Morgunblaðið - 22.12.1966, Blaðsíða 17

Fimmtudagur 22. des. 1968
MORCUNBLADIÐ
17
Merkileg bdk um islenzka málshætti
TELJA má til meirilháttar við-
Iburða í íslenzíkri bókaútgáiu, að
út skuli koma stórt safn íslenzkra
tnálshátta í smekíklegri, hentugri
útgáfu, ætlaðri alþýðu manna.
Almenna bókatfélagið á þakikir
■kildar fyrir frumkivæði sitt og
fcamkvæmd og ef til vill ekki
arizt fyrir það að hafa valið til
útgáfunnar menn, sem bæði eru
fcunnir að fræðimennsku og
•mekkvísi, þá Bjarna Vilihjálms-
•on skjalavörð og óskar Hall-
dórsson námstjóra.
Formiálsorð fyrir bókinni ritar
Bjarni Vilhjálmsson, og eru þau
•ð ýmsu leyti gagnmerk, miklu
efni komið fyrir í litlu rúmi.
Mikil fræðileg not eru að þeim
hluta formálsorðanna, sem fjalla
«*m eldri málsháttasöfn. Munu
|>eir, sem síðar fást við felenzka
málshætti, óefað færa sér í nyt
þann mikla fróðleik, sem þar
er að finna.
Hvergi er það beint tekið fram,
fevert sé hlutverk málsiháttasafns
ins, að öðru leyti en því, að í
formála segir, að það eigi að
vera „allríflegt úrval íslenzkra
*nálsihátta“ oig þess getið, „að
málshættir í ritinu séu um sjö
þúsund talsins” (bls. XXV.). J>ó
má sjá, að safninu er ætlað að
vera alþýðlegt fræðslurit, þar
sem segir, að heildarútgáfa fe-
lenzkra málshátta „yrði margra
éra verk“ og hætt væri við, „að
slíkt rit yrði öllum þorra manna
lítt aðgengilegt“. Samfcvæmt
þessu ber ekki að dærna ritið
sem vísindarit, heldur sem fræði
rit ætlað aknenningi. Slík rit
hafa mjög mikið — og raunar
vaxandi — gildi. Og að sumu
leyti er erfiðara að semja þau en
hrein vísindarit. I>au leysa höf-
undana engan veginn undan
þeirri skyldu að standa föstum
fótum í firæðunum, vita miklu
meira en fram kemur 1 ritum
þeirra. SMk rit verða að vera
reist á fræðilegum grunni. Um
rit það, sem hér er fjallað um,
er það að segja, að það sýnir,
að höfundarnir hafa kynnt sér
eftir föngum íslenzk málshátta-
»öfn, og sýnt er, að þeir hafa
mjög góð tök á verkefni því,
sem þeir hafa tekizt á hendur.
En því ber elcki að leyna, að á
því eru vissir fræðilegir gal'lar.
Mun ég víkja að ýmsu af þvi
læi, en ég vænti þess, að þeir,
sem þetta lesa, geri sér Ijóst,
að ég tel verkið að fléstu leyti
mjög vandað og vel unnið.
Bjarni Vilhjálmsson eyðir 1
flormálsorðum sínum allmiklu
rúmi í það að skýra hugtakið
málsháttur, og er það vel. Hann
getur þess einniig, að í eldri máls
háttasöfnium — meira að segja
málsháttasafni Finns Jónssonar
— séu ýmiss bonar orðasam-
bönd, sem ekki heyri undir hug-
talkið málsháttur. Hann segir
einnig, að þeir félagar hafi vafa-
laust brotið þé reglu að taka
•ðeina hreina máléhætti og
•tundum „af ásettu ráði“, þ.e.
