Morgunblaðið - 12.07.1962, Qupperneq 13

Fimmtudagur 12. júlí 1962.
MORGVNBLAÐIÐ
13
Bjarni III. Gáslason
í Skálholti
n.
Vitrir menn hafa séð hve illa
horfir nú í heiminum vegna uppi
vöðslu allskonar öfgamanna, og
leitast því við að finna ráð til að
skapa lífrænan þjóðarvilja, sem
ekki er metinn eftir atkvæða-
fjölda, heldur þróast sjálfstætt án
allrar útsláttarsemi eða með há-
værum áróðri fyrir sig. I>að eru
ekki aðeins lýðháskólamenn, sem
hafa uppgötvað að efnishyggjan
og gróðahugsun hefir haft enda-
skipti á menningunni. Nú er svo
komið að menn sækjast mest eftir
veraldlegum gæðum, en andleg
verðmæti eru látin sitja á hak-
anum. Þessi þróun á að nokkru'
leyti rót sína að rekja til hins
einhæfa skólafyrirkomulags nú-
tímans, þar sem mest áherzla er
lögð á að útskrifa sérfræðinga og
búa æskumenn undir það að
verða embættismenn. Fáir hafa
gert glöggvari grein fyrir þessu
en Einstein, þar sem hann ritar
um uppeldi og skóla. Einstein var
tvímælalaust einhver mesti vís-
indamaður og hugsuður á fyrra
hluta þessarar aldar. Þó skrifar
hann svo >930 um skóla og úpp-
eldi:
1 — Eg ætlá mér ekki að gera
upp á milli þeirra, sem vilja láta
skólana leggja áherzlu á málvís-
indi og sögu, og hinna, sem vilja
láta leggja áherzluna á náttúru-
vísindi og tækni. Á hinn bóginn
er ég á móti því að skólarnir
'(einnig menntaskólar), kenni sér-
greinir, sem nemendur eigi að
leggja fyrir sig í lífinu. Sér mennt
un er allt of margþætt fyrir ungl
inga, auk þess að með þessu
móti er farið með þá eins og þeir
væru einhvers konar verkfæri.
Skóli verður ætíð að hafa það
markmið, að nemandinn fari það
an sem heilsteyptur maður, en
ekki sérfræðingur. Að mínu áliti
á þetta alveg eins við um sérskól
ana, enda þótt þeir eigi að undir-
búa nemendur fyrir sérstakt
starf. Þroskun hæfileikans til
þess að hugsa sjálfstætt, verður
alltaf að ganga fyrir sérfræðslu.
Þegar einhver hefir nað valdi á
viðfangsefnum sínum og hefir
lært að starfa og hugsa sjálfstætt,
þá mun hann ætíð geta rutt sér
braut og verður auk þess hæfari
til að semja sig að breytingum
og framförum heldur en hinn
sem kappkostað hefir verið að
troða sérfræðum í.
Einstein hélt því fram, að for-
sómun dygða í nútíðarmenningu
væri því að kenna, að kristindóm
urinn hefði verið vanræktur í
uppeldi og skóla, en allt kapp lagt
é tækni og sérhæfing: Tuttugu ár
um eftir að hann skrifaði þetta
— þegar enn meira kapp var lagt
é tækni og sérhæfingu — áréttaði
hann fyrri ummæli sín á þennan
hátt:
— Það er ekki nóg að gera
mann að sérfræðingi. Hann getur
að vísu orðið þarfleg vél, en tæp
lega heilsteyptur maður. Það er
áríðandi að nemandi fái skilning
og lifandi áhuga fyrir daglegum
verðmætum, fyrir hinu fagra og
góða. Honum verður einnig að
lærast að skilja aðra, viðhorf
þeirra, hugblekkingar og þjáning
ar, svo að hann verði hlutgengur
hjá meðbræðrum sínum og í
hinni lífrænu heild . , . Þessa
fræðslu fær hann ekki af bókum,
hana geta kennararnir einir veitt.
