Morgunblaðið - 31.12.1959, Blaðsíða 9

Fimmtudagur 31. des. 1959
MORCU1SBLAÐ1Ð
9
Grímsa, að ástæðan til þess
að hann hefði engan geisla-
baug væri sú, að hann stæði
lægra en ég: „Það er þá bezt
ég fari upp á þúfuna“, sagði
Gi-ímsi, og bað mig að fara
niður. Það gerði ég, Grímsi
gekk upp á þúfuna, en allt
kom fyrir ekki. Hann sá engan
geislabaug kringum sitt höfuð
en minn var á sínum stað!
Upp frá þessu fannst mér ég
vera miklu merkilegri maður
en Grímsi og fór að líta tals-
vert stórt á sjálfan mig. Og
svo hafði Grímsi ekki heldur
séð Guð, en það hafði ég gert:
Þegar ég var 7 eða 8 ára,
voraði mjög illa í Eyjafirði og
harðindi voru mikil. Vorkuld-
arnir fóru í taugarnar á mér
og ég óttaðist heyleysi. Mér
fannst fyrirmyndarbú föður
míns mundu bíða hnekki, ef
hann yrði heylaus, því ábyrgð
artilfinning mín var mikil og
hafa það sennilega verið áhrif
frá móður minni. Ég vissi,
þegar á vorið leið, að Jón Arn-
finnsson, bóndi í Dunhaga,
hafði hjápað upp á sakirnar
og þótti mér það miður. Jón
var mikill heyjamaður. Faðir
minn og hann voru góðir
kunningjar í orði kveðnu, en
karlinn var til með að hælast
um, ef heylaust varð á Möðru-
völlum. Það vissi ég. Dag
nokkurn í ljósaskiptunum
gerði föl á túnið á Möðruvöll-
um. Steini ráðsmaður sagði
mér að ég yrði að koma upp
að fjárhúsum og hjápa til að
reka inn lambféð, því sauð-
burður var byrjaður fyrir
nokkru. Var ég fús til þess.
Steini vissi að ég var vanur
að fara mér hægt að öllu ef
svo bar undir og var það nauð
synlegt, því lömbin urðu að
fylgja mæðrum sínum. Hann
gekk á með éljum og þótti
mér allt í einu sem ég sæi
tröppur í élinu og voru þær
upplýstar af birtu ofanfrá. 1
efstu tröppunni stóð vængjuð
vera og var ég þess fullviss,
að þarna væri sjálfur Guð al-
máttugur, að horfa yfir sínar
jarðnesku lendur. Hann stóð í
stigagati himnaríkis og sendi
engla til jarðar svo veðrinu
slotaði. Ekki get ég betur
lýst veru þessari, eins og hún
kom mér fyrir sjónir, en með
því að benda á guðsveruna í
pappírsmynd Muggs ,,Sjöundi
dagur í Paradís“, en þá mynd
sá ég ekki fyrr en í Kaup-
mannahöfn um páskaleytið
1919 heima hjá Guðmundi
Thorsteinsson, sem þá hafði
nýlokið við hana. Fannst mér
þessi „sýn“ fyrirboði þess, að
nú mundi harðindunum linna
og góðæri taka við. Það varð,
því næsta dag slotaði veðrinu
og hélzt gott fram á sumar.
„Af hverju eru
fjöllin blá?“
Þegar ég var drengur, var
ég mjög forvitinn og þurfti að
fá skýringar á öllu sem fyrir
mig bar, og það var eins og
ég fengi aldrei svalað fróð-
leiksþorsta mínum. A hlaðinu
á Möðruvöllum var hóll sem
hét Öskuhóll. Ég gekk upp á
hann einhverju sinni til þess
að litast um og sá þá að fjöllin
voru blá í fjarska, einkum
Kaldbakur, sem blasti við
sjónum í norðri. Þetta var i
fyrsta skipti sem ég hafði tekið
eftir því að fjöllin voru blá.
Mér þótti það allundarlegt og
hljóp inn til pabba, því ég
vildi fá skýringu á þessu
undri. Hann sat við vinnuborð
ið sitt og samdi „Flóru“ og
var ekkert ánægður yfir því
að vera truflaður við verk
sitt: „Hvers vegna eru fjöllin
blá, pabbi?“ spurði ég. Hann
leit upp frá verki sínu og
sagði önugur: „Það er eðlilegt.
Fjarlægðin gerir fjöllin blá“.
„Já, en af hverju?" spurði ég,
og vildi fá frekari skýringar,
því mér fannst hann hlyti að
hafa þær á reiðum höndum,
en hann sagði aðeins, að það
væri eðlilégt að fjöllin væru
blá og með það fór ég út aftur,
illa svikinn og snuðaður um
svör og skýringar, sem ég þótt
ist eiga kröfu á.
