Morgunblaðið - 31.12.1959, Page 6

6
MORCVTSItLAÐtÐ
Fimmtudagur 31. des. 1959
Á NÝJÁRI er hollt að svipast um
og aftur, og að horfa fram. Hvar
erum vér á vegi staddir? Á þessu
nýjári erum vér íslendingar á
vegamótum staddir fremur en
endranær; vér erum að vakna
til vitundar um áhættusaman
dans á hengiflugsbrún; það er að
vakna með oss hrollur við veg-
arlokum. Endist hann oss að
hugrekki til þess að snúa inn á
nýjar brautir? Vér svipumst um
— og horfum innar, könnum
sjálfa oss, erfðir vorar og eðli:
Hver er ég? Og vér horfum utar,
til nágranna og umhverfis. Hefir
oss gleymzt, að vér eigum sam-
ferðamenn? Evrópa og Norður-
lönd — hvað hugsa menn á þeira
slóðum?
Mér barst upp í hendurnar á
aðfangadag ritgerðasafn aii-
merkilegt, sem fjallar um efni,
sem hollt er að hugleiða á nýjári.
Ritgerðirnar eru eftir danska,
sænska, finnska og norska
menntamenn, gefið út á vegum
lýðháskólahreyfingar Norður-
landa, einkum þó lýðháskólans
í Snoghöj í Danmörku, og nefnist
„Norðurlönd og Evrópa“. Meðal
ritstjóra er Bent Koch, ritstjóri,
sem kunnur er hér á landi. Ritið
fjallar allt um evrópsk viðhorf
frá sjónarmiði kristinna lífsvið-
horfa og varpa ritgerðirnar ijósi
á hina ýmsu þætti evrópskra
vandamála í dag.
★ ★ ★
Hvernig myndi dæmigerður
fulltrúi evrópskrar lífsafstöðu á
líðandi stund vera álitum? —
spyr Folke Wirén, rektor, í rit-
gerð sinni, „Kristendomen och
Evropa“. Hann sýnir af þessu tiL-
efni margbreytni lífsviðhorfanna,
en svarar spurningunni óbeint
með því að lýsa lífi franskrar
konu, sem átti þau örlög, að líf
hennar endurspeglar örlög
Evrópu síðari árin. Simone Weil
fæddist í París árið 1909, dóttir
læknis af Gyðingaættum, en ólst
upp án trúaráhrifa. Hún lagði
stund á stærðfræði og klassísk
mál, varð lektor í grísku og heim-
speki. Hún var altekin af þjóð-
félagsvandamálum atvinnuleysis-
áranna eftir fyrra stríð, gerðist
kommúnisti og gaf sig lausn
vandamálanna á vald út frá þeim
meginsjónarmiðum. En svo tók
hún nýja stefnu: Talaði ekki
lengur um vandamálin, upplifðu
þau heldur. Hún sagði starfi sínu
lausu og gjörðist verksmiðju-
verkakona í bílaverksmiðjum
Jörgen Bukdahl, rithöfundur.
Renaults. Þar lifði hún yfirborðs-
mennsku véliðnaðarins en mann-
legt samfélag og hugrekki, er
risti dýpra. Þegar spænska borg-
arastyrjöldin braust út, gerðist
hún sjálfboðaliði í röðum rauð-
liða. En þar beið hún skipbrot á
pólitískri trú sinni. Dag einn átti
að leiða mann fyrir byssukjaft-
ana fyrir þær sakir einar, að hann
var prestur. Henni tókst að leysa
manninn, sagðist sjálf fús að
deyja í hans stað. Á þessum árum
mætti Simone Weil kristindómn-
um. Hún kynntist honum meðal
bænda og fiskimanna, uppgötv-
aði að einhver verðmæti fólust
undir yfirborði lífsins, er risií
dýpra en ytri skipulagsbreyting-
ar, sem hún hafði áður trúað á.
Hún hóf leit að hinu sanna undir
yfirborði hlutanna, hóf að þrá
trúarreynsluna. En henni fannst
Þórir Kr. Þórðason prófessor:
Snoghöj og nýja árið
að léti hún skírast, yfirgæfi hún
þá, sem fyrir utan stæðu. Hún
var á báðum áttum, þegar heims-
styrjöldin síðari brauzt út. Naz-
istar ofsóttu hana; hún flúði til
Ameríku. Samvizkan knúði hana
samt til Evrópu á ný, á vígvöil
mannlegra örlaga. í Englandi
gekk hún í frönsku andspyrnu-
hreyfinguna og var falið verkefni
að vinna. Hún lézt árið 1943 af
sulti og berklum, 34 ára gömlu.
