Morgunblaðið - 03.10.1967, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 3. OKT. 1967
17
Jón Björnsson, rithöfundur:
Um gagnrýni, lista-
mannalaun og fleira
L
„Tímamótaverk"
NÚ, þegar líða tekur að haiusti,
vaknar áhugi manna á bókum.
Útgefendur eru önnum kafnir
við að undirbúa „haustvertíðina"
og prentsmiðjurnar hafa ærið að
starfa. Nokkrar af nýju bókun-
um eru komnir í bókabúðir og
sumir útgefendur ha'fa skýrt
‘blöðunum frá útgáfiubóbum sín-
um í ár. Þannig hefur Ragnar
Jónsson forstjóri Helgafellsút-
gáfunnar látið Morgunblaðinu í
té vitneskju um nýjar bækur
frá forlagi sínu (Mbl. 9. sept.).
Er þar hvorki meira né minna en
um 20 „verk“ íslenzkra höfunda
að ræða og mörg þeirra forvitni-
leg. Segjum svo að það sé ekki
gróska í bókmenntunum á voru
landi, þó að ærið virðist vera
skuggalegt á öðrum sviðum. Mér
fannst svo margt athyglisvert í
þessu viðtali við útgeifandann,
að ég gat ekki stillt migi um að
stinga niður penna og drepa lít-
ið eitt á aðstöðu höfunda á ís-
landi nú á dögum, ekki sízt þar
sem ekki er grunlaust um að
almenningur sé ókunnugur þess-
um málum, þó að almennt sé
mikill áhugai á bókum, svo sem
bóksala og útlán á bókasöfmum
bera órækt vitni um.
Meðal annarra nýjunga boðar
Ragnar Jónsson útkomu nýrrar
bókar eftir hinn unga og efni-
lega rithöfund, Guðberg Bergs-
son, en bók hans, „Tómas Jóns-
son Metsölubók" var ein um-
ræddasta bókin sem út kom á
sl. ári. Flestir gagnrýendur blað-
anna voru sammiála um að hér
væri merk skáldsaga á ferð-
mni, „tímamó taverk" minnir
mig að væri það orð, sem oftast
var ruotað í sambandi við þessa
bók. Á síðari árum hefur farið
óvenjulega mikið fyrir „tíma-
mótaverkum“ hjá bókmennta-
gagnrýnendum. Hættan virðist
aðeins vera sú að „verk“ þessi
verði of mörg og vinni þannig
hvert á móti öðru. Aiuk þess held
ég að það sé hæpið að menn geti
„útnefnt" tímamótaverk með
því blátt áfram að koma sér sam-
an um að tilnefna einhverja
samtímaibók til slíks heiðurs.
Þvílíkt „mat“ er og verður
aldrei annað en auglýsinga-
brella fyrir einhverjar klikur,
sem hafa það eitt talkmark að
komast til áhrifa á bókmennta-
sviðinu með öllum ráðum.
Sannleikurinn er víst því mið-
ur sá, að tímamótaverk er örð-
ugt að ákveða fyrr en löngu
eftir á, þegar áhrifin koma í
ljós, hvort sem nú er miðað við
efni eða meðferð þess. Þetta er
svo alviðurkennd staðreynd að
eigi gerist þörf að ræða það nán-
ar.
Tveir bákmenntagagngrýnend-
ur, þeir ólaflur Jónsson við Al-
þýðubl. og Erlendur Jónsson
(Mbl.), hafa aðallega látið til
sín taka í þessum efnum. Ef mig
minnir rétt, lét Erlendur svo um
mælt að engum rithöfundi þýddi
að skrifa ástarsögu í „gömlum"
stíl eftir að „Tómas Jónsson"
kom út. Má skoða þetta sem ein-
dregna ráðleggingu, sem vænta
má að enginn daufheyrist við,
hafi hann rithöfundarlif sitt
kært. Þó er sá hængur á, að
skilningur höfundar „Metsölu-
bókarinnar11 á ástalífi er svo sér-
kennilegur og óvenjulegur, að
hætta ef við að „sveitamennsika"
flestra annarra höfunda geri þá
svo blinda á snilldina í þessum
lýsingum, að þeim lánist miður
en skyldi áð taka sér þær til
fiyrirmyndar. En vonandi stend-
ur þetta til bóta, a.m.k. á meðan
mennirnir eru trúáðir á að þeir
séu á þrozkabraut.
