Morgunblaðið - 06.06.1967, Qupperneq 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 6. JÚNÍ 1967.
Afstaða Sovétríkjanna og Kína
í deilunni fyrir botni Miðjarðar-
hafs stórhættuleg heimsfriðnum
Fyrst eftir að sló í brýnu
með Aröbum og Israelsmönn-
um fyrir nokkrum vikum var
ljóst, að stórveldin ætluðu að
fara varlega í að láta í ljós
álit sitt á atburðunum eða
taka afstöðu til þeirra. Hver
þjóðarleiðtoginn af öðrum,
frá Washington til Moskvu,
lét í ljós vonir um, að deil-
urnar hjöðnuðu sem fyrst,
svo að friður mætti haldast
austur þar. Bak við tjöldin
ræddu sendiherrar og aðrir
sendimenn stórþjóðanna uni
það, hvemig unnt væri að
trygrgja frið og virtust flestir
þeirrar skoðunar, að bezt
væri að leysa málið á vett-
vangi Sameinuðu þjóðanna.
Aimennt virtist sú skoðun
ráðandi, að bein íhlutun stór-
veldanna yrði stórhættuleg
heimsfriðnum.
En 23. mai sl. bárust óvænt-
ar fregnir frá Moskvu. Þá um
morguninn höfðu Egyptar
gripið til þess ráðs að loka
Akabaflóa og ísraelsmenn
lýst því yfir, að sú ráðstöf-
un jafngilti stríðsyfirlýsingu.
Nú lýsti Sovétstjómin yfir
því, að hver sá, er hæfi árás-
arstríð fyrir botni Miðjarð-
arhafsins mundi „ekki einasta
mæta sameinuðum herafla
Arabaríkjanna, heldur og
andstöðu Sovétríkjanna og
annarra friðelskandi þjóða,“
eins og komizt var að orði.
Raunar 'hafði verið ljóst
löngu áður, að samúð Rússa
væri öll með Airabaríkjun-
um. Þedr höfðu árum saman
gagnrýnt Israelsríki fyrir yf-
irgang á landamærum Ar-
abaríkjanna og sakað Vestur-
veldin um að beita ísrael fyr-
ir sinn vagn. En frá upphafi
deilunntar nú höfðu þeir ekki
haft hátt um hana d frétta-
sendingum og fremur dregið
úr árásum sínum á Israel
heldur en faitt. Var þvi talið,
að Sovétríkin mundu eins og
Vesturveldin forðast að taka
beinan afstöðu — enda hafði
Sovétstjórnin fúllviissað
stjórnir þeirra um, að henni
væri í mun, að friðuir héldist
á þessum slóðum.
Enginn vafi er talirm leika
á því, að þessi stuðningsyfir-
lýsing Sovétríkjanna við Ar-
aba (sem endurtekin vair i
gærkvöldi, sbr. frétt) varð
stórt skref í átt til þess að
erjumar komust á það stig,
sem nú er orðið og ógnar öll-
um heiminum. Arabar, með
Nasser i broddi fylkingar,
stóðu sýnu sterkari að vígi en
áður, aiuk þess sem orðalag
sovézku yfirlýsingarinnar fól
það í sér, að Sovétstjómin
Chou En-lai
hafði þegar ákveðið, að fsra-
el yrði talið árásaraðilinn,
faver svo sem reyndin yrðL
• Stefna Bandaríkja-
stjórnar
Bandaríkjastjóm hefur frá
upphafi átakanna fylgt stefnu
varkámi. Hún faefur neitað
að lýsa yfir fullum stuðningi
við Israel og birti síðast í
gær, mánudag, ytfirlýsingu,
þar sem sagði, að íhún mundi
gæta íhlutleysis í málinu.
Jafnframt hvatti stjómin til
þess, að fainir stríðandi að-
ilar legðu þegar niður vopn
og deilan yrði leyst á frið-
samlegan hátt.
Áður hafði Bandaríkja-
stjórn þó lýst því yfir, að
hún teldi Akabaflóann al-
þjóðlega siglingaleið og lokun
hans ólöglega og stórlhættu-
lega heimsfriðnum. Minnti
Bandaríkjastjórn á fyrri yf-
irlýsingar Bandaríkjanna um
það mál, — þá fyrri frá 1950,
er stjómir Bretlands, Frakk-
lands og Bandaríkjanna tóku
þessa afstöðu, — hina frá
1957, er stjómir fjölmargra
þjóða undirrituðu yfirlýsingu
sama efnis.
