Morgunblaðið - 26.02.1965, Blaðsíða 15

1 Föstudagttr 2Í. febrúar 196S
MORGUNBLAÐIÐ
15
Jörgen Bukdahl:
Staöreyndir handritamálsins
Á Þ'BIM 20 árum, sem ég hefi
fylgzt með handritamálinu, hafa
tvö viðhorf verið ráðandi: nor-
raent og vísindalegt. Án þess að
ganga framhjá hinu fyrrnefnda,
hefir hið vísindalega viðhorf skipt
mestu máli í öllum deilum mín-
um við andstaeðinga handrita-
•nálsins. Fyrra viðhorfið virtist
mér bæði sjálfsagt og ljóst. >að
átti upptök sín í því þegar sköp-
um skipti árið 1864, þegar Dan-
mörk hætti að vera voldugt ríki,
en varð norræn þjóð sem átti
hundruð þúsunda barna sinna í
Árni Magnússon
útlegð í Suður-Jótlandi. í»etta
kenndi mönnum að skilja hvað
þjóðerni þýddi, að það byggðist
á tungu og hugarfari.
Það varð eigi sízt hlutverk lýð-
háskólanna að stuðla að þessum
skilningi á norænu ætterni. Og
auðvitað leiddi það þá af sjálfu
sér, að dögum danskrar yfir-
drottnunarstefnu hlaut að vera
lokið. Og verkin sýndu merkin:
ísland fékk stjórnfrelsi, í Noregi
hefir verið vaxandi áhugi að
losna við dönskuna, sem þröngv-
að var upp á þá um aldir, Fær-
eyingar vinna að menningalegu
og þjóðlegu sjálfstæði sínu, og
pólitísku, ef það er hægt.
Allt á þetta saman í nýjum nor
rænum huigsunarhætti, og þar
með fylgir handritamálið: loka
skriftin á félagsbúinu. Á veldis-
dögum sínum náði Danmörk und
ir sig andlegum arfi fslands, hin-
um einu þjóðlegu minjum sem ís
lendingar áttu frá miðöldum og
næstu 2-300 árum þar á eftir, en
Árni Magnússon safnaði á hörm-
ungarárum og fékk geymt hér,
vegna þess að hann vissi ekki
hver mundu verða forlöig föður-
lands síns, — en þegar hann talar
um föðurland, þá á hann alltaf
við fsland.
Tvisvar sinnum var komið á
fremsta hlunn að ísland yrði selt
Englendingum eða Þjóðverjum.
Þegar mannfelli á íslandi hafði
vérið svo mikill af völdum harð-
inda og dönsku einokunarverzl-
unarinnar, að þjóðinni hafði
fækkað um helming, þá tók
danska ríkisráðið að athuga,
hvort það mundi nú ekki vera
réttast að flytja þær hræður, sem
eftir voru til Danmerkur og láta
þær rækta józku heiðarnar. fs-
lendingar voru réttlausir og varn-
arlausir, í heila öld börðust
þeir við hungurdauðann. Fjöldi
manna flosnaði upp og í hópum
fóru þeir betlandi um allt land.
Það var ekki þeirra eigin sök.
Þeir máttu ekki eiiga haffær skip,
né efla atvinnuvegi sina; þeir
máttu ekki verzla við aðra en
danska kaupmenn, sem ýmist
sigldu ekki til landsins eða fluttu
þangað sviknar vörur. Þá var
bágt ástand á íslandi og það var
ástæðan til þess að gömlu hand-
ritunum var sópað saman þar;
fyrst gerðu það Svíar og síðan
Danir. Menn segja að Árni Magn-
ússon hafi bjargað handritunum.
Já og nei. Menn hafa einnig leyft
sér að staðhæfa að íslhpdingar
hafi ekkert kært sig um hand-
ritin. Við því er aðeins eitt kröft-
ugt svar: Lygi.
Það getur verið, að þegar afrit
höfðu verið tekin af handritun-
um, þá hafi menn ekki haft slíkt
rómantiskt dálæti á þessum
gömlu, slitnu og stundum nær
ólæsilegu skinnbókum, eins og
menn hafa nú. Efni ritanna varð-
aði mestu. Menn voru ekki að
hugsa um bókasöfn. En þó voru
flest handritin ættargripir, sem
menn létu ekki af hendi nema í
ýtrustu neyð. Glöggt vitni þessa
eru hinar mörgu áletranir á
gömlu handritunum eins og t.d. á
Hauksbók: „Bjarni á Hamri á
þessa bók með réttu og hann hef-
ir léð mér hana í bókaskiptum og
hann skal fá hana aftur, þegar eg
get örugglega komið henni til
hans“.