Gagnrýni Ólafs Jónssonar hef-
ur aftur á móti á sér nokkuð
annan svip. Allmjög gætir 1
henni „þýzkrar heimspeki" í
skrifum hans um íslenzka rit-
höfunda fyrri tíma, þótt honum
virðist vera fremur í nöp við
þessa tegund heimspeki eftir al-
kunnri fyrirmynd. En þegar
kemur að samtímahöfundun-
um verður þessi gagnrýnandi
ákveðinn og laus við vatfninga
og vangaveltur og dæmir eins og
sá sem valdið hefur. Þá verður
hann eitt stórt og óskeikult „ég“
og vei þeim rithöfundum, sem
láta undir höfluð leggjast að
skrifa samkvæmt forskrift hans.
Hér á eftir verður lítið eitt vikið
að hinum að ýmsu leyti fróðlegu
og vel sömdu greinium Ólafs
Jónssonar, sem hafa verið að
birtast í Alþýðublaðinu í sumar.
En víkjum aftur að viðtalinu
við bókaútgefandann. Það er á
honum að skilja, að von sé á
„tímamótaverki“ á fiorlagi hans
núna í haust, þar sem hann seg-
ir orðrétt um nýja bók Guð-
bergs Bergssonar: „Þetta er fall-
egt verk og viðkvæmt, þó að það
sé hrottafengið á köiflum: Og
þetta finnst mér einmitt vera sú
tímamótabók, sem bókin um
Tómas Jónsson var köliuð“. (Let-
urbreyting mín). Það er ljóti
skrambans grikkurinn sem R. J.
gerir fyrrnefndum bófcmennta-
fræðurum blaðanna. Nú gætu
þeir að vísu haldið því fram að
venjulegur bólkaútgefandi hefði
ekki „menntun" til að skera úr
slíku og héldu fast við sína skoð-
un, en grunur minn er nú sarnt
að þeir komizt í talsverðan
vanda, þegar þeir fara að taka
afstöðu til hins nýja „tímamóta-
verks".
Hitt er svo annað og alvaxlegra
mál, sem væri full ástæða til að
ræða nánar, þótt ekki verði það
gert hér, að skopleikur, eins og
settur hefur verið á svið utan
um þennan höfund, er engum til
gagns eða skemmtunar. Alvar-
lega starfandi listamenn, eins og
þessi unigi og efnilegi rithöfund-
ur, þarfnazt fyrst og fremst næð-
iis til að vinna verk sín, en fátt er
meira truflandi en apaskapur
trúða, þótt skemmtilegur geti
verið, fyrir listamanninn, sem
verður að einbeita huganum að
starfi sínu.
n.
„Gagnrýnin"
„Þetta eru bara meinlausar
auglýsingabrellur athafnasams
florleggjara", munu menn
kannski segja í sambandi við
slíka auglýsingastarfsemi. En
það væri að taka of yfirborðslega
afstöðu. Bak við allt þetta
„tímamótaverka“skraf, hvort
sem það nú gildir Pétur eða
Pál, er augljóst og ákveðið tak-
mark. Það er ljóst af megninu
af gagnrýni þeirri ,sem sum blöð
hafa birt nokkur undanfarin ár.
Sumir ritdómendur virðast vera
algerlega gagnrýnislausir á
þann skálds'kap, sem að ein-
hverju leyti kennir sig við ný-
tízku (þó að sumt af því sé
raunar gamalt og margtuggið) og
hefja það til skýjanna með svo
segj-a sama orðalaginu. Engu er
líkara en að hér séu ákveðin
samtöik á bak við. Það væri hlut-
verk fyrir textarýnendur að
gera vísindalegan samanburð á
skrifum þessum til þess að finna
hina sameiginlegu uppsprettu-
lind. En trumbuslögrunum væri
ráðlegt að heyja sér ofurlítið
meiri fjölbreytni í orðalagi, svo
að jafanvel sauðsvartur almúg-
inn (sem er í litlum metum nú
sem fyrr) sjái ekki við fyrstu
sýn að sauðargæran er gatslitin.
Sumir myndu nú ef til vill
telja að þetta væri oí djúpt tekið
í árinni. Hér verður því held-
ur ekki haldið fram að allir
gagnrýnendur eigi óskilið mál.
