Morgunblaðið - 02.06.1967, Qupperneq 11

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 2. JÚNÍ 1967.
ILj
Tákn og helgir siðir
Eftkr dr. Jakob Jónsson
TÁKN og siðir eru ekki einskis-
verð atriði, því að í daglegu
lífi mannanna úir og grúir af
táknum og táknrænum siðum.
Og helgir siðir tíðkast ekki að-
eins innan kirkjuveggjanna.
Maður nokkur sagði mér frá
þvi, að þegar íslenzki fáninn var
dreginn upp á Stjórnarráðshús-
Inu 1. des. 1918, hefði mátt sjá
fíleflda karlmenn gráta eins og
börn af hrifningu. Hvernig stóð
á því, að mislitur klútur, settur
upp á stöng gat valdið slíkum
geðbrigðum? Fáninn er tákn með
ákveðinni merkingu, og felur
meira í sér en unnt er að segja
með orðum eða mæltu máli.
Gamla fólkið sagði, að sá sem
kæmi auga á regnboga í skýjum,
ætti að hafa yfir eftirfarandi
orð: „Friður milli guðs og
manna, — friður milli himins og
jarðar“. — í>etta var helgur
siður, enda þótt hann ætti sér
stað utan kirkjuveggja.
í umgengni fólksins innbyrð-
ls er mikið af táknrænum sið-
um. Þú býður heim vinum þín-
um til matar og drykkjar, vegna
þess að borðhaldið er frá fornu
fari tákn þess, að vér samein-
umst um guðs gjafir til eflingar
því lífi, sem hann hefir gefið.
Kveðjur eru táknrænar, sömu-
leiðis ávörp. Eitt handtak eða
höfuðhreyfing getur sagt meira
en löng ræða undir vissum kring
umstæðum.
Siðirnir breytast. í>au tíma-
bil geta komið fyrir í sögunni,
að sömu siður og venjur hald-
ist óbreytt árum og jafnvel öld-
um saman. Allt líf er þá í föst-
um formum, unz allt í einu fer
að bresta í viðum byggingar-
innar og hin gömlu form
taka að leysast upp í formleysu
og glundroða. Ástæðurnar geta
verið margar, svo sem örar
breytingar í atvinnulífi, borgir
myndist og stækki, erlend áhrif
aukist, og síðast en ekki sízt, að
hugsunarháttur og trú taki
breytingum. Svo nátengdir eru
siðirnir trúarlífi manna, að
breytt viðhorf í trúarefnum
hafa beinlíríis verið nefnd siða-
skipti eða siðbót.
Allur hinn vestræni heimur,
og ef til vill allur heimurinn,
eins og vér skynjum hann oftast,
hefir nú verið að lifa harla
snöggar breytingar í siðum og
háttum. Ný tákn hafa verið
notuð, svo sem hamar og sigð,
örvarnar þrjár, eða hinn öfugi
Þórshamar. Gamlir siðir eru i
upplausn. Má þar nefna þéring-
arnar. Fyrir svo sem einum ára-
tug þéraðist ókunnugt fólk, og
yrðu menn dús, fór það fram á
þann hátt, að annar aðilinn gerði
um það formlega tillögu, og var
gjarnan tekizt í hendur. Nú snýr
unga fólkið upp á sig, ef það er
þérað, og sjálft veður það að
hverjum og segir þú alveg
formálalaust. Það er ekki ýkja
langt síðan, að karlmaður bauð
konu arminn, að riddara sið, ef
hann vildi, að þau leiddust, en
nú leiðist fullorðið fólk, eins og
smábörn leiddist fyrir tuttugu
árum.
Helgir siðir og tákn hafa
einnig breytzt. Karlar og konur
sitja nú sitt á hvað á kirkju-
bekkjum, en ekki sitt hvoru
megin við ganginn, eins og áður
var. Jarðarfararsiðir eru orðnir
hreinn glundroði, að þvi er
virðist, og ýmsra breytinga er
farið að óska í sambandi við
hjónavígslusiði. Endur fyrir
löngu var td. hringtáknið notað
við hjónavígslur og geymist i
fornbréfum fagur formáli, er
hafður yfir, þegar hringar voru
upp settir. Guðbrandur biskup
Þorláksson afnam þennan sið,
en nú fara margir fram á, að
hringvigslan sé innleidd að nýju.