Annað dæmi: Danski fræði-
maðurinn Worm var ólmur í
handritin, það er að sagja þýð-
ingar, því að hann kunni ekki
íslenzku, og hafði ekki heldur
getað lesið letrið á þeim, því að
það hafa ekki aðrir kunnað en
íslendingar allt fram að þessu.
Þessi er ástæðan til þess, að í
erfðaskrá sinni á'kvað Árni
Magnússon, að tveir íslendingar
skyldu starfa við safnið til þess
að gera handritin aðgengileg
dönskum fræðimönnum. Á þess
um mönnum hefir fram að þessu
hvílt aðal-útgáfustarfið, að und-
anteknum þeim Rask og Kaa-
lund. Það var Magnús ólafsson
prestur sem samdi „Specimen
lexici Runici" fyrir Worm. Hann
þýddi einnig Snorra Eddu á
latínu, en Worm hafði minni
áhuga fyrir því. En þessa bók
(með danskri þýðingu) gaf Resen
út seinna, og það varð til þess að
vekja áhuga um alla Evrópu á
fornritum íslendinga. Bókin var
þýdd á frönsku, ensku og þýzku,
og bæði Herder og Goethe hrif-
ust af hennL
En íslenzka prestsins, sem vann
þarna brautryðjendastarf, er
hvergi minnst á titilblaði bókar-
innar, aðeins með nokkrum orð-
um í væmnum formála. Seinna
igaf Resen út Völuspá og Háva-
mál, sem séra Stefán Ólafsson
hafði þýtt á latínu. Rasen ber
heiður fyrir að hafa sjálfur kost-
að þetta. Alveg fram á vora daga
sinntu íslendingar mest rann-
sóknum á handritunum, en um
þetta er ósæmilega þagað í nefnd-
arálitinu 1951 (eins og Bjarni M.
Gíslason hefir sýnt í bók sinni),
að ekki sé minnst á þau skrif,
sem komið hafa frá handrita-
nefndinni (Bröndum Nielsen og
Poul Möller.
Magnús Ólafsson, sem var uppi
70 árum á undan Árna Magnús-
syni, kvartar um að það megi
heita ógerningur að ná handrit-
unum frá bændum: „Þeir ligigja
á þeim eins og ormar á gulli“,
segir hann. Sjötíu árum seinna
er þetta breytt, því að þá virtust
allar hörmungar steðja að. fs-
lendingar höfðu verið réttlausir
og varnárlausir síðan einokunin
var sett á 1602. Árið 1627 herj-
uðu serkneskir ræningjar á
landið, brenndu og myrtu og
höfðu á brott með sér 300 manns,
er þeir seldu í ánauð í Alsír. í
lok aldarinnar var óáran, eld-
gos, drepsótt, svo að þá féll um
helmingur þjóðarinnar, en hinir
lifðu við huigursneyð, eins og fyr
er á drepið.
Undir þessum kringumstæð-
um voru handritin flutt úr landi
til Svíþjóðar og Danmerkur. Eitt
skip fórst í hafi með óbætanleg-
an farm handrita. Það varð m.a.
til þess að Árni Magnsson geymdi
sína 56 handritakassa á íslandi
um 3 ára skeið. Þá var stríð milli
Svía og Dana. Það var ekki fyr
en 1720 að Raben flutti hand-
ritin til Kaupmannahafnar, en
neitaði þá að afhenda þau Árna
Magnússyni og taldi að þau ættu
heima í leyndarskjalasafninu.
Árni ritaði þá konungi bréf og
skýrði frá því á hvern hátt hann
hefði fengið handritin, keypt
sum, en fengið fjölda að láni, eins
oig sjá mætti á seðlum í þeim, og
„samkvæmt þeim verð ag að
skila öllu því, sem eg hefi fengið
lánað“, segir hann. Honum voru
þá afhent handritin, en hann lét
sér hægt að skila þeim, er hann
hafði fengið að láni, og voru eig-
endurnir óánægðir út af því,
eins og hann segir í bréfi.
Svo kom bruninn mikli í Kaup-
mannahöfn 1728. Þar missti Árni
jafnokar fslendinga í bókmennt-
um, en samt sem áður: hvar eru
t.d. handrit Saxa? Lítið snifsi af
þeim hefir fundizt, það hafði
verið notað til þess að binda því
utan um skattgreiðendatal
Christinanstads léni. Hitt hefir ef
til vill verið notað í snið og
spjarir, ef til vill í hylki um rák-
ettur, sem gerðar voru kóngum
til skemmtunar. I „Den danske
literaturhistorie" segir: „Þegar
leið að 17. öld voru öll skinn-
handrit horfin í Danmörku. Það
sem lenti í höndum bókbindara,
lénsmanna og rákettusmiða, fékk
fyrir ferðina. Helzt voru við líði
þau handrit sem flutt voru úr
landi“. En í staðinn fengum vér
svo fjölda skinnbóka, sem fslend-
ingar áttu, ritaðar höfðu verið
í danska blaðinu „Flensborg Avis“ 16. og 17. febrúar, er
merk grein eftir rithöfundinn Jörgen Bukdahl um handrita-
málið. Hér kemur þýðing á greininni og er hún lausleg að
því leyti, að sums staðar er efni hjappað saman og greinin
auk þess stytt nokkuð.