Næsta skref Bandaríkja-
stjómar var að senda Egypta-
landsstjórn orðsendingu, þar
sem sagði, að Bandaríkja-
menn mundu grípa til allra
tiltækra friðsamlegra ráða,
er þeir teldu nauðsynleg, til
þess að tryggja, að Akaba-
flói héldist opinn öllum þjóð-
um. Var einnig látið að því
liggja, að tækist ekki að fá
þessu framgengt með frið-
samlegum hætti, væri mld-
beiting ekki útiiokuð. Jafn-
framt lögðu Bandaríkjamenn
áherzlu á það við fsraels-
stjóm að fara að öllu með
gát og reyna í lengstu lög að
halda friðinn.
í lok maí mánaðar lagði
Bandaríkjais tj órn fyrir Sam-
Wilson
einuðu þjóðirnar ályktun 1
þremur liðum, þar sem þess
var farið á leit við alla, er
falut ættu að deilum fsraels
og Araba að þeir færu að
beiðni U Thants um að forð-
allar aðgerðir, er aukið gætu
spennuna. Var ályktunin lið-
ur í tilraunum stjómmála-
manna víðsvegar um faeim til
þess að lægja öldumar fyrir
botni Miðjarðarfaafs.
Á það er bent, að Banda-
rikjastjóm sé mjög á móti
því að blanda sér í átök og
vopnaviðskipti ísraels og Ar-
aba. Hún eigi nóg með styrj-
aldina í Vietnam og telji auk
þess fhlutun stórveldannna
stórhættulega heimsfriðnum.
Þess ber þá líka að geta,
að sú tilgáta hefur komið
fram, að tilgangurinn með
þessu öllu saman sé einmitt
sá að neyða Bandarikjastjóm
út í styrjöld við Arabaiikin
til þess að gefa Norður-Viet-
nam og Kína frjálsari hendur
í Suður-Vietnam. Þess er nú
minnzt, að Gromyko, utan-
ríkisráðherra Sovétrikjanna,
kom í skyndiheimsókn til
Kairo síðari hluta marzmán-
aðar — og með hliðsjón af
framkomu Sovétstjómarinnar
í þessu máli, eru margir
þeirrar skoðunar, að þeir
Nassir hafi þá lagt á ráðin um
þessi átök, með það í huga að
klekkja á Bandarik j amönn-
um. Takist að neyða þá til
afstöðu með ísrael og beinnar
íhlutunar í vopnaviðskipti,
verði þeir að veikja stöðu
sína I Vietnam.
Aðrir mæla gegn þessari
tilgátu — og segja, að þróun
deilunnar milli fsiraelsmanna
og Araba hafi verið svo skjót
og tilviljanakennd, að Nasser
faafi ekki getað fylgt vand-
lega úthugsaðri áætlun. Enn-
fremur telja þeir, að Sovét-
stjórnin faefði tæpast stuðlað
að slíkri áætlun, þar sem hún
gæti leitt Rússa beint út I
styrjöld við Bandarikjamenn.
Johnson
• Bretar, Frakkar
— og Kína
Afstaða Breta og Fratoka
hefur einnig einkennzt af
varkárni. Stjórnir beggja
þjóðanna hafa lýst yfir von
um, að deilurnar verði jafn-
aðar með friðsamlegum faætti
og nú hafa Frakkar lýst yfir
hlutleysi og tekið fyrir flutn-
ing vopna- og hergagna til
hinna stríðandi aðiila. Að vísu
er sú ráðstöfun nokbuð tví-
eggjað „hlutleysi", því að hún
keimur fyrst og fremst illa vdð
fsraelsmenn, sem faafa keypt
mikið af flugvélum frá
Frakklandi og öðrum göngum
til flughers síns. Enda herma
fregnir frá Israel, að þar séu
menn mjög sárir út af fram-
komu Frakka, sem þeir faafi
talið með sínum beztu vinum
og stuðningsmönnum.
Þess er á hinn bóginn getið,
að Frakkar hafi átt fremur
vinsamleg samskipti við
Nasser að undanfömu og
kæri sig efcki um, að þau
breytist til hins verra. De
Gaulle tók í upphafi þá
stefnu að hvetja til fundair
stórveldanna fjögurra,
Bandarikjanna, Bretlands,
og Sovétrikjanna á þeirri for-
sendu, að óhugsandi væri að
tryggja frið fyriir botni Mið-
jarðarhafs nema þessi ríki
væru því öll fylgjandi. Stjóm
iir Bandaríkjanna og Bret-
lands lýstu þegar fylgi við
þessa faugmynd franska far-
setans, en Sovétstjómin hefur
algerlega neitað að taka þátt
í slíkum fundL
Bretar hafa frá uppfaafi
beitt sér fyrir því, að mál
þetta yrði leyst á vettvangi
Sameinuðu þjóðanna. Harold
Wilson, forsætisráðherra,
lýsti því yfir fyrir nokkru, að
Bretland liti á Akabaflóa
sem alþjóðlega siglingaleið og
mundi brezka stjórnin styðja
Kosygin
andstöðu gegn lokun faans.
