Morgunblaðið - 21.01.1968, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. JANÚAR 1968
Per Olof Sundman
S. A. Andrée
Nils Strindberg.
Knut Frænkel
Andrée - leiðangurinn 1897
Tilefni verðlaunabókar sœnska rit-
höfundarins Per Olof Sundman
Síðastliðinn miðvikudag
ákvað úthlutunarnefnd bók-
menntaverðlauna Norður-
landaráðs að veita rithöf-
undinum Per Olof Sund-
man verðlaunin að þessu
sinni fyrir bók hans „Loft-
sigling Andrées verkfræð-
ings“.
Sundman segist hafa lagt mik
ið verk í þessa bók, unnið í þrjú
ár að rannsókn gagna og ann-
ars til þess að fá sem dýpstan
síkilning á verkefninu. Hafi
hann unnið þetta verk eins og
vísindamaður, en kveðst þó
ekki bundinn af skyldum vís-
indamannsins, þ.e., að segja
sannleikann.
Kemur þetta fram í samtali,
er Mbl. átti við Sundman eftir
að hann bafði hlotið verðlaun-
in. f>ar gat hann þess einnig að
Fyrri grein
hann befði mjög tekið sér
Snorra Sturluson til fyrirmynd-
ar sem rithöfundar, noti t.d. í
þessari bók sömu frásagnarað-
ferð og Snorri.
Þessi verðlaunaibók Sund
mans fjallar um tilraun þá, sem
hinn frægi sænski verkfræðing-
ur Andrée, gerði árfð 1897 til
að sigla í loftbelg til Norður-
skautsins. Með honum voru
tveir aðrir Svíar, Strindberg og
Frænkel
Sigling þessi mistókst og
hafnaði loftbelgurinn á ísnum
fyrir norðan Svalbarða eftir
um tveggja sólarhringa flug.
Síðan lentu þeir félagar í mikl-
um hrakningum þar til þeir
náðu aftur til Svalbarða eyja-
klasans og höfnuðu á Hvítey
og báru þar beinin.
Um örlög þeirra leiðangurs-
manna vissi enginn, fyrr en
jarðneskar leifar þeirra og út-
búnaður fannst í ágústmánuði
1930. Þá feomu hinsvegar í ljóis
feikna miklar upplýsingar um
för þeirra, því dagbækur og
ljósmyndafilmur höfðu varð-
veizt í 33 ár. Þó verður hul-
unni aldrei svipt af því, hvert
varð lokadægur þeirra Fræn-
kels og Andrées, en Strindberg
var látinn fyrr og urðaður af
þeim félögum hans.
í tilefni þessa verður nú hinn
gamli harmleikur rakinn hér í
stórum dráttum í stuttu máli
og myndum.
Morgunblaðið skrifar mikið
um þennan atburð á haustnótt-
um 1930 .Blaðið skýrir fyrst frá
Hvíteyjarfundinum 24. ágúst
undir fyrirsögninni „Lík And-
rée pólfara og annars félaga
hans fundin á eyju skammt frá
Franz Joseplandi“. Þar er all
greinargóð frásögn af því sem
skipverjar á norska fiski- og
leiðangursskipinu „Bratvaag"
fundu á Hvíteyju þann 6. ágúst
1930, einnig eru rakin æviatriði
Andrées. Hinn 29. ágúst segir
blaðið að Hvíteyjarfundurinn
sé umræðuefni heimsins. Enn
er talsvert löng frásögn hinn
2. september og þegar næsta
dag heldur blaðið áfram og
flytur þá myndskreytta frá
sögn. Og enn halda áfram og
feoma fréttir af þessum mikla
atburði 21. september og 27.
sama mánaðar og löng frásögn
30. sept. myndskreytt.
Þá ritaði Ársæll Árnason
greinar í Vísi um málið og
vitnaði þar til bókar, sem
gefin var út í Svíþjóð og víðar
og nefndist á sænsku „Með Örn
en mot polen“.
Þessar greinar Ársæls gaf
hann út í litlu kveri árið eftir
og nefndi „Andrée pólfari og fé
lagar hans“. Mun það samfelld-
asta og lengsta frásögnin, seni
til er af þessum atlburði á ís-
lenzku. ,
1 þessari stuttu upprifjun
mun verða hafður sami háttur
á og í útgáfu Svenska sallskap-
et för antropologi och geografi.
í upphafi eru lei'ðangursmenn-
irnir kynntir, en síðan kemur
frásögn af undirbúningi ferð-
innar og ferðasagan sjólf. í bók
inni er svo birt dagbók Andrée
í heild, einnig skýrslur Strind-
bergs. Þá er einnig sérstök
grein, sem fjallar um hverja
meðferð filmurnar ,sem fundust
í farangri leiðangursmanna,
fengu og hvernig tókst, eftir
allan þennan tíma, að framkalla
þær, sem mun teljast eitt af
óvenjulegustu listahandlbrögð-
um ljósmyndatækninnar.