Sá kristindómur, sem Simone
Weil fann, var að leita ekki
heldur að verða fundinn; að finn-
ast af þeim Guði, sem stígur
niður til mannanna, Að stíga
niður, niður til hinna aumustu,
var náðin. „Náðin er lögmál nið-
urstigningarinnar“, segir Simone
Weil. „Að Iúta er að rísa. Hið
andlega þyngdarlögmál lætur oss
falla upp í móti“.
Camus
Rótleysi og kvíði varð hlut-
skipti hinna ungu menntamanna
Evrópu, segir Wirén í ritgerð
sinni. Þennan vanda leitaðist
existentialisminn við að leysa
með því að gera rótleysið og kvíð
ann að sjálfu lögmáli lífsins.
Existentialisminn tók upp hinar
kristnu meginreglur frelsi og
athöfn í viðureigninni við
líf, sem hafði engan tilgang, ekk-
ert markmið. Hann sigldi frarn
hjá yfirborðsmennskunni með því
að gjörast and.félagslegur. En
margir ungir menntamenn yfir-
gáfu existentialismann eftir að
hafa gefið sig honum á vald um
hríð; þeir börðust fram til ann-
arra lífsviðhorfa, sem nær standa
kristnum viðhorfum. Dæmi þessa
telur Wirén hinn kunna franska
nóbelshöfund Albert Camus vera.
Camus óls upp í Algier og fylgd
ist frá æskudögum með frelsis-
hreyfingu norðurafríkumanna
gegn Frökkum. Hann átti kristna
móður og lagði mikla stund á
lestur rita Ágústins kirkjuföður.
Hann gerðist þó snemma krist-
indómnum afhuga, varð komm-
únisti um hríð, en síðar sagði
hann skilið við þá stefnu og gerð-
ist þá virkur þátttakandi and-
spyrnuhreyfingarinnar. í bókum
sínum lýsir Camus hinni rótlausu
marmeskju Evrópu, segir Wirén.
Engin verðmæti eru til. Hann
yfirgaf samt hina existentialísku
mannlífstúlkun, — hetjur síðari
bóka hans uppgötva gildi mann-
legs samfélags. Þar er að finna
hin eiginlegu verðmæti lífsins, í
mannlegri tryggð. En jafnframt
segir til sín hin hulda gáta alís
lífs: Er maðurinn reynir að fullna
sig á ýmsa vegu, traðkar hann um
leið á smælingjanum.
Allir menn eru sekir. Það er
samfélag hinna seku manna,
sem hefur gildi. Og með því
að niðurlægja sjálfan sig til
hjálpar smælingjanum, finnur
maðurinn lífsgildið. Að niður-
lægja sjálfan sig er að upp-
hefja sig.
Þetta var einnig prédikun
Simone Weil. — Hér kafa hinir
evrópsku hugsuðir niður á klöpp-
ina, segir Wirén. Og þessi klöpp
er kristin trú og lífsskoðun, sem
byggist einmitt á þessu sama, að
guðstrú viðbættri.
Wirén tekur annað dæmi um
neyðarkall Evrópu. Rithöfundur-
inn Stig Dagermann, sem að-
hyllzt hefir freudíska lífstúlkun,
segir orsök allrar örvæntingar
manns vera þá, að „vera ekki
séður af Guði“, og „að hvíla ekki
í hjarta Sköpunarinnar“.
Edda og Evrópa
Evrópsk menning var, um vest-
anvexða og norðanverða álfuna,
ein órofa heild á miðöldum. Við
siðbótarhreyfinguna rofnaði heild
in og hin nýja Evrópa varð tiL
Viðhorf nútímans hljóta að mót-
ast að nokkru af þessari stað-
reynd. Rithöfundurinn Jörgen
Bukdahl skrifar í þessu sam-
bandi skemmtilega grein um
menningartengslin er liggja við
rætur miðaldabókmenntanna nor
rænu, og þó einkum íslenzkra
miðaldabókmennta. Hann sýnir
fram á tengsl eddukvæðanna við
opinberunarrit miðaldanna, er
aftur byggðu á hinum svokölluou
opinberunarbókmenntum forn-
aldar, bæði Opinberun Jóhann-
esar og öðrum opinberunarritum,
er ekki hlutu inngögnu í hið
kristna ritsafn, Biblíui.a.
Próf. Regin Prenter.
Hann telur óbein tengsl vera
á milli Kalevala ljóðanna
finnsku og eddukvæðanna, og
á milli beggja og hinna al-
mennu kristnu mennta Evrópu
á miðöldum.
Ritgerð hans, „Det universelt-
kristelige mönster í nordisk folke
liv“, er holl hugvekja um tengsl
vorrar eigin íslenzku menningar
við meginlandið, tengsl, sem
minna oss á, að örlög vor og ör-
lög Evrópu verða ekki að skilin.