Um þetta leyti var ég
nýbyrjaður að lesa Snorra-
Eddu og var næmur á allt það,
sem varpaði nýju ljósi á þá
heimsmynd, sem ég hafði búið
mér til í huganum. Jórunn
amma var reið yfir því að ég
skyldi vera að lesa Eddu og
kenndi pabba um: „Þú ert að
afkristna drenginn", sagði
hún, „börn eiga ekki að lesa
um Óðin“. Hún var mjög
trúuð kona.
Annað var það, frómt frá
sagt, sem var mjög ríkur þátt-
ur í fari mínu. Það var sam-
úðin. Ég hafði einkennilega
djúpa samúð með öllum hlut-
um. Þegar ég sá einhvern í
bættri treyju, þótti mér treyj-
an aumkvunarverð út af fyrir
sig.- Líklega hafa þetta verið
áhrif frá Ölafi Davíðssyni,
sem ekkert aumt mátti sjá.
Hann varð því oft fyrir von-
brigðum og hafði tilhneiginu
til að flýja veruleikann og
leita athvarfs í ævintýraheimi
sínum. A þessum árum var
öll tilveran fyrir, mér lifandi
og ósjálfrátt gæddi ég alla
hluti lífi. Það hélzt jafnvel
til fullorðinsára. Ég vona, og
gerist jafnvel svo djarfur að
halda ,að þessi samúð mín
hafi komið fram í blaða-
mennskunni og mótað Morg-
unblaðið að einhverju leytL
Landið hefur alltaf verið lif-
andi vera fyrir mér, og ég
hef lagt áherzlu á að græða
það skógi til þess að því verði
hlýrra í vetrarnepjunni.
Staðarhnjúkurinn, sem blasti
við beint upp af Möðruvöll-
um, var að því er mér fannst
holdi gædd vera með manns-
andlit. Þótti mér hnjúkurinn
skipta hári sínu í miðju eins
og sá indæli maður Jónas
Jónasson á HrafnagilL
VI.
Dauðatjöm
Þegar við Valtýr töluðum
næst saman, hóf hann mál sitt
með því að segja mér frá
Dauðatjörn:
— Nokkrir melhólar eru
upp úr sléttu enginu á Möðru-
völlum, sem kallaðir eru
Neskotshólar, en fyrir austan
þá í átt að fjallinu er djúp
tjörn sem kölluð var Dauða-
tjörn og var mér sagt að var-
ast að koma nálægt henni, því
menn héldu að hún væri botn-
laus. Til sannindamerkis um
það var talið fullvíst, að rauð-
skjóttur hestur hafði farið
niður um ís á tjorninni að
vetrarlagi og fundizt nokkru
síðar rekinn af sjó á Oddeyri.
Til gamans má geta þess að
ég sá í huga mínum þennan
rauðskjótta hest rekinn á
Akureyri og þess vegna man
ég eftir litarhætti hans.
A þessum árum var hjátrú-
in svo megn á Islandi að menn
voru alls ekki vanir því að
láta náttúrulögmál trufla hug
myndaflugið. Ef einhverjum
hefði dottið í hug að Dauða-
tjörn væri ekki botnlaus, hefði
hann verið álitinn óalandi og
óferjandi skýjaglópur.
Hjónin á HlöÓum
Svo snéri Valtýr máli sínu
aftur að fólki sem hann hafði
kynni af á æskuárum sínum:
— Það er bezt að ég segi
þér dálítið frá Ölöfu gömlu
á Hlöðum og Halldóri manni
hennar. Þau voru tíðir gestir
á Möðruvöllum og ekki man
ég svo langt aftur í tímann,
að ég minnist ekki Ólafar á
heimilinu. Ég man t.d. vel
eftir því, þegar ég sá hana
lauga Huldu systur mína, ný-
fædda á nýársdag 1897. Hún
sat á litlum kistli sem mamma
átti og hafði barnið á hnjám
sér. Hún var ákaflega hrifin
af Huldu. Þegar þetta gerðist
var ég tæpra fjögurra ára og
þurfti auðvitað að fylgjast
með öllu sem fram fór á heim-
ilinu, ég tala nú ekki um ef
það snerti á einhvern hátt
þessa litlu manneskju sem var
nýkomin á heimilið og mér
var sagt að væri systir mín.
Þegar Ólöf hafði laugað Huldu
var telpan lögð_ í vöggu sem
hún erfði eftir mig, Alla tíð síð
an voru þær mjög samrýmdar,
Hulda systir mín og Ólöf á
Hlöðum, en ég hafði líka
ýmislegt af þeirri gömlu góðu
konu að segja, enda vorum
við miklir mátar alla tíð.