Þá er að kynna leiðangurs-
mennina.
Foringi fararinnar og elztur
þeirra félaga er Salomon Aug-
ust Andrée. Hann fædidiist 18.
okt. 1854 í Grenna, smálbæ í
Svíþjóð. Faðir hans, Claes Ge-
org Ándrée var lyfsali, en móð-
ir J. G. W. Heurlin af kunnum
prestaættum, sænskum. Andrée
tók góðar gáfur úr báðum ætt-
um. Hann var meðal sjö barna
foreldna sinna, sem fengu
gott uppeldi, þar sem linkind
var fordæmd, en íþróttir og
útilíf í heiðri höfð.
Andrée fór hla’ðinn verðlaun-
um úr heimaskóla sínum og tók
sæti í tækniiháskólanum í Stokk
hólmi. Eðlisfræði var sérgrein
hans. Hann vakti þegar at-
hygli í skóla fyrir festu, ein-
beitni og víðsýni. Hann út-
skrifaðist úr háskólanum 1874
og hélt til Randaríkjanna 1876
og þar lærði hann meðtferð loft-
belgja. Að sönnu hlaut hann
enga virðingarstöðu, er hann
kom vestur. Þá var heimssvn-
ing í Philadelphiu, og Andrée
fékk starf við að gera hreina
sænsku deild sýningarinnar. í
Philadelphiu kynntist Andrée
gamalreyndum stjórnanda lioft-
fara, sem hafði farið yfir 400
ferðir í lofti, og bar nafnið
Wise. Af honum nam hann
þessa list, sem hann, fyrir komu
sína til Ameríku, hafði þegar
fengið mikinn áhuga á og, sem
aldrei yfirgaf hann upp frá
því.
Árið 1882 var hið svonefnda
fyrsta alþjóðlega Pólarár, eða
Heimskautaár. Þá var komið
upp fjórtán rannsóknarstöðv-
um á heimskautasvæðunum og
áttu hlut að þessum rannsókn-
um Þýzklands. England, Frakk
land, Austurrí'ki, Holland, Rúss
land og Norður-Ameríka ásamt
Svíþjóð, Noregi, Danmöku og
Finnlandi. Andrée var einn þátt
takendanna í leiðangri Svíanna.
sem átti sína bækistöð á Svai-
barða. Hann hafði með höndum
rannsóknir á rafmagni loftsins
og sá um hinn tæknilega búnað
leiðangursins. Árangur sænska
leiðangursins þótti bera af og
var séstafelega þakkað Andrée,
því honum tókst við hin erfið-
ustu skilyrði, allt að 30 stiga
frosti, að halda mælitækjunum
gangandi. Andrée lét einnig
loka sig inni í myrkri í mánuð,
eftir að birta tók á daginn, til
þess með því að fá úr því skor-
ið, hvort húðin fengi raunveru-
lega hinn gulgræna litarhátt við
dvöl í heimskautamyrkrinu, eða
hvort myrkrið hefði þau á/hrif
á augun að heimskautafarar
yrðu litblindir. Að lokinni mán
aðardvöl í myrkrinu kom í ljós
að húðin fékk hinn gulgræna
lit, en 1C var ekki um lit-
blindu ® ræða. Litarháttui
hans var ólíkur og hjá félögura
hans, sem höfðu fengið eðli-
legan litarhátt með komu sól-
Framhald á bls. 31

Þegar Hndrée lagði af staö
11. júlí 1897.
Salomon Angust Andrée vcrk-
fræðingur var fœddtir árið 1854.
1 mörg ár liafði liann unnið að
ýmsum eðlisfrœðilegum wumsókn
tnn. Árið 1892 fekk liann styrk
til }?ess að gera vísindalegar rann-
sóknir með loftbelgjum. Náði Ifann
góðum árangri með þessum rann-
sóknum sínum.
A. Amlróc norðurfari.
í nokkur ár hnfði hann unnið
nð J’ví, að undirbúa pólför með
Ioftbelg. Fekk hann franskan
vorksmiðjueiganda til )?ess að gera
belginn, éftir sinni fyrirsögn. —
an ferð sína. Sænslci fallbyssubát-
urinn ,Svensksund‘ var sendur
með þá J?angað.
Loftbelgurinn rúmaði 180.P00
tcn.fet af „brint“-gasi. Karfan, er
hengd var í hann, var svo rúmgóð
að hún gat rúmað ýmiskonar far-
angur }?eirra fjelaga, er }?eir ætl-
uðu að nota, }?egar }?eir kæmu
niður á ísinn, eða fcngju fast land
undir fætur.
Yegalengdin frá Dönskuevju til
Norðurpólsins er um 150 mílur.
En frá pólnum og yfir á megin-
land Ameríku er um 300 mílur.