Jón Helgason
allar bækur sínar, afritanir og
minnisblöð, og varð honum svo
mikið um, að hann náði sér aldrei
eftir það. Menn vita ekki hve
mikið hefir brunnið af skinn-
bókum. Meginhlutá þeirra var
bjargað. Þó telur Kaalund í hand-
ritaskránni, og styðst þar við
rannsóknir Jóns Ólafssonar og
Jóns Sigurðssonar, að 15 skinnb.
hafi brunnið. Jón Ólafsson hafði
furðulega trútt minni eins og fs-
lendingar, og er það til sanninda-
merkis um hvernig sögurnar gátu
igeymst í minni manna. Heiðar-
vígasaga var ein af þeim bókum
sem urðu eldinum að bráð. En
Jón hafði lesið hana með svo
mikilli athygli, að hann ritaði
hana að nýju eftir minni. Eng-
inn hefir efast um að frásögn
hans sé í samræmi við frumritið.
En hvað er þá um þá fullyrð-
ingu, að íslendingar hafi ekki
skeytt neitt um handritin? Þá
var um líf eða dauða að tefla
fyrir þá. Þetta vissi Árni Magn-
ússon. Hann hjálpaði mönnum í
neyð með því að kaupa af þeim
handrit. Menn mundu sögurnar
og sumir áttu góð pappírsafrit af
þeim. (Mörg þeirra hirta þó Árni
einnig). En nokkur urðu eftir oig
og þar var uppistaðan í þeim 14
sögum, sem voru prentaðar á
Hólum 1756. Þá vantaði skinn-
bækurnar til samanburðar; þær
voru komnar til Kaupmannahafn-
ar og þar lágu þær lengi ónot-
>ðar og óprentaðar.
Útgáfustarfsemi Árnasafns er
raunasaga allt fram á 19. öld.
Menn hafa gert verður út af því
að það hefir komið fyrir á fs-
landi að skinn úr bókum hefir
verið notað í snið og spjarir, og
telja það sönnun þess, að íslend-
ingar hafi ekkert kært siig um
handritin, þennan menningararf.
En hvar eru hin fornu handrit
vor? Vér vorum að vísu ekki
á íslandi og fyrir íslendinga. Þau
höfðu verið keypt og fengin að
láni þegar harðast svarf að ís-
lenzku þjóðinni, þegar þær
hörmungar dundu yfir hana, er
ekkert annað norrænt land hefir
haft af að segja. Og það var
danska einokunin sem hafði
steypt þjóðinni í þessa ógæfu,
kaupmennirnir og embættismenn-
irnir hjálpuðust að því að sjúga
merg og blóð úr hinni réttlausu
og varnarlausu þjóð. Ég skal að-
eins nefna amtmanninn Kristján
Möller, sem var samtíða Árna
Magnússyni. -Um framferði hans
hefir Árni ritað kónginum. Það
var engin furða að Árni skyldi
rægður fyrir þetta við konung:
„Hann er illlyndur og undirför-
ull og hatar alla heiðarleiga
Dani, sem vilja þjóna konungi
sínum trúlega, alveg eins og hann
þykist vera herra og stjórnandi
í landinu“. Þessi rógu um Árna,
af því að hann elskaði föðurland
sitt, á einnig heima í sögu hand-
ritamálsins.
Hann bjargaði handritunum,
segja menn. Já og nei! En hvar
átti að geyma þau á íslandi? Þar
var engin höfuðborg, þar voru
aðeins timburhús og biskupsset-
ur, sem höfðu misst völd og áhrif.
Ekki gat Árni hugsað sér að
handritin lentu í dönskum bóka
söfnum. Hann stofnaði því sitt
eigið safn og jók það stöðugt.
Hann stofnaði sjóð meðal annars
til þess að úr honum væri greidd
laun þeim tveimur íslendingum,
sem vinna skyldu í safninu og
gera handritin aðgengileig. Hann
fól háskólanum (sem þá var há-
skóli Danmerkur, Noregs og fs
lands) að sjá um að sjóðnum
yrði varið samkvæmt stofnskrá
Það var nú að vísu ekki fyr en
30 árum eftir fráfall hans að
stofnskráin var gerð. Hann hafði
aldrei þorað að vona að ísland
mundi rétta við eftir þær hörm-
ungar, er hann hafði orðið sjón-
arvottur að. Það var líka krafta-
verk! Landið var ekki selt, ís-
lendingar voru ekki fluttir suð
ur á Jótlandsheiðar, þeir seigl-
uðust, börðust áfram þar til fór
að birta í lofti I lok 18. aldar.