þegar setningar séu terngdar
•iginnöfnum ('blss. XXVII). Marg
ar þessar setningar, sem tengdar
•ru eigi-nnöfnum, virðast að upp-
runa vera hnytti'leg tilsvör, eins
fconar „brandarar", sem orðið
hafa fleygir og heyra þvi frem-
mr undir „ fleyg orð“ en mófe-
hætti. En gallinn er sá, að þessi
•rðasamibönd eru möng hver
óskiljanleg nútímafóiki og eiga
því ekki heima i alþýðlegu riti,
nema skýring fylgi. Ég sfcal ta'ka
ðrfá dærni. Á bfe. 16 er orða-
•ambandið Ekkl hafði Auðbjöm
•Ut það hann þurfti. Hiver veit
*tú, hvernig á að nota þetta orða-
■amband? Heimild þeirra Bjarna
«g Óskars er mélsháttasafn
Finns Jónssonar. En finna má
miklu eldri daemi máltækfeins —
•líkt kemur oft fyrir og verður
rakið snðar — en það er máfe-
háttasafn Guðmundau- Óiafsson-
•r (frá 17. öld), merlkt hér eftir
WÓ (einis og í folenzkum imáfe-
háttum), m þar er það 1 gerv-
Inu: Ekki hafði hann Auðbjörn
•Ut þat, sem hann þurftt; hann
vantaði homméla beizlið (GÓ,
bls. 38, nr. 62il; — stafsetning
samræmd — og svo verður síðar
gert hér í tiivitnunum í eldri
rit). Hér verður helzt ályktað,
að saga liggi að baki máltæk-
inu, og erfitt er að nota það
án þees að þekkja þessa sögu.
Fleira af sMfcu tæi mætti nefna:
Atti sveik hann Börk (bls. 16,
einnig hjá GÓ, bfe. 20, nr. 226),
Vís er borgun hjá Brandi (bls.
39), Fieiri eru breyskir en Björn
(ibfe. 42), Lengi bylur í Láka
(bls. 47), >að er ekki oft að fó-
getinn kemur í Tálknafjörð
(tols. 90; — ég gæti ímyndað
mér, að merfcingin væri svipuð
og í það er ekki svo oft sem hún
amma min deyr, sem birtur er
Bjarni Vilhjálmsson.
1 örlítið frábrugðnu gervi á
bls. 9), Einn er leppur á Sveini,
annar á Steini (bls. 203), Hart
lögmál, Hallur (bs. 218), Nú er
Máríuveður í Kjós (tols. 223) —
Stuttir eru morgnar í Möðru-
dal (bls. 281), Nú er lagið á
henni Sokku (Látra-Gunnu) —
(bls. 304) og Rekur enn skötu
á Þyrli. Hér virðist yfirleitt saga
liggja til grundvallar og erfitt
að nota orðasambandið án þess
að þekkja þá sögu. Hver notar
t.d. sambandið Kjarkmaður Kol-
beinn í Dal án þess að vita að
eirnbverju leyti að minnsta kosti,
hvað til grundvallar liggur?
Orðasambönd af þessu teei tel
ég — eins og raunar höfundarn-
ir líka — ekki til málslhátta. En
aðalatriðið er þó, að þeir gegna
engu hlutverki í alþýðlegu
fræðshxriti án skýringa og leið-
beininga um notkun. En ýmis-
legt fleira hefur slæðzt með, sem
ég tel ekki málshætti, en ég skal
vera fáorður um það, nefna að-
eins örfá dæmi: Það er örg
vættur sem hún er nefnd (bfe.
12), Hart, hart löngustykki (bls.
218), Magurt og gagurt og mis-
jafnt fagurt (bfe. 220) o.s.frv.
Allt um þetta tel ég, að efnis-
valið hafi yfirleitt tekizt mjög
vel, sé gert af alúð og smekk-
vísi. Um birtingu afbrigða ein-
stakra málsihátta má deila, stund
um eru þau mörg, sbr. t.d. Allt
er það matur í magann kemst
nema holtarætur einar (bls. 225)
og hin mörgu afbrigði þess máls
háttar, en annars staðar — og
raunar víðast — eru þau fá.
Fræðiiega geta afbrigðin haft
mikið gildi, en í bók af þessu
tæi tel ég réttast, að höfundar
fari að smekk sinum, en vísi
gjarna til, að aflbrigði megi finna
í öðrum ritum. Aðeins á ein-um
stað hefi ég rekizt á, að sami
málsháttur sé tvítekinn með
mjög óveruileg'um orðamun án
mil'livísunar: Ekki bítur það í
belg liggur, bls. 27 (vfeað tM GJ)
og Ekki bítur það er í belg ligg-
ur, bls. 31 (vfeað til FJ). (Elzta
dæmi, sem ég þekki, er raunar
frá 17. öld, úr safni Jóns Rúg-
manns, sbr. JTt Saml., bls. 21,
nr. 67: ekki bítur sá í belg ligg-
ur).