Andrée bjóst við að vindurinn
gœti borið loftfarið frá Svalbarða
til pólsins á 50—60 tímum.
Er til Svalbarða kom, kom }?að
í Ijós, að }?eir }?urftu að bera nýtt
fernislag á belginn. Það tafði loft-
för }?eirra. Segir Andréc í brjefi
frá 25. júní, að }?cir munda í
fyrsta Ingi komnst af slað kring
um 15. júlí.
Smmudnginn 11. júlí voru }?eir
'fcrðbúnir. I»á var sunnanstormur á
Dönskucyju, og cftir því sem
þeir hefðu hugsað sjer, ákjós^n-
legt ferðaveður fyrir }?á. Voru
settir upp tveir litlir loftbelgir
til }?ess að sjá hvernig vind.ur
sinna. Kl. 2c. h. var alt tilbúið
til brottferðarinnar. Kallar Andrée
þá á fjelaga sína Strindberg og
Loftfarið Örninn. Síðasta mynd-
in cr tekin var, er loftfarið barst
með vindi frá Dönslcueyju þ. 11.
júlí 3897.
Frankel, að stíga í loftfarið. I’eir
kveðja þá sem viðstnddir eru, og
stíga síðan í loftfarið. Síðasta
taugin sem batt loftfarið er skorin
sundur, belgurinn stígur í loft
upp, og tekur stefnu út til hafs.
Lík Andráe komið
til Tromsö.
London (UP) 3. sept. FB.
Tromsö: Búist er við að ,Brat-
vaag‘ komi til Tromsö kl. 8 í
kvöld. í talsímaviðtali, er blaða-
menn hringdu Horn upp á Skjerv-
ö, ljet hann }?ess getið, að aðeins
beinagrindur þeirra leiðangurs-
manna hefði fundist.
London (UP) 2. sept. FB
Tromsö: Bratvaag lcom kl. 9 x
morgun. í fylgd með skipinu var
vi.rðskipið Michael Sars. Adolf
Iíoel, annast um móttökuna. Hinar
jarðnesku leifar leiðangursmanna
verða fluttar á land í Tromsö og
rannsakaðar á rannsóknastofu spí-
talans og útbúnar til varðveisla
og flutnings til Svíþjóðar, þar sem
þær verða jarðsettar. Talið er.lík-
Icgt, að fundur dr. Ilorns leiði tit
þess að hafist verði handa um
að gera frekari rannsóknir á norð-
lægum stöðum, til }?ess að komast
að hinu sanna um afdrif marfera
norðurfara, sem ljetu líf sitt á
norðurvegum.
Trdmsö: Hinar jarðnesku leifar
Andréc og fjelaga hans voru flutt-'
ar frá Bratvaag kl. 10.30 f.h. tii
bæjai’sjúkrahússins. — Kisturnat
voru þaktar svörtum dúk. Norskir
sjóliðsmenn gengu fyrir, en á eft-
ir norsku og sænsku vísindamenn-
irnir, sem staddir eru í Tromsö.
Nefnd norskra og sænskra vísinda-
manna athugar beinagrindurnar
áður en þær verða fluttar.
Veiðiskipið „Bratvaag11
sem kom tií Hvíteyjar þ. 6. ágnst, ög dr. Horn (til hægri), er var á
„Bratvaag" og fánn lík Ándrée.
Frakkinn hjelt því fram, að loft-
far þetta væri ekki nægilega vel
útbúið til slíkrar ferðar. En
Andrée hafði fundið \ipp ýmsar
endurbætur er hann hafði í loft-
fari þessu umfram loftför þau,
er áður höfðu verið gerð, og taldi
hann öllu óhætt.
Árið 1896 fóru Andrée og fje-
jagar hans til Svalbarða með loft-
farið og allan útbúnað, sem þeir
töldu sig þurfa til pólferðarinnar.
Fóru þeir upp til Dönskueyjar og
bvgðu þar skýli fyrir loftfarið.
En veðrátta var óvenjulega slæm-
það sumar, svo Andrée ákvað að
hætta við pólferð í það sinn. —
Sneru þeir fjelagar heimleiðis um
haustið.
En næsta ár hjeldu þeir aftur
norðuf á bóginn. í millitíð var
Friðþjófur Nansen kominn heim
úr ,Fram‘-leiðangri sínum. Hann
hafði ekki komist til pólsins. eins
og áform hans var. Ýtti það nú
mjög undir Andrée, að komast
það á fám dögum, sem Nansen
tókst ekki að komast a skipi
sínu.
1 júní 1897 fóru þeir fjelagar
til Svalbarða og undirbjuggu það-
blæsi liið efra.. Sást að þeir tóku
æskilega stéfnu.
Haidin var guðsþjónusta ur.i
morguninn úti í skipinu ,Svensk-
sund‘. Síðan var byrjað að losa
loftfarið, opna skýli það, sem það