Nú er Iandið frjálst og allt í
hraðri framför þar. Það á nú sinn
eigin háskóla. Ef Árna Magnús
son hefði órað fyrir þessu, þá
hefði aldrei komið upp neitt
handritamál.
n.
Eins og kunnugt er hafa kom-
forsprakki hennar er Bröndum
Nielsen prófessor. Hitt er eftir
Poul Möller þjóðþingsmann. Um
það nægja nokkur orð. Frá sögu-
legu sjónarmiði er það handa-
hófsverk, ristir ekki djúpt 1
kjarna málsins, hlutdrægt með
þögn og lepur upp gamlar glósur
frá deilunum 1960, tekur þar
meðal annars upp orð eftir
Worms, sem af má skilja að fs-
lendingar hefði ekki einu sinni
kunnað sitt móðurmál. En sann-
leikuvinn er að Worm hafði spurt
um rúnir og þær sögðust íslend-
ingar ekki þekkja. Og fyrir áhrif
frá nefndarálitinu gætir hér til-
hneigingar að gera lítið úr starfi
íslendinga með þögn og útur-
snúningum, svo að manni skilst
helzt, að Worm og aðrir danskir
fræðimenn hafi kennt fslending-
um þeirra eigið móðurmál. Þetta-
er þvert á móti sannleikanum,
því þeir dönsku kunnu ekki ís-
lenzku og gátu alls ekki lesið
handritin.
En sums staðar er hér rétt frá
sagt, t.d. um Brynjólf biskup
Sveinsson, sem hafði safnað
handritum, en neyddist til að af-
henda þau Friðrik III „til Hans
Majestæts Plaisir i hans konge-
lige Biblotek“. Ósk konungs var
sama sem skipun. Á meðal þess-
ara handrita eru kjörgripirnir
Sæmundar Edda og Flateyjarbók.
Möller minnist á þann ósanna
orðróm að biskup hafi með bóka-
gjöfinni ætlað að kaup sér upp-
reist fyrir það að dóttir hans hafi
eignazt barn með prestlingi.
Málið horfði öðru vísi við, eins og
hér er líka tekið fram: Handritin
voru nú orðin svo slitin eftir
langa notkun, að nú voru sein-
ustu forvöð að prenta eftir þeim
(að hrífa þau úr dauðans kverk-
um, eins og hann segir í bréfi til
Vilhelm Lange kennara ríkis-
arfans). Þetta þýddi ekki að fs-
lendinigar hefðu misst áhuga fyrir
tungu sinni eða handritum. Það
er afkáaleg hugsun þegar hins er
minnst, að íslendingar voru þá
eina bókmenntaþjóðin á Norður-
löndum, og það átti eigi aðeins
við um höfðingjana, heldur einn-
ig almúgann. Brynjólfur biskup
var kominn í klípu. Hahn átti
ekki yfir prentsmiðju að ráða.
Eina prentsmiðja íslands var á
Hólum, og þar var enginn vin-
Jörgen BukdahJ
skapur á milli. Hvað átti hann að
gera? Það var ekki í annað hús
að venda en Danmörk. Nauðutgur
sendi hann handritin þangað
„til þess að þau yrði prentuð eins
fljótt og unnt væri á eigin máli“,
eins og hann sagði í bréfi. En
það var ekki gert. En ef hann
hefði haft eigin prentsmiðju, þá
hefði hann komið handritunum á
prent, og eins og Möller segir:
„þá hefði þetta mál sennilega
aldrei komið til umræðu“. Alveg
rétt!
Athyglisverðast í bókinni er
það sem Möller segir um hand-
ritadeilurnar i þjóðþinginu. Ein-
kennilegt, að hann þegir alveg
um það sem lýðháskólarnir lögðu
til málanna, nefnir ekki tvær
áskoranir þeirra um að afhenda
handritin, né heldur Askov-bók-
ina „Island og Danmark“, hvað
þá tvær bækur sem Bjarni M.
Gíslason hefir ritað um málið.
Atkvæðagreiðslan í þjóðþinginu,
ið út tvö rit frá þeim, sem ekl^*H0 með afhendingu, aðeins 39 á
vilja afhenda handritin. Annað I móti, skar alveg úr, og það hefir
er frá handritanefndinni 1964, en I Framh. á bls. 8