Það eru leiðtogarnir sem leggj
grundvöll menningarinnar og
halda henni við . . . Of mikil
áherzla lögð á sérþekkingu til að
fullnægja augnabliks þörf, drep
ur andann, sem allt menningarlíf
byggist á . . .
Þetta viðhorf verður nú æ
sterkara um allan heim, hvar sem
rætt er um uppeldi og skóla. Og
það er með hliðsjón af því að ég
tel að reisa verði lýðháskóla á ís-
landi. Heimafræðslan og kvöld-
vökurnar hafa liðið undir lok.
Og þótt engum komi til hugar að
þessi alþýðufræðsla verði tekin
upp aftur á sama hátt, þá má taka
það upp á annan hátt eftir þörf-
um og kröfum nútímans. ísland
hefir ekki efni á því að kasta á
glæ sterkasta og bezta þættinum
fræðslu sem nemandinn fær til
þess að geta unnið fyrir sér. Sögu
rannsóknir hinna lærðu manna
og framsetning þeirra fer oft fyr-
ir ofan garð eða neðan hjá venju
legum nemanda. Sumir gerast þá
óþolinmóðir og brjótast úr þessari
spennitreyju og vilja fá að tala
auðskilið mál. Það eru einmitt
margir af slíkum mönnum sem
hafa orðið forstjórar lýðháskól-
anna dönsku. Sumum kann nú að
finnast að lýðræðið sé full trygg-
ing fyrir sögulegri framþróun.
En með allri virðingu fyrir lýð-
ræðisskipulagi, verður varla sagt
að það íþyngi sér með fornri
þjóðmenningu eða varðveizlu
sögunnar. Það leggur meiri rækt
við þjóðarviljann eins og hægt er
að mæla hann með talningu at
kvæðaseðla. Og í krafti þeirrar
mælingar og með tilvísun til al-
þjóðasamkeppni, er svo lögð meg
ináherzla á það nú, að skólarnir
eigi að vinna þjóðfélaginu það
gagn að kenna mönnum að auka
framleiðsluna.
Margt á íslenzka þjóðin að
þakka ást sinni á sögu, en áhuga
á - sögu verður ekki haldið vak
andi með námskaflalestri, og
stjórnskipulagið heldur honum
ekki heldur við. Hér þarf skóla
— hinn íslenzka heimaskóla end
ir 18 ára aldri, og þeir geta sótt
um að ríkið greiði meira eða
minna af námskostnaði sínum;
sumir fá jafnvel námskostnaðinn
að mestu endurgreiddan. Skóla-
stjórnin er kosin af félögum stofn
unarinnar, og eru það oftast gaml
ir nemendur. Sé um nýjan skóla
að ræða, þá velja sóknarmenn
skólastjórn þar til nemendur geta
tekið við. Þessi skólastjórn ræður
skólastjóra, og getur látið hann
fara. Ráðuneytið setur aftur á
móti það skilyrði, að skólastjór-
inn ráði samkennara sína, en við
ráðninguna er ekki farið eftir
því að þéir hafi lokið sérstöku
prófi. Kennararnir geta því haft
háskólapróf, kennarapróf eða
aðra menntun, því að hér ráða
mest persónulegir hæfileikar.
Auk þeirra styrkja, sem áður
eru nefndir, leggur ríkið fram ár
lega fé sein svarar 3%% af virð
ingu skólahússins því til viðhalds.
Á hverju ári sendir skólinn ráðu
neytinu reikning skólans, en að
öðru leyti blandar ríkisvaldið sér
ekki neitt í málefni hans.
Eg hefi nú hér drepið á stofnun
og tilgang lýðháskóla. En þar
sem ég legg áherzlu á að ís
lenzki lýðháskólinn verði reistur í
Skálholti, þá er það vegna þess að
Síðari hluti

Séð heim að Skálholti áður en endurreisn stað*rins hófst.