Siðbótin og frelsi Evrópu
Evrópsk miðaldamenning var
grundvölluð á þrem máttarstoð-
um: rómverskum rétti, grískum
vísindum og kristnum arfi. Sú
nýjung, sem kristindómurinn
flutti hinni grísk-rómversku
menningarsamsteypu, var kenn-
ingin um óskorað gildi einstakl-
ingsins, segir rektor Wirén í rit-
gjörð sinni. Þótt ekki væri geng-
ið í berhögg við þjóðfélagsskipan
þeirra tíma (hún er óhaggan-
leg), var hið andlega frelsi boð-
að.
Þrællinn varð í fyrsta sinn
frjáls maður, enda þótt enn
væri hann vistfastur. Hann
varð andlega frjáls, er hann
fékk fulla hlutdeild í mann-
legu samfélagi hins kristna
safnaðar.
Rit Ágústíns kirkjuföður um
borgríki Guðs var frumleg til-
raun um ríkisskipan á grundvelli
kristinnar túrar. Draumur hans
rættist að nokkru í hinu kristna
miðaldaríki páfa og keisara, en
gekk þó ekki eftir nema að
nokkru, því að samruni hins ver-
aldlega og hins andlega valds
gjörði bitlaus bæði sverðin, páf-
ans og keisarans.
Siðbótin gjörði hér skarð í
múrinn, rauf samninginn, sem
gert höfðu kirkjan og ríkið. Sá
atburður og merking hans er efni
prófessors Rcgins Prenters: „Re-
formationen og Frihedens
Evropa“.
Við siðbót losnuðu heil lands-
svæði úr tengslum við keisara
jafnt sem páfa. Lönd og lýðir
hlutu sjálfstæði, er tímar liðu.
Það var þó önnur örlagarík-
ari bylting, er átti sér stað en
þessi. Hið „veraldlega“ svið
lífsins var leyst undan drottn-
un hins „andlega“ sviðs. Hér
var gengið í berhögg við meg-
inreglu, sem miðaldarikið og
miðaldamenningin grundvöll-
uðust á.
Að kenningu rómversku kirkj-
unnar var „heimurinn“ því til
hindrunar, að maðurinn næði þvi
marki að líta Guð í upphafn-
ingu hans. Að vísu var heimur-
inn skapaður af Guði. En hann
varð samt að „helgast“; hin nátt-
úrlega veröld varð að „vígjast“
til þess að hún stæði ekki í veg-
inum fyrir mannlegri heill.
Sakramentið er mynd af þessari
helgun hinnar náttúrlegu ver-
aldar. Sakramentið er hluti nátt-
úrunnar þar til það helgast, og
miðlar það þá manninum yfir-
náttúrlegum kröftum. Veröldin,
veraldarlífið er samt ekki, þrátt
fyrir helgun sína, annað en bið-
salur. Þar er manninum ekki
búinn staður. Heimili hans er
ekki veröldin. Heimili hans er
á himnum og þangað stefnir
hann.
Lúther og aðrir siðbótarmenn
afneita þessari hugsun að fullu
og öllu, segir Prenter. Þeir
afneita henni út frá megin-
sjónarmiðum sínum á Guði og
mannium.
Bylting Lúthers
Heimurinn er sköpun Guðs og
Guð hefur sett manninn í þenn-
an heim. Heimurinn er því ekki
fótakefli mannsins heldur synd-
in. Fyrirgefning syndanna af náð
Guðs einni saman og réttlætingu
af trúnni einni gerir manninum
það kleyft að lifa í heiminum,
„að lifa veraldlega í trú á Guð ‘.
Maðurinn er settur í þennan
heim til þess að þjóna þar Guði
og náunga sinum („köllunin").
í þessari skoðun er frumkjarni
byltingarinnar fólginn. „Heimur-
inn“ er leystur undan valdi hins
„andlega". Lög og réttur verða
að „náttúrlegum" fyrirbærum.
Hver maður getur skilið lögin,
þarf ekki vald kirkjunnar til að
túlka þau. Enginn getur þó sett
lög, sem ekki er yfirvald. En
skynsemin ein nægir til þess að
skilja þau. Hér er af stað fann
skriðan mikla, sem að lokum velti
öllu því, sem hin kristna miðalda-
menning einnar Evrópu byggðist
á. Valdi páfa og keisara var
hnekkt, Stéttir risu smám saman
til meira valds og áhrifa; það fór
að vakna athafnalíf, sem áður
var drepið í dróma drottnunar
hins kaþólska keisaradæmis.
Frelsishreyfingar álfunnar,
efnahagsleg viðreisn og marg-
vísleg framrás málefna álf-
unnar á síðari öldum eiga hér
rætur sinar.