Brezka stjórnin faefur átt
virkan þátt í tilraunum til að
fá deilurnar leystar á frið-
samlegan hátt. Hefur hún
sent fulltrúa sína til ýmissa
landa í því skyni, m. a. tii
Sovétríkjanna. Þá hafa Bret-
ar mælzt til þess, að siglinga-
þjóðir heims frefi yfirlýsingu
þess efnis, að þær tedji Aka-
baflóa alþjóðlega siglingaleið
og styðji aðgerðir gegn lok-
un hans. Bandarikjastjórn
befur lýst fylgi við þessa hug-
mynd og unnu stjómirnair að
samningu yfirlýsingarinnar
fyríir síðustu helgi. Búizt var
við, að hún yrði lögð fyrir
Öryggisráðið fljótlega upp úr
helginni, — og gæti þannig
skapað viðræðugrundvöil til
lausnar deilunnL
Ekki verður farið hér nán-
ar út í að ræða afstöðu ann-
arra ríkja til deilunnair en
þess má þó geta að meðal
þeirra mörgu þjóða Asíu, sem
lýst hafa stuðningi við stefnu
Araba eru Kínverjar. Á úti-
fundi, sem haldinn var í Pek-
ing fyrir nokkrum dögum,
var því lýst yfir fyrir faönd
Pekingstjómarinnar, að 700
milljónir Kínverja styddu 100
milljónir Araba í baráttunni
við ísrael og vestræna heims-
valdasinna. Fundarmenn, sem
votu um tíu þúsiund talsins,
gerðu góðan róm að þessari
yfirlýsingu.
i Afstaða U Thants
Hinsvegar er rétt að minn-
ast lítillega á afstöðu fram-
kvæmdastjóra Sameinuðu
þjóðanna, U Thants, sem vak-
ið ihefur athygli og víða sætt
gagnrýni. Hefur honum eink-
um verið láð, að hann skyldi
svo fljótt láta undan toröfum
Egypta um brotitflutning
gæzluliðs Sameinuðu þjóð-
anna frá Sinai-skaga.
Nánari atvik þessa máls
voru þau, að 17. maí sL fékk
U Thant boð um, að stjórn
de Gaulle
Egyptalands hefði sent yfir-
manni gæzluliðsinis, ind-
verska faershöfðingjanum In-
dar Jit Rikhye, orðsendingu,
þar sem þess væri krafizt, að
gæzluliðið færi á bcrott tafar-
laust „svo að það yrði ekki
fyrir, ef til faernaðarátaka
kæmi“, eins og komizt var
að orði. Benti orðalag orð-
sendingarinnar þegair til þess,
að Egyptar vildu fá frjálsar
hendur til að hefja hemaðair-
átök, — því hefðu þeir óttast
árás fsraelsmanna að fyrra
bragði og viijað forðast átök
við þá, mætti ætla, að þeir
hefðu veirið gæzluliðinu fegn-
ir sem áður.
Fyrstu viðbrögð U Thants
voru þau, að héldi stjórn
Egyptalands fást við þessa
kröfu væru samtökin tilneydd
að verða við henni. Margir
eru þeimair skoðunar, að þessi
afstaða framkvæmdastjórans
hafi átt við ailstark rök að
styðjast. Gæzluliðið var stað-
sett á egypzku laindi með sam
þykki egypzkra yfirvialda,
sem höfðu fulla heimild til
að krefjasit brottflutnings
þess. Hefði því verið neitað,
hefði það getað eyðilagt trú
þjóðanna á gæzlustarfsemi
samtakamna.
Hitt er annað mál, hvort
U Thant þurfti að láta undan
Nasser svo fljótt — hvort
ekki hefði verið réttara að
leggja málið fyrir Allsheirjar-
þingið til umræðu, eins og
U Thant hafði fulla heimild
til, — og vinna þannig tíma,
er hefði mátt nota til þess
að lægja öldurnar. Þair telja
margir að U Thant hafi
brugðizt skyldum sínum.
Bandairíkjastjóm lýsti þeg-
ar undrun sinni yfir afstöðu
U Thanits en þess er getið,
að hann hafi að nokkru farið
að ráðum varaframkvæmda-
stórans, Ralphs Bunch, sem er
Bandarikjamaður og hefur
mikla reynslu sem sáttasemj-
ari í deilum ríkjanna fyrir
botni Miðjarðarhafs.
U Thant tjlkynnti sem sé
Nasser, að sjálfsagt væri, að
S.Þ. yrðu við ósk faans, en
benti á, að ekki væri um að
ræða, að gæzluliðið hyrfi á
brott um stundarsakir og
kæmi svo aftur — annað-
Framh. á bls. 19