í þjóðmenningu sinni, hinni sögu
legu menningu. Nútímamenning
in hangir ekki í lausu lofti, hún
þarf jarðveg og strekar rætur til
að vaxa upp af. Og í engu skóla-
fyrirkomulagi nema lýðháskól-
anna er geymdur kjarninn úr
hinni íslenzku h^imafræðslu:
Saga, ljóðlist og kristindómur. Og
kennslan er ekki eins og siðferðis
prédikun sértrúarflokks, heldur
sem lifandi afl sem mennirnir
þurfa á að halda á þessum tíma.
Ekkert er fjær sanni en að ís-
land sé ekki við því búið að hafa
lýðháskóla. Og haldi einhver því
fram að slíkan skóla sé ekki
hægt að reisa eins og prófskólana,
þá er slík mótbára sprottin
af efnishyggju og umhugsun um
það, sem í askana verður látið.
En á þann mælikvarða má ekki
mæla þann skóla, þar sem fyrst
og fremst er hugsað um að vekja
skapandi gáfur ungmenna og
kenna beim að meta menningar
verðmæti. íslenzka ríkið veitir
rithöfundum ríflega styrki árlega,
án þess að hafa neina tryggingu
fyrir að það borgi sig. Með stofn
un skóla, sem vekur ást og aðdá
un almennings á hinu fegursta í
ljóðlistinni. eins og kvöldvökurn
ar gerðu áður, þá er fengin nokk
ur trygging fyrir því að listin beri
ávöxt í þjóðlífinu. Það liðu ára-
tugir áður en dönsku lýðháskól-
arnir væru sjálfbjarga fjárhags-
lega. En nú eru flestir menningar
frömuðir Dana sammála um að
ekkert hafi orðið slík driffjöður í
þjóðlífinu sem lýðháskólarnir.
Það staðfestir sannleikann í þeim
orðum Eins.teins, sem. fyrr eru
rakin.
Merkasti þátturinn í starfi lýð
háskóla á Islandi verður ef til
vill sögukennslan. Hvernig mun
söguþjóðinni íslenzku farnast í
framtíðinni. ef hún hefir misst
allan áhuga fyrir sögu? Ætiar
hún þá að varðveita sjálfstæði
sitt með því að svífa á vængjum
abstraktvinda? Prófskólarnir
vekja ekki áhuga á söguþekk-
ingu, fremur en þeir vekja smekk
á.skáldskap. Það litla sem þar er
lesið í sögu og ljóðum, á ekki að
vera vakning, heldur sem nokk
urskonar skrautfjöður á þá
urvakinn eftir þörfum og kröfum
nútímans. Annars lendum vér í
þeirri manngildru, sem Grundt-
vik kallaði Rómarandann, væru-
kærri efnishyggju og utanlærð-
um þekkingargorgeir, sem felur
tækninni öll vandamál líkamans,
og sálgrennslurum heilbrigði sál-
arinnar.
Lýðháskólar eru auðvitað ekki
fullkomnir, fremur en önnur
mannaverk í slíkum próflausum
skólum, þar sem kapp er lagt á
göfgi mannsandans, er árangur-
inn auðvitað kominn undir skóla
stjóranum og samkennurum hans.
Þess vegna er það, þá lýðháskóli
er stofnaður, þá er ekki byrjað
á skólahúsinu, heldur á því að
finna þann mann, sem á að
stjórna skólanum. Þegar hinn
rétti maður er fundinn, og hann
vill taka starfann að sér, fær
hann undirbúningstíma til þess
að velja samstarfsmenn sína.
Eg efast ekki um, að hinir nor-
rænu lýðháskólar eru fúsir á að
taka við íslenzkum skólamönn-
um og láta þá æfa sig við kennslu
meðan beðið er eftir því að lýð-
háskólahús verði reist á Islandi.