í flormálsorðuim er tekið fram,
að merkt sé viSS Iwern máfehátt,
hvaðan hann sé fenginn. Þó segir
svo á bk. XXIX: „NWkíkra máls-
hætti höfum við tekið etftir
minni okkar sjálfra og ýmissa
góðra manna. Þeir eru ekki
merktir hér í útgáfunni“. Þannig
er því t.d. háttað um orðasam-
bandið Tönnin græðir, en tungan
særir (bls. 386), sem ég lærði
í eiMtið öðru gervi af móður
minni í barnæsku (tönn græðir,
tunga særir), en hún notaði þetta
efcki sem málshátt, heldur sem
Xæknisráð (húsráð) við vara-
þurrk. En gott er, að þetta fcomet
á prent, því að hér er um
að ræða atriði, sem þjóðhátta-
fræðingum kann að þykja nokk-
uris vert.
Segja má, að lofsvert sé af
höfundum að merkja trúverðug-
lega, hvaðan þeir hafa tekið
málshættina. En. ég er dálítið
hræddur um, að það geti villt
um fyrir sumum, þ.e. að menn
haldi, að hin merfcta heimild sé
elzta dærnið, sem höfundar
þekki um málslháttinn. í for-
málsorðum er hvergi gefið i
skyn, að sú sé ætlun höfunda,
en þeir hefðu átt að taka fram,
að svo væri ekki. Þó virðist sú
ætlun hötfunda að vfea til forn-
rita, ef málshátturinn á fornar
rætur, en þeir hatfa hann úr
yngri heimild. T.d. má benda á,
að Betri er sonur, þó síðalinn sé
er tekið úr Blöndalsbók, en
jatfntframt vísað til Hávamála.
Á sama hátt er Oft er leiðum
sparað það ljúfum er hugað tek-
ið úr satfni Guðmundar Jónsson-
ar, en vfeað einnig til Hávamála,
og fleiri dæmi mætti taka. En
miiklir misbrestir eru á, að þess-
ari reglu sé fylgt. Á bls. 42 er
Óskar Halldórsson.
orðaisambandið Allt er betra en
brigðum að vera og vfeað til
Blöndalsbókar. 1 Hávamálum
134. vfeu (miðað við útgáfu
Bugges) stendur: allt er betra
en sé brigðum at vera. Á bls. 49
stendur Böl er beggja þrá (skýr
ingalaust), og vitnað til GÓ. í
Lokasennu 39 (útg. Bugges) er
nákvæmlega sama setning. Á bls.
201 er málshátturinn Létt er
þeim sem lausir flakka (vitnað
til BHar.) og Létt er þeim sem
lausir fara (vitnað til FJ), en
þess efcki getið, að í Sólarljóð-
um, vfeu 37 (miðað við Eddu-
útg. Buigges) stendur: létt er
lauss at fara. Á bls. 219 stendur
Maður er moldu samur og vitnað
til FJ. í útgátfu Bugges atf Eddu
stenduar í Sólarljóðiun 47 (tols.
364): maðr er moldar sonr, en ef
lesnar eru neðanmálsathugaisemd
ir sést, að mörg handrit hafa
maðr er moldu samr. Á bfe. 321
stendur Sætar syndir verða að
sárum bótum og vitnað til Blön-
dalsbófcar. í Sólarljóðum, 68. vfeu,
er nákivæmlega sama setning
(sbr. útg. Bugges, bfe. 367). Ef
tfl. vill má finna fleira af svip-
uðu tæi, þótt ég hafi ekiki rekizt
á það við fyrsta yfirlestur.
Fjölmörg dæmi eru þess, að
vitnað er til FJ (útg. 1920), en
finna má dæmi frá 17. öld. Ég
mun aðeins taka fá dærni, vegna
þess að sú virðist ekki hafa verið
ætlun höfunda, að merkingar um
heimillir ættu jafnframit að vera
álbendingar um aldur. Þetta kem
ur greinilega fram í formálsorð-
um, þar sem sagt er, að máife-
háttasafn Finns Jónssonar hafi
verið lagt tii gruindvallar (bls.
XXVII) og síðar, að Arnheiður
Sigufðardóttir mag. art hafi
valið málshætti úr hinum elztu
málSháttasöfnum (bfe. XXX).
Þetta virðfet sýna, að byrjað hafi
verið á yngsta safninu og síðar
tekin tii meðferðar eldri söfn.