Þar koma einkum til greina
amerísk og ensk áhrif.
Það er langt síðan þess fór að
verða vart, að kirkjusiðir væru
í upplausn á Norðurlöndum og
minnkandi skilningur á merk-
ingu og gildi tákna, sem áður
höfðu verið viðurkennd. Einu
sinni hlustaði ég á Gustaf Aulen
biskrj^flytja erindi um kirkju-
siði Svíþjóð kringum 1890.
Biskupinn er gamansamur mað-
ur og dró upp ýmsar smá-
skemmtilegar myndir. Meðal
annars sagði hann frá því, að í
sókn einni hefði fólk verið að
undirbúa páskamessu, og vildi
auðvitað nota hinn fegursta
skrúða, sem kirkjan átti. Og
málið var í rauninni ekki vanda-
samt, því að inni í skrúðhúsinu
hékk fagurlega útsaumaður
hökull, svartur að lit. Hann
hafði ekki verið notaður síðan á
jólunum, svo að nú var vel til
fallið að tjalda honum á upp-
risuhátíðinni. Þarna var með
öðrum orðum horfin tilfinningin
fyrir merkingu litanna, táknum
hins dimma og bjarta, Ég hefi
eitt sinn komið inn í norska
dómkirkju, þar sem allt gólfið
var þakið hinu fegursta teppi,
sem sérstaklega hafði verið ofið
handa kirkjunni. En skrautið á
því var hvorki meira né minna
en fangamark Krists. Ég hafði
orð á því við biskup staðarins,
að ég kynni illa við að ganga á
þessu tákni og sjá fólk troða á
því um alla kirkju. Biskup
sagði, að alla, sem bæru eitt-
hvert skyn á tákninu, hryllti við
þessu, en því miður hefði það
ekki verið athugað fyrr en of
seint, þegar búið var að dúk-
leggja kirkjuna.
Nú kynni einhver að spyrja,
hvers vegna menn séu svo við-
kvæmir fyrir þessum hlutum?
Hvort vér getum ekki komizt
af án þeirra? Þá er því til að
svara, að vér komumst ekki af
án tákna og siða í daglegu lífi,
en í kirkjunni eru þeir hvorki
meira né minna en nauðsyn,
samkvæmt eðli málsins. Ýmsir
sálfræðingar, svo sem Jung, hafa
gert sér far um að rannsaka og
íhuga gildi helgitáknanna. Þeir
vekja athygli á því, að það sem
fram fer eða býr í djúpvitund
mannsins verði ekki túlkað,
nema með táknum, því að vit-
rænar skýringar nái ekki yfir
það nema að mjög takmörkuðu
leyti. Táknin, og þar með taldir
táknrænir siðir hjálpa mannin-
um til að skynja og lifa veru-
leika, sem svari til þeirra, og
við það endurnýist maðurinn
sjálfur andlega. En tákn og siðir
eru einnig túlkun þeirra kenn-
inga eða þess lífs, sem kirkjan
vill vekja með söfnuðinum, og
þess vegna eru tákn eða siðir
ekki valdir af handahófi. Til að
semja helgisiðaform fyrir kirkj-
una, þarf þess vegna bæði þekk-
ingu á fræðum hennar, og mikla
reynslu í andlegum iðkunum.
Slíkt má ekki gerast af handa-
hófi eða jafnvel út frá duttlung-
um tízflcunnar einum saman. Þess
vegna er ástæða til að fagna því
út af fyrir sig, að vaknað hefir
helgisiðahreyfing, sem leggur
áherzlu á að endurskoða helgi-
siði, kanna sögu þeirra og merk-
ingu. En reynslan sýnir, að hér
eru ýmis ljón á veginum, og sitt
hvað að varast.