Halldór kom alltaf einu
sinni í viku að Möðruvöllum
til trésmíða og var það góð
heimsókn. Ég held að Ólöf
hafi ekki komið eins oft, en
þó var hún tíður gestur á heim
ilinu. Ég hafði gaman af heim-
sóknum hennar, því hún var
mér alltaf mjög góð og gerði
sér far um að skilja mig og
hafa náið samband við mig.
Þau hjón áttu nokkrar kindur
og heyjaði hún handa þeim,
því Halldór var heldur lítill
búmaður og hafði í öðru að
snúast. Ólöf var alltaf ein við
störf sín og þó við værum góð-
ir vinir, bað hún mig aldrei
að hjápa sér. Hún forðaðist að
slá á þeim engjum, sem eitt-
hvað gagn var í fyrir aðra
bændur. Þótti mér undarlegt,
hverju hún fékk áorkað, jafn
Halldór á Hlöðum
veikbyggð og hún var. En hún
átti sterkan vilja og var hörð
við sjálfa sig og hlífði sér
aldrei, ef því var að skipta.
Þess vegna hafði hún efni á
að vera nokkuð kröfuhörð við
aðra, og það var hún. Slægjan
hennar var m.a. lautadrög í
Moldhaugnahálsinum, eins og
hann var alltaf kallaður. Háls
þessi er drög úr Vindheima-
jökli og sóttist enginn eftir að
slá þau nema hún, því þangað
höfðu menn yfirleitt ekki er-
indi sem erfiði. Einu sinni
hitti ég Ólöfu í heyskap ná-
lægt Stórhæð, sem er hæð á
Moldhaugnahálsi, nálægtMold
haugum. Ég var þá á leið til
Akureyrar. Hún tók mig að
vanda tali, en ég þóttist strax
sjá að hún bjó yfir einhverj
um leyndardómi, sem hana
langaði til að segja mér. Hún
lét mig setjast hjá sér, tók
utan um axlirnar á mér,
horfði á mig döprum augum
og sagði hægt og með þunga:
„Ég elska föður þinn, Valtýr
litli, og hef gert það í mörg
ár“. Henni var svo mikið niðri
fyrir eftir þessa játningu, að
hún kastaði sér niður í lyng-
breiðu og grét með þungum
ekka. Ég var um fermingu,
þegar þétta gerðist, og skildi
fullvel, hvað hún var að fara.
En viðbrögð mín voru þau ein,
að ég kenndi í brjósti um
þessa vanyrktu konu, sem
hafði farið á mis við ástina og
hamingjuna, og ákvað að
segja engum frá þessu, en nú
er orðið svo langt liðið.
Um þetta leyti varð sam-
band mitt við Ólöfu æ inni-
legra og var ástæðan sú, að
ég hafði nokkrar áhyggjur af
andlegri velferð minni og
þótti fróun í að geta talað við
hana um margs konar vanda-
mál, sem leituðu á mig. Það
var gott að fara í smiðju til
hennar, því hún kunni við
mörgu ráð. — Um nokkurt
skeið þorði ég ekki að líta í
spegil. Ólöf skýrði ótta minn á
þá leið, að tilveruspursmál
mitt hefði gripið mig svo
sterkt, eins og hún sagði, að
ég þyrði ekki að sjá sjálfan
mig í spegli. Hún lét sig hafa
það gamla konan, þó skýring-
in væri hvorki ljós né einföld.
En Þórður Sveinsson læknir
sagði mér mörgum árum síð-
ar, að þessi hræðsla hafi staf-
að af einhverri veiklun og
jafnvægisleysi í sálinni. Ég
átti einnig erfitt með að vera
einn um þetta leyti, jafnvel
um hábjartan dag úti í sveit-
inni. Tilfinning mín í einver-
unni var líkust því sem ég
væri að detta ofan í brunn
með vatni og gæti aðeins
stöðvað mig í fallinu með því
að spyrna með höndum og
fótum í veggina. Yar ég hald-
inn þessum krankleika um
nokkurra ára skeið, en þá
hvarf hann að mestu leyti.
Aldrei andaði köldu til
móður minnar frá Ölöfu
gömlu og létti hún henni
stundum störfin á heimilinu,
hjúkraði okkur t.d. báðum
þegar við lágum í taugaveiki.
Hún fór mjög varlega með
leyndarmál sín og lét á engu
bera, en þó þykist ég vita að
pabba hafi verið kunnugt um
tilfinningar hennar.
Plokkfiskur
úr bakteríum
Ég hef minnzt á Hjaltalín
gamla áður. Hann bar alla tíð
í brjósti umhyggju fyrir mér
og var mér góður karlinn. Ég
hef skrifað um hann, en þó
get ég sagt þér dálitla sögu,
sem sýnir hve gamaldags hann
var- samanborið við föður
minn. Honum fannst allt tal
föður míns um bakteríur
hreinasta hégilja og til merkis
um, hvað hann væri óháður
kreddunum um bakteríur,
sagði hann eitthvað á þessa
leið: „Mér væri alveg sama,
þó ég neytti daglega plokk-
fisks úr bakteríum, þá myndi
það engin áhrif hafa á mig“.