Nokkrir þeirra hafa aldrei hvik-
að frá því sem er takmark heil-
brigðrar gagnrýni: að skýra og
skilja. Gagnrýnandinn og ri'thöf-
urinn eru að ýmsu leyti samherj-
ar. Gagnrýnandanium ber að
skýra hlutlaust frá því verki sem
hann tefcur til meðferðar og
kveða upp úr með sitt álit um
Jón Björnsson
það, ekki út frá eigin kreddu
heldur verkinu sjálfu. En hjá
mörgum hinna háyaðamestu
virðist þessu vera öfugt farið.
Þegar maður les suma ritdóma
eftir baráttumenn hins „nýja
tíma“ verður ekki betur séð, en
að þeir telji þá höfunda sér
fjandsamlega, sem ekki játast
undir hina vafasömu „isma“
þeirra. Og svæsnum stóryrðum
er oft hellt yfir þá menn sem
ekki 'hafa aðhafzt neitt saknæm-
ara en það, að skrifa bók sem
ekki fellur í kram klíkunnar.
Mig minnir að eigi alls fyrir
löngu hafi það verið haft eftir
heimsfrægum amerískum rit-
höfundi að hættulegustu fjand-
menn höfunda þar í landi væru
ritdómararnir. Ekki er að efa
að höfiundur þessi fari með rétt
mál og að ástandið geti orðið
slæmt af þessum sökum þar í
landi. Að vísu mun engin hætta
vera hér af slíkurn orsökum, því
að flestir íslénzkir rithöfundar
munu lítið kippa sér upp við
goluþyt þann, sem komið hefur
úr þessari átt, enda láta lesendur
sig hann víst litlu skipta.
En bæta má því þó við til
ábendingar þeim sem alltaf eru
að tala um óholl amerísk áhrif,
að hér er enn eitt avið, sem þeir
gjarna mættu taka upp í registur
sitt yfir þessi margnefndu fyrir-
bæri.
Hér að ofan var að því vikið
að ákveðinn tilgangur virðist
vera, að baki hinum óbilgjörnu
skrifum bókmenntafræðinga
þeirra sem mest nafa látið að
sér kveða undanfarin ár. Það er
augljóslega verið að reyna að
hafa áhrif á almenningsálit og
fjárveitingavald, einkum hið
síðarnefnda. Þeir höfundar sem
hingað til hafa notið vinsælda
hjá þjóðinni, eru versti þrösk-
uldur í vegi fyrir framsókn
hinnar „nýju listar". (Hér er auð
vitað ekki átt við hreinar fiorm-
breytingar, sem alltaf hafa átt
sér stað og munu framvegis eiga
sér stað). Það þarf því að gera
l'ítið úr bókum hinna eldri höf-
unda og slá því föstu sem stað-
reynd, að t.d. skáldsagan sé í
niðurlægingu. Hún sé orðin úr-
elt og því haldið fram á prenti
(Ólafur Jónsson í Alþbl.) að
Einar H. Kvaran, Jón Trausti,
Gunnar Gunnarsson, Laxness
o.fl, hafi skrifað svo mikið um
þorp og srveitir að það efni sé
tæmt, og því sé nauðsynlegt að
fara inn á nýjar brautir. Manni
verður að spyrja hvort ekfci sé
eins rökrétt að steinhætta að
skrifa um manneskjuna, af því
að það hefur verið viðfangsefni
sfcáldanna frá upphafi bók-
menntanna.
Undanfarnar vikur hefur Ólaf-
ur Jónsson verið að birta þætti
um skáldsögur í Aiþýðublaðinu.
Kennir þar að sjiálfsögðiu margra
grasa og ýmislegt gott og skarp-
lega athugað er að finna í rit-
smíðum þessum, þótt augljóst sé
að markmið þeirra er flyrst og
fremst a-ð þjóna ákveðnum
málstað, n.l. þeim, að skáldsag-
an sé í lægð, hafi dregizt aftur
úr, „hafi ekki lengur undan
þjóðfélagsbyltingu oikkar á þess-
ari öld“, og lætur Ó. J. liggja að
því að söguhefðin sjálf sé orðin
höfundunum „fjötur um fót“.