Þess verður oft vart, þegar
rætt er um þessi mál manna á
meðal, að villzt er á skrauti og
táknum. Hið fagurfræðilega
hefir raunar alltaf verið samofið
guðsdýrkuninni, bæði í kristn-
um og heiðnum sið. Einmitt
þess vegna er auðvelt að villast
á því, hvað það raunverulega
er, sem gefur hinum kirkjulegu
tákrnun og siðum gildi sitt.
Mörg tákn eru upphaflega
hlutir, sem ekki eiga neitt skylt
við skraut. Hóimarinn og sigðin
eru verkfæri, krossinn aftöku-
tæki, brauð og ávaxtavín ekki
annað en fátækrakostur á heim-
ilum Gyðingalands til forna.
Messuskrúði prestsins á uppruna
sinn í fatnaði, sem tilheyrði
hinni rómversku fornöld. Hök-
ullinn er t.d. upphaflega eins-
konar ermalaus kyrtill, sem
festur var saman á öxlunum.
Smám saman kemur fram sú til-

Jakob Jónsson
hneiging að búa hann fegurra
og listrænna skrauti, með út-
saumi eða á annan hátt. Hökull-
inn fær sumstaðar í kirkjunni
sérstakan lit eftir árstíðum
kirkjuársins, hvítan á stórhátíð-
um, rauðan á dögum andans og
píslarvættisins, fjólubláan á
iðrunardögum og yfirbótardög-
um föstunnar, en svartan á dán-
ardegi Drottins. Grænn litur
merkir gróður andans. Hökull-
inn fær einnig vegna lögunar
sinnar sérstaka merkingu (í
táknmáli kirkjunnar). Hann
minnir á kærleika guðs, sem allt
hylur og öllu veitir skjól. Hann
minnir á krossinn, sem lá á
herðum Krists, og það ok, sem
kristnum manni ber að taka á
sig. Þess eru dæmi, að prestum
hefur fundizt hökullinn þungur
á herðum sér, ekki vegna efnis-
ins, sem í honum er, heldur
vegna táknsins, sem enginn
dauðlegur maður fær risið und-
ir.
Táknið breytist ekki, þótt
hluturinn sé gerður úr skraut-
lausu 'efni, en hins vegar myndi
það þykja furðulegur hlútur, ef
það fólk, sem vill búa híbýli
sín fegurð og herbergi sín list-
munum, gæti sætt sig við, að
kirkjan væri fyllt af rusli og
ósmekklegu dóti. En á hinn bóg-
inn á iburðurinn eða óhófið enn
síðuT við. Ég hefi séð suður í
Þýzkalandi svo gullbúna kirkju,
að svo virtist sem hún væri ein-
göngu af gulli gerð að innan.
Prófasturinn, sem sýndi mér
hana, sagði, að hann hefði eitt
sinn átt þess kost að vera prest-
ur við þessa gull-kirkju, en „ég
afsalaði mér því“, sagði hann
og bætti við: „Ég get ekki til
þess hugsað að eiga að predika
boðskap Jesú frá Nazaret í slík-
um salarkynnum". Ég hefi oft
hugsað til þessarra orða em-
bættisbróður míns, en það get-
ur vel verið, að einhver liggi
mér það illa út, en ég er svo for-
hertur, að ég hefði vel getað
hugsað mér að vera þarna prest-
ur — ekki vegna gullsins, held-
ur þrátt fyrir það. í þessari
kirkju, sem gerð var í grísk-
kaþólskum stíl, er einhver feg-
ursta Kristsmynd, sem ég hefi
augum litið. Svo var sem augu
frelsarans fylgdu manni, hvar
sem numið _ var staðar í kirkj-
unni. — Öðru sinni hefi ég
fundið það skýrar en venjulega,
að efnið eða íburðurinn er ekki
aðalatriði. Það var á heimili
Kristjáns Schelderup, þegar
hann sýndi mér kaleikinn og
patínuna, sem einn af samföng-
um hans í Grini-fangelsinu hafði
skorið út með hnífnum sínum.