Slíkur skóli fær auðvitað ekki
staðist neina hann fái nægan styrk
frá ríkinu, en ríkið á ekki að
skifta sér neitt af skólanum. Rík-
ishandleiðsla í andlegum málefn
um reynist jafnan þveröfug við
það, sem til var ætlast. En hitt er
engin tilviljun, að lýðræðið er
öflugast í þeim norrænu lönd-
um, þar sem hið opinbera styrk-
ir lýðháskólana í starfi þeirra fyr
ir lífræna menningu og þjóðar-
vilja — en blandar sér annars
ekkert í rekstur skólanna.
Dönsku lýðháskólarnir eru
flestir sjálfseignarstofnanir. Þeir
byrja á því að fá hjá lánsstofnun
eins hátt lán og þeir geta fengið.
Menntamálaráðuneytið lætur
meta skólahúsið og ef það er virt
t.d. á 600.000 krónur, þá lánar rík
ið 500.000 krónur með hálfum
venjulegum lánsvöxtum. Ríkið
leggur einnig fram 70% af laun
um kennara, en það sem á vant
ar — 30% — fæst með skóla-
gjaldi nemenda.
Nemendur mega ekki vera und
menningar stefnumið hans er hið
sama og hins forna íslenzka heim
ilisskóla. Hér á að reisa framtíðar
menntastofnun á fornum þjóðleg
um grunni, og þá á að velja
henni hinn virðulegasta stað, Sem
til er í landinu. Auk þess mega
menn gjarna minnast þess, að
það voru lýðháskólamennirnir í
Danmörku, sem réðu því að ís-
landi verður afhentur sinn sögu
legi arfur — handritin. Sú stað-
reynd ætti að vera íslendingum
trygging fyrir góðum áhrifum
lýðháskólanna Allir norrænir lýð
háskólamenn stóðu sem einn mað
ur í þessu máli. En tilgangurinn
var ekki aðeins sá, að íslending-
arnir fengi handritin heim til
þess að geta rannsakað þau, held-
ur til þess að íslenzka þjóðin
stæði betur að vígi í framtíðinni
að varðveita lifandi áhuga fyrir
sögu sinni. Lýðháskólinn í Skál
holti ætti að rísa sem tákn þakk-
lætis fyrir hina drengilegu lið
veizlu — minnisvarði, sem verður
þó fyrst og fremst íslenzkri menn
ingu að liði.
Hér má geta þess að nemendur
sækja lýðháskólana sitt á hvað
í löndunum til þess að kynnast
siðum annarra; stundum er hér
um nemendaskipti að ræða.
Oft hafa nemendur spurt mig
hvort þeii geti ekki farið til lýð
háskóla á íslandi, en því miður
hefir svarið orðið að vera neit-
andi. Og nemendurnir eru of
gamlir til þess að fara í unglinga-
skóla á íslandi.
Stofnun lýðháskóla á íslandi
ætti að vera með svipuðum hætti
og í Danmörk. Byrjað yrði á því
að koma upp stofnun, sem nefnist
„Lýðháskólinn í Skálholti", og
yrði æskulýðsfélögum og ópóli-
tiskum félögum boðið að gerast
stofnendur. Einstaklingar gætu og
orðið þátttakendur í stofnuninni
með því að greiða t.d. 50 kr. ár-
gjald, eða 1000 kr. í eitt skipti
fyrir öll. Svo yrði kosin stjórn, en
hún kysi aftur skólastjóra. Skól-
inn ætti að starfa sex mánuði’ á
hverjum vetri, frá nóvemberbyrj
un til oprílloka. Á sumrin gæti
þar verið viku eða hálfsmánaðar
námskeið fyrir unglinga og full-
orðna, eftir því sem bezt þykir
henta.