Með öðrum orðum hefir sögulegt
sjónarmið ekki ráðið við samn-
ingu bókarinnar. Ég hefði frem-
ur vaUð öfuga aðtferð, þ.e. raki'ð
mig frá því eldra til hins yngra.
En hér er ég kominn út á þann
'hála is að ræða fræðileg vinnu-
torögð og skal ekki gera það
frekara, en aðeins sýna dæmi
þess, að heimi'ldatilvitnanir sýna
ekki aldur mákháttanna.
Fíflin eru getspökust er tekið
frá FJ. Sama orðasamtoand er
í GÓ, bfe. 54 (nr. 1002). Fíflinu
skal yfir foraðið visa, en af-
glapa á isa er haft etftir FJ. Hjá
JR, bfe. 23, nr. 1:18 stendur fíflinu
skal að foræði hleypa, en af-
glapa á is og GÓ, bfe. 54, nr.
'1004, hefir einnig afbrigði þessa
málsfhéttar. Ég skal aðeins nefna
eit-t dæmi í viðbót, þó að af nógu
sé að taka. Á tols. 307 er tilgreint
eftir FJ Gefst í gjörðar spyrður
og afbrigðið Gefur guð í gerðar
spyrður eftfe BHar (20. öld). GÓ,
'bfe. ©1 ,nr. 11160, hefir Gefur gnð
í gjörðar spyrður og Æ gefur
guð í gjörðar spyrður, bte. 177,
nr. 3874. En sem sé, hér er ég
kominin út fyrir þa'ð, sem höf-
undar virðast hafa ætlað sér, og
skal því ekski lengra farið í þær
sakir.
Við niðurröðun miálsháttanna
er fylgt sömu meginreglu og
Finnur tók upp í sínu safni (frá
1920), þ.e. farið er eftir svo-
kölluðum markorðum þ.e. þeim
orðum, sem að mati höfunda
skipta mesta máli í málshættin-
um. Þetta er góð regla. í eidri
málSháttasötfnum var ekki rað-
að etftir marfcorðum heldur miðað
við fyrstu orð málsháttar. Höf-
undar hafa einnig tekið upp
þann góða sið að hætti Finns
Jónssonar að hafa millivfeanir
frá einu maikorði til annars,
„til að auðvelda mönnum að
finna efnisskylda málshætti eða
svipaða að orðalagi" (bls. XXV).
Þessa meginreglu tei ég mjög
góða. Hins vegar virðast mér höf
undar alltof sparsamir á milli-
vfeanir, og skal nú reynt að
finna þeim orðum mínum stað.
A bls. 4 er orðasambandið nit
er að egna afarmenni. Á bls. 244
er Illt er að eggja óbilgjarnan
(ofstopamanninn). Engin milli-
vfeun. MiMi marfcorðanna eldur,
aska og járn eru engar millivís-
anir, en þær hefðu verið mjög
til bóta. Milli orðanna bekkur
(Nú er setinn bekkurinn (Kvía-
bekkur)) og Svarfaðardalur (Nú
er setinn Svarfaðardalur) er ekki
millivísun. Milli orðanna brúður,
þar sem tilgreindur er hinn
skemmtilegi málsháttur Brúður
á beð að verma, og bóndi, þar
sem er hið athyglisverða af-
brigði Bóndi skal beð verma,
en brúður fyrsta sinn, .er engin
millrvísun. Ég gæti haldið lengi
áfram með upptalningu af þessu
tæi. En ég vil taka skýrt fram,
að hvorttveggja er erfitt, val
markorða og ákvörðun um, hve
nær skal vera millivísun og
hvenær ekki. Gott dæmi um
það, hve erfitt er val markorða,
er málshátturinn mjór er mik-
iis vísir. Hér eru þrír fcoetir:
mjór, mikill og vísir. Hötfundar
hafa valið kostinn mikill en eng-
in millivísun er frá mjór né
vísir.
Þá kiem ég að skýringum máls-
háttanna. f formálsorðum sín-
um segir Bjarni Villhjáknsson:
„Vafalaust saknar margur fyllri
skýringa, en þeim hefur orðið
að stilla mjög í hóf rúmsins
vegna“ (bfe. XXIX). Ég skil þessi
orð svo, að höfundar hefðu
gjarna viljað hafa skýringar
fleiri og fyllri, en útgefandi
lagzt á móti því. Ég er algerlega
sammála Bjarna: Skýringar
hefðu átt að vera fleiri og meiri.