Þessir hlutir voru notaðir í
þvottahúsinu á Grini, þar sem
fangarnir höfðu altarisgöngur á
laun, krupu á pokunum, sem
hafðir voru undir óhreina tauið
og notuðu brauðmola frá kvöld-
verðinum fyrir oblátur, en
sanasol fyrir messuvín. Þarna
hafði Schelderup haft prests-
þjónustu og veitt sakramentið.
í sambandi við helgisiði kirkj-
unnar er söngur, bæði vígsl-
söngur og sálmasöngur. Söngur-
inn er út atf fyrir sig tákn, tón
og messusvör eru samtal milli
prests og safnaðar. En sam-
kvæmt eðli guðsþjónustunnar
flytur presturinn kveðju, boð-
skap ritningarorðanna, og bless-
unarorðin í nafni Guðs — og
söfnuðurinn svarar með amen,
með lofsöng og bæn. Þess vegna
fer bezt á því í kirkju, að söng-
flokkurinn sé staðsettur gagn-
vart altarinu, en ekki gagnvart
söfnuðinum, eins og í leikhúsi.
Um sönginn sjálfan er það að
segja, að enginn sérstakur söng-
ur eða söngtegund hefir meiri
rétt en önnur 1 kristinni kirkju.
Hér verður hver tími að rata
sína eigin leið. Og ekkert er því
til fyrirstöðu, að fleiri en ein
tegund söngs sé tíðkuð, ef prest-
ar og forsöngvarar eru undir
það búnir. En þess ber að gæta,
með tilliti til söngsins, alveg eins
og annarra listgreina, að íburð-
ur og oflæti nái ekki yfirhönd-
inni yfir ein.faldleik listarinnar,
og söngurinn sé ekki séreign
lítils söngflokks, heldur safnaðar
ins í heild.
Annað, sem vandlega verður
að athuga við gerð helgisiða-
forms, er það, að það sé miðaS
við trúfræðileg grundvallaratriðl
viðkomandi kirkjudeildar.
Stundum, þegar rætt er um end-
urbætur á helgisiðum íslenzku
kirkjunnar, tala menn með hálf-
gerðri fyrirlitningu um gildandi
siði, kalla messuna danska
messu, eins og hér sé um eitt-
hvað að ræða, sem kúgunarvald
Dana fyrr á öldum hafi innleitt.
Og síðan krefjast menn þess að
innleiða klassiska messu í stað-
inn, og það orð er ákaflega fínt,
því að það merkir það, sem er
sígilt frá fornu fari, og helzt um
alla framtíð. Ég vil taka það
fram, að ég er síður en svo and-
vígur endurskoðun helgisiða, en
ég vil ekki, að menn tali með
fyrirlitningu um messuform is-
lenzku kirkjunnar, — líki þvi
við hauslausar líkneskjur eða
önnur aifskræmi. Ég hefi átt of
margar helgar stundir í íslenzk-
um kirkjum til þess að ég vilji
láta tala með óvirðingu um það
Framhald á bls. 24
TijápSöntur í skrúðgarða
stórar og góðar plöntur.
Rósir 8 tegundir ......... verð kr. 70.—
Rósarunnar 12. teg..... verð frá kr. 25.—75.-
Rifs og sólber .............. verð kr 40.—
Roðaber .................... verð kr. 65.—
Rauðölur ................... verð kr. 40.—*
Baunatré ................... verð kr. 55.—
Hornviður ..................verð kr. 55.—
Gljámistill ................ verð kr. 20.—55.-
Snæþyrnir .................. verð kr. 20.—55.-
Garðaþymir ................. verð kr. 20.—65.-
Fjallagullregn ............ verð kr. 85.—
Rauðtoppur ................. verð kr. 65.—
Snækórona .................. verð kr. 65.—
Runnamura .................. verð kr. 65.—
Alparibs ................... verð kr. 20.—
Reyniblaðka ................ verð kr. 65.—
Silfurreynir ............... verð kr. 35.—
Klifur og vafningsplöntur .. verð kr. 125.—
Opið til kl. 10. — Nseg bílastæði.