Allir sjá að hverju er stefnt með
slíkum kenningum, enda styðst
það við önnur ummæli í grein-
um hans. Það er verið að undir-
búa jarðveginn fyrir eitthvað
nýtt úr „skóla“ Ó. J. og þá er
um leið nauðsynlegt að rýra
verk fyrri höfunda, því að ekfci
er nú trúin á málstaðinn meiri
en svo, að maður treysti sér út
í 'heiðarlega samkeppni — láti
verkin tala sjálf.
Annars er ýmislegt skrýtið og
jafnvel skemmtilegt í greina-
flokki Ólafs Jónssonar. Til að
mynda er honum mjög tamt að'
tala um „bongaralegar“ bók-
menntir I skrifi sínu. Þetta er
allt að því aldargamalt slagorð,
sem forystumenn verkalýðs-
hreyfingarinnar úti í Evrópu
notuðu um skáldskap, sem ekki
var fyrst og fremst baráttutæki
í þeirri styrjöld, sem verkalýð-
urinn átti í, til að né rétti sín-
um. Andstæða „borgaralegs"
skáldskapar var „verkalýðs-
skáldskapur“ (borgerlig kunst
— arbejderkunst). Slík skil-
greining gat verið gagnleg í
hita baráttunnar, en á nú engan
rétt á sér lengur — er miklu
fremur villandi. Að vísu mun
eitthvað í þessa átt vaka fyrir
menningarfrömuðum í komm-
únistaríkjum, en þeir hafa góða
og gilda afsökun, því að völd
þeirra eru blátt áfram undir því
komiin að halda uppi ströngu
eftirliti með skáldunum, og
hver kýs ekfci frenrur að sitja
við kjötkatlana en að hrekjast út
á berangur valdaleysis og jafn-
vel stritvinnu?
Hér skal ekki nánar farið út í
efni hins langa greinaflokks Ól-
afs Jónssonar, enda þótt margt
sé þar að athuga. Að sjálfsögðu
fer mest fyrir öndvegishöfund-
um okkar, Gunnari Gunnars-
syni og Halldóri Laxness. Dómar
um einstöfc rit þessara höfunda
eru í hinum alvitandi spekitón,
sem jafnan hefur mótað rithátt
Ó. J. og gefur vísbendingiu um,
að hann sé talsvert lærður. Sem
dæmi skal mönnum ráðlagt að
lesa dóm Ó. J. um skáldsöguna
„Sælir eru einfaldir“ eftir Gumn-
ar Gunnarsson.
Nú er það öllum kunnugt, sem
eittlhvað þekkja til norrænna
bókmennta framan af þessari
öld, að einmitt þessi skáldsaga
Gunnars Gunnarssonar hlaut
einróma viðurkenningu bók-
menntamanna í Evrópu og er
orðin klassísk fyrir löngu, að
svo miklu leyti sem samtíma-
verk geta orðið það. Hans Brix
prófessór skrifaði um hana
merka ritdóma og veitti henni
mikla viðurkenningu. Ýmsir
mjög áhrifamiklir ritdómarar
skipuðu þá Gunnari Gunnars-
syni í röð fremstu rithöfunda
Norðurlanda. Otto Gelsted skáld
og gagnrýnandi taldi þessa sögu
vera meistaraverk og þeim dómi
hefur ekki verið haggað. En Ól-
afur Jónsson á íslandi lætur sér
fátt um finnast. Hann segir, að
„Sælir eru einfaldir" hafi á sér
formilegra sögusnið og sé
gerð með „kórréttari" aðferð en
önnur æskuverk Gunnars Gunn-
arssonar". Maður gæti af þessu
freistast til að halda, að bók-
menntafræðing'urinn hefði alls
ekki lesið þessa bók. Form henn-
ar stakk einmitt mjög í stúf við
venjulegt epískt sagnasnið, eins
og þegar var viðurkennt við út-
komu hennar. Síðan klykkir Ó. J.
út með að sagan sé að mörgu
leyti ótrúverðug vegna „and-
ríkis“, „viðkvæmni“ og „tilfinn-
ingasemi“ Jóns Oddssonar. —
Það ihá merkilegt heita, hve
sumurn þessara bókmennta-
mianna er illa við að fjallað sé af
skilningi um mannleg vandamál.