Annars var Hjaltalín að
mörgu leyti hinn merkasti
maður og samstarf þeirra
föður míns var með ágætum.
Við Grímsi vorum miklir
vinir, eins og ég hef sagt þér.
Faðir hans hét Sigtryggur
Þorsteinsson, búlaus maður í
Litla-Dal frammi í Eyjafirði.
Hann var greindur maður.
Hann bar vatn í skólann. Önn-
ur kennslustofan var undir
„Kaldadal" sem var svefnloft,
og þar sat Sigtryggur, meðan
faðir minn kenndi í neðri bekk
og hlustaði á hann kenna neðri
bekkingum gríska goðafræði
með þeim árangri, að hann
lærði hana utanbókar og mun
hafa haft lítið fyrir því jafn-
stálminnugur og hann var. Það
kom auðvitað smám saman í
Ijós, að Sigtryggur kunni goða
fræðina sína og þótti það svo
merkilegt að, faðir minn bað
Ólaf Davíðsson að yfirheyra
hann og ganga nú úr skugga
um, hvort kunnátta hans væri
jafnmikil og af væri látið.
Stóðst Sigtryggur þá raun
með miklum ágætum.
„Kongress“
Hjónin á Lóni, sem stendur
við Hörgárósa, hétu Gunnlaug
Gunnlaugsdóttir og Þorsteinn
Ólöf á Hlöðum
Þorsteinsson. Þau áttu tvo
syni Gunnlaug og Þorstein,
sem kallaðir voru Gunni og
Steini. Það var einlcenni á
Lónsheimilinu, að þar fór öllu
aftur og búskapnum hrakaði
ár frá ári, að minnsta kosti
var það skoðun Ragnheiðar,
móður Gunnlaugar, sem var
vílsöm kona. Hún sagði að
þetta væri föst regla á Lóni.
Aldrei var gert við neitt og
allt látið dankast, en þó þetta
væri svona hjá Þorsteini
bónda, var hann dugnaðarmað
ur og gerði ýmislegt það, sem
aðrir hummuðu fram af sér,
sá t.d. um flutninga um sveit-
ina o.fl. Hann-tók þátt í leit-
inni að Ólafi Davíðssyni.
Ég skrapp í orlof að Lóni
og naut þar mikillar gestrisni.
Þorsteinn var stundum við öl
og hafði gaman af að slá um
sig útlendum orðum, t.d. msui
ég eftir því að Pálmi heitinn
Hannesson sagði mér að karl-
inn hefði talað á lítt skiljan-
legu máli, þegar hann var und
ir áhrifum áfengis og kallað
meri sem hann átti til reiðar
„Kongress", hélt að það
merkti metfé.
Pakkhúsið á Lóni hafði
mikið aðdráttarafl fyrir okk-
ur krakkana, það var rúm-
gott og þar gátum við rólað
okkur með ýmsum útbúnaði
og höfðum þá stundum yfir að
ráða átta manna rólu, eins og
kallað var, og voru það burð-
arbörur sem tveir menn héldu
á milli sín með viðeigandi
köðlum, sem festir voru í loft-
ið. I þessu pakkhúsi var svo
gott pláss, að það minnti einna
helst á barnaleikvöll undir
þaki. Pakkhúsið var með háu
risi og timburþaki, en í of-
viðrinu 1900 losnuðu tvær fjal
ir úr þakinu og stungust niður
í hart hlaðið af svo miklu afli,
að fílefldir karlmenn náðu
þeim ekki upp með handafli.
Er þetta mesta rok sem ég
man eftir. Það var 20. septem-
ber. Þá fuku mörg hús í sveit-
inni en hörmulegt var það,
þegar nýtt hús á Árskóg-
strönd fauk nokkur hundruð
metra út á sjó og ungur pilt-
ur hrapaði úr því á leiðinni og
rotaðist.
Gestrisni þeirra hjóna var
einstæð, t. d. man ég eftir því
að ég fékk eitt sinn sykraðar
pönnukökur i miðdegismat og
sagði Þorsteinn við mig um
kvöldið að þetta hefði verið
sultarmatur sem Gunnlaug
hefði skammtað mér að þessu
sinni — „en nú skaltu borða
vel í kvöld“, bætti hann við,
„svo þú verðir ekki svangur
í nótt“. Gunni sonur þeirra
var ákaflega fínn með sig.
Hann fór síðar til Reykjavík-
ur og var hér í nokkur ár, en
settist að í Danmörku og lézt
þar. Hann var blaðamaður í
Árósum um skeið og hafði þá
sérstöðu að skrifa í öll blöð-
Frh. á bls. 9.