Ég skal rekja nokkur dæmi og
hefi þá hliðsjón af því, að ís-
land var bændaþjóðfélag langt
fram á þessa öld og fólk var upp
alið við frumstæða búskapar-
hætti: Fólk, sem nú er að verða
eða þegar orðið mektarfólk i
íslenzku þjóðfélagi, skilur ekki
ýmis orð, sem lúta að þessum
hlutum og fyrir koma í máfe-
háttum. Þar til vil ég nefna orð-
ið ábaggi (bls. 3), sem að vísu
er títt í óeiginlegri merkingu,
en ég efa, að mikill hluti yngri
kynslóðarinnar skilji það í eig-
inlegri merkingu. Af öðrum orð
um og orðmyndum, sem ég tel,
að hefði átt að skýra, skal ég
túl dæmfe nefna örbirgur (und-
ir ágjarn, einnig sem markorð),
alfarinn (undir akur), gár (und-
ir L ár), álnir (undir auðugur;
er skýrt undir alin), barmspar-
að, þar sem vísa hefði mátt til
merkrar ritgerðar Arniheiðar Sig-
urðardóttur mag. art. í Skírni
1957, bfe. 99-101, bendingamaður
('bls. 27), blegða (sögn, sem ég
þekki engin dæmi um nema úr
málshættinum; hins vegar hefir
Orðabók Háskólans dæmi um
blegða, kvenkennt nafnorð),kál
(í merk. „kálsúpa", undir bróð-
ir, kál og smjör), ár (undir eng-
ill), friar (undir fá), lygð (und-
ir farandkona), bæsa (undir fé,
sbr. það, sem sagt var um á-
baggi), bergur ( = bjargar, und-
ir feigur), skrjála (undir skinn)
svinnlegur (undir svartur), drussi
(undir varningur), krankur,
Kolhetta (undir veður).
Þótt ég hafi talið hér nokk-
ur orð, sem þyrftu skýringa við
og fært á reikning útgefanda,
þá tel ég þó meira atriði, að
ýmsa málshætti hefði þurft að
skýra í heild — það er gert
með suma, en alltof fáa. Ég nefni
sem dæmi: Hjú sem herra, bú
sem bóndi (bfe. 145) og mest
vilja mannleysingjar stakka,
sem skýrður er í ritgerð
Arnheiðar Sigurðardóttur,
Það kann að vera, að sumum
þyki ég of aðfinnslusamur i
dómi mínum um þessa bók. Én
ég vil taka fram, að ég hefði
aldrei skrifað um bókina að
beiðni nemanda míns, Matthías
ar Johannessens, ritstjóra Morg
unblaðsins, nema mér hefði þótt
mikið í hana varið. Ég tel bók-
ina eiga erindi inn á hvert heim-
ili í landinu og bæði höfunda
og útgáfufélagið eiga virðingu
skilið fyrir útgáfu hennar.
Hins vegar vil ég hnýta þvl
aftan í dóminn, að ég tel, að
Handritastofnun íslands, sem ég
ber að vísu nokkra ábyrgð á,
ætti, þegar hún fær réttan mann
til, að undirbúa útgáfu á öllum
felenzikum málsháttasöfnum, sem
til eru í handritum og láta rann-
saka samband þeirra. Ég er t.d.
öruggur um, að eitthvert sam-
band er milli safna Guðmundar
Jónssonar og Guðmundar Ólafs-
sonar, en ég veit ekki, hvernig
því er háttað. Þegar slík rann-
sókn — og slík útgáfa — hefir
verið gerð, verða íslenzkir máls-
hættir þeirra Bjarna Vil'hjálms-
sonar og Óskars Halldórssonar
enn betri.
Halldór Halldórsson.
GYÐINGAMORHINGJAR
DÆMDIR
Hagen, Vestur-Þýzkalandi,
20. des. (NTB)
Þrír fyrverandi SS-menn
voru í dag dæmdir í Hagen
fyrir aðild að Gyðingamorð-
um á Hitlerstímunum í Þýzka
landi. Einn þeirra, Karl
Frenzel fyrrum. liðþjálfi,
hlaut ævilanga fangelsisvist,
en hinir dæmdir til 3—8 ára
fangelsis.