Þessi þróun er nefnd einu
nefni sekularisering á erlendu
máli og mætti nefna afhelgun á
íslenzku. Vébönd veraldarlífsins
eru brostin, maðurinn lifir lífi
sínu án íhlutunar helgivaldsins.
Það boðaði bæði illt og gott.
Byltingin og nútíminn
Lúther sjáifum, segir próf.
Prenter, voru ekki fyllilega ljósar
hinar margþættu afleiðingar þess
arar byltingar. Hann gerðist aft-
urhaldssamur eftir bændastríðið:
hann sá, í hverja hættu var
stefnt, er svipt var burt viðjum
páfa og keisara. Eftir menn Lút-
hers sáu ekki heldur hvert stefna
átti, ef halda skyldi til beinnar
áttar frá leiðarmerkjum vegar-
upphafsins. Þeir gengu í nýtt
samband við ríkið, sem að vísu
var frábrugðið hinu rómversk-
kaþólska bandalagi, er Lúther
reis gegn, en þó engu betra. Þeir
gerðu lúthersku kirkjuna að rík-
iskirkju og glötuðu að nokkru
uppgötvun Lúthers. Þar með var
að ýmsu leyti fjöður dregin yfir
hið persónulega eðli trúarinnar
(frelsið) og hina persónulegu
ábyrgð frelsisins. Þetta kom eink
um skýrt í ljós á tímum einveld-
isins á Norðurlöndurr, en er þó
fjarri lagi, að lútherskar rikis-
kirkjur nútímans hafi séð sig um
hönd.
Evrópa varð frjáls við siðbót,
segir próf. Prenter. En Evrópa
neytti frelsisins til þess að
segja smám saman skilið við
kirkju og kristindóm víða.
Þessa telur hann áhættuna við
frelsishugsjónin. Eining hinnar
rómversk-kaþólsku Evrópu rofn-
aði við siðbót, segir hann. En
ný Evrópa varð til: Evrópa frels-
isins. Að minnsta kosti sköpuð-
ust henni skilyrðin. Hún hefur
samt einatt notað frelsið til frarri-
dráttar sérhagsmunum stétta, er
troða á þeim, sem veikari eru.
Prenter segir að lokum: Ena
er langt í land, þar til Evrópa
verði frjáls, þ. e. þar til linni
pólitískri þvingun og stéttaþving-
un. Norðurlönd mættu gjarna
vísa veginn fram á við Vér bú-
um saman, menn af öllum flokk-
um og skoðunum, búum saman
sem manneskjur. Kristur er sann-
leikurinn, sannleikurinn tapar oft
í heimi stjórnmálanna. — en
vinnur samt. Kristindómurinn
vinnur ekki fyrir sjálfan sig. Ella
er hann ekki sannur kristindóm-
ur. Hann vinnur fyrir frelsi
mannsins.
Tæknin og valdið
Síðasta grein ritsins, sem hér
gefst rúm að geta um, er eftir
finnska prestinn Sven Sorthan,
og nefnist hún „Den skapande
tro Och den ökonomiska och
politiska várklighet". í stuttu
máli er efni hennar það, að frelsi
Evrópu stendur nú mest hætta
af tækni. Sú tækni er ógnar frelsi
einstaklingsins er tækni hagfræð-
innar og tækni stjórnmálanna.
Hann getur bókar kunns ensks
hagfræðings, Barböru Ward,
„Evrópa á vegamótum", þar sem
hún minnir á,
að einhlítasta lexía sögunnar
sé sú staðreynd, að kristin-
dómur og lýðræði hafi tvinn-
ast svo náið á Vesturlöndum,
að ef annað sé frá hinu skilið,
hjóti það að visna og verða að
engu.
Bent Koch, ritstjóri.
Hún telur einnig að Evrópa
hafi yfirgefið andlegan grund-
völl sinn. Hin skapandi trú hafi
hjaðnað. Og þar sem engin er
trúin, segir hún, skortir fram-
sýnina, hugarsýnina, er vísað
geti veginn.
Tækni stjórnmálanna, snýst um
valdið, og frelsið glatast. Tækni
hagfræðinnar snýst um verðlag,
laun og skatta, og maðurinn
sjálfur vill gleymast. Hér eru í
raun og veru ný trúarbrögð á
ferðinni, segir Sorthan, og guðinn
heitir Valúta.
Verði stjómmálin og efnahags-
málin látin lúta lögum tækninnar
einnar saman, er gengið 1 ber-
högg við hið æðsta lögmál alls
mannlegs lífs, lögmál frelsis og
ábyrgðar. Maðurinn verður ekki
lengur mennskur einstaklingur,
heldur vélmenni, robot.
Framh. á bls. 10.