Nemendur frá unglingaskólum
ættu að geta fengið ókeypis skóla
vist í Skálholti um einn vetur, ein
göngu til þess að þroska hæfi-
leika sína. Auðvitað á skólinn að
vera opinn öllum, úr hvaða stétt
eða stöðu sem þeir eru. í Askov
hefi ég setið á skólabekk með
verkfræðingum, stúdentum, kenn
urum, — já, iafnvel prófessorar
sitja þar á skólabekk með sonum
bænda og verkamanna. Og marg-
ir skólagengnir menn sögðu, að
þar hefði þeim fyrst orðið að
gagni það sem þeir höfðu lært.
Þannig hrífur máttur hins talaða
orðs alla jafnt. þegar hugsuninni
er beint að menningarlífi þjóðar
í heild.
Nú streyma nemendur til
Askov og annarra lýðháskóla á
Norðurlöndum frá öllum lönd-
um heims. Þeir koma þangað til
þess að afla sér þekkingar af
eigin sjón og reynslu um það,
hvernig þeir eigi að reka slíka
skóla heima hjá sér. Víðsvegar
um Evrópu, í Asíu, Afríku, Ame-
ríku og Ástralíu stofna svo þessir
menn skóla eftir fyrirmynd nor
rænu lýðháskólanna. Og sá tími
kemur, er lýðháskólinn í Skál-
holti hefir getið sér það frægðar-
orð, að þangað streyma menn frá
öðrum þjóðum til þess að fá
þekkingu og fræðslu um lýð-
menntun. Þá hefir heimilisskól-
inn, sem fyrrum var sterkasti
þátturinn í menningu og fram-
þróun íslenzku þjóðarinnar, feng
ið þá viðurkenningu sem honum
ber. Og þá hefir Skálholt risið
að nýju sem frægt norrænt
menntasetur.
1
— Ur ýmsum áttum
Framhald af bls. 12.
Dauðsföll af völdum krans-
æðasjúkdóma eru fleiri meðal
reykingamanna en annarra, og
þeim fjölgar jafnhliða sígarett
unum. Þau eru færri meðal
þeirra, sem hafa hætt að reykjó
en hinna sem halda því áfrám
Dr Hammond bætti því við, að
fjórum sinnum fleiri reykinga
menn dægju úr hjartasjúkdóm-
um en lungnakrabba, eii hins
vegar væri ekki minnsti vafi á,
að sígarettureykingar eru lang-
stærsta orsökiu til lungna
krabba.
Veiðifélögin
fagna
fiskeldistöð
LANDSAMBAND veiðifélaga
hélt aðalfund sinn í Borgarnesi
30. júní s.l. Fundinn sóttu full-
trúar veiðifélaga úr þremur
landsfjórðungum. Rædd var
nauðsyn á eridurskoðun laxveiði
laganna og skipuð nefnd til þess
að gera tillögur í málinu. Fund-
urinn fagnaði því, að hafin er
bygging fiskeldisstöðvar í Kolla
firði og skorar á ríkisstjórn og
Alþingi að leggja henni til nauð
synlegt fé. Þá skoraði fundur-
inn á sömu aðila að auka mjög
fjárframlög til Veiðimálastofn-
unarinnar til þess að auka leið-
beiningarstarfsemi í veiðimál-
um. Rætt var um möguleika á
að veiðifélög styddu fiskeldi-
stöðina I Kollafirði með fjár-
framlögum, og voru veiðifélög-
in hvött til þess að leggja nokk-
uð af mörkum í „þessu skyni.
Þá flutti veiðimálastjóri, Þór
Guðjónsson erindi á fundinum
og sýndi litskuggamyndir.
Stjórn Landsambands veiðifé-
laga var endurkosin, en í henni
eiga sæti Þórir Steinþórsson,
skólastjóri, Reykholti, formaður
Hinrik Þórðarson, Útverkum
og Óskar Teitsson Víðidalstungu
Frétt frá Landssamb-
andi veiðifélaga