gegna skyldu sinni
í þágu módernismans en hitt sem
lýtur ákveðnum bragfræðilegum
lögmálum, og fásinna sé að gripa
ekki til alls sem málið hefur upp
á að bjóða, ríms og þ. h. eða svo
ég vitni til orða Snorra Hjartarss.
Framh. á bls. 4.