Og það er eins og boðskapur
mannúðarinnar sé eitur í bein-
um þeirra manna, sem taka að
sér að boða „nýjar stefinur" í
bókmenntum. En á hverju skyldi
mannkyninu vera brýnni þörf en '
einmitt mannúð? Þó að menn séu
ungir að árum og þekki ekki af
eigin raun annað en „velferðarrík
ið“, finnst mér það ekki vera
ósanngjörn tilmæli til þeirra, að
kynna sér ofurlítið ástand ann-
arra tíma, sem m.a. speglazt í bók
menntunum, áðuir en þeir fara
að fræða. okkur almúgamennina.
En hvað viðvíkur „viðfcvæmn-
inni“ í meistaraverki Gunnars
Gunnarssonar, verður það strax
ljóst við lesturinn, að viðhorf
sögumanns mótazt einmitt af
karlmennsku, sem er sjaldgæf
í skáldriti, sem af emstakri
næmi og sálfiræðikekkingu fjall-
ar um einhvern átakanlegasta
harmleik mannlegs lífls.
Hér hefur verið drepið á örfá
atriði í hinum langa greinaflokki
Ólafs Jónssonar. Eins og áður er
getið, er ýmislegt gott um rit-
smíð þessa að segja, einfcum þax
sem fjallað er um elztu höf-
undana. En það eru undarleg
álög á mörgum þeirra, sem nú á
dögum skrifa um bókmenntir
(og sagnfræði raunar líka), að
því nær sem þeir koma nútím-
anum, þess erfiðara veitist þeim
að lí'ta hlutdrægnislaust á mádin.
Greinaflokki Ólais Jónssonar
lýkur með 5. greininni, sem birt-
ist í Alþýðublaðinu þ. 16 sept.
sl. Lokin eru ærið dramatísk,
því að eftir að Ó. J. hefur tekið
skáldskap eldri kynslóðarinnar
til meðferðar, virðist svo sem
hann hafi lítið meira að segja.
Að vísu nefnir hann þrjá skáld-
sagnahöfunda, sem eru á miðj-
um aldri, þá Guðmund Daníels-
son. Ólaf Jó'h. Sigurðsson og
Elías Mar (aðrir eru ekki til!).
En ekki sést, að þessir höfundar
eigi neitt annað erindi í ritsmíð
þessa, en að vera leiddir til hálf-
gildings aftöku; þeir séu lítils
nýtir af því að þeir fylgi gam-
alli söguhefð, eða eitthvað í þá
átt, og því er náttúrlega ekki
ástæða til að eyða andríki á þá.
Ólafur Jónsson og hans nótar eru
af sjálfsögðu frjálsir að því að
hafa sína skoðun, en firemur þyk-
ir mér það óviðkunnanlegt, eða
öllu heldur eins og sagt er á
reykvísku, „tíkó“, að fara þann-
ig með þessa ágætu höfunda. En
segja má í þessu sambandi að
nauðsyn brjóti lög, því að ekki
er vinnandi vegur að ryðja
„isma“ Ó. J. braut, nema áður
sé gert allt, sem unnt er, til að
gera lítið úr eldri höfundumum
í augum þeirrar kynslóðar sem
á að erfa landið.
—Atvinnuvegur
Framhald af bls. 12
noti ihann ekki orðið, þó að eitt-
hvað sé að. Það er svo mikið
þvarg á neyðar'bylgj'unná, 2102.
Skip, sem statt var í nauðum.
meða.n ég var á miðunniu'm, not-
aði bátabylgj'unna, 2311, og hún.
er miblu skárri en neyðiarbylgj-
an. Það er áreiðanlega ihægt <að
semja um það við Rús-sania að
batoa ekki meyð arbylgj uma 'til al-
men-nna nota.
Nú langa-r mig til að spyirja í
þessu siambandi og fjölmörgum
öðr-um: Fylgjast þeir memn, sem
skipaðir er-u til að sjá um ör-
yggi sjómanna n-ægjanlega rau-n-
hseft með? Þeir er-u sífiellt að
fyririsikipa hin og önmur tæki, en
það verðuir að vera try-ggt að það
sé eitthvert hald í þeim, þegar
til á að tatoa. Það verður að gera
na-umhæfia-r tilraunir með tækin,
áðuir en slysin verða. Það er dýr
og ömu-rleg aðfierð að prófla sig
áflr'am með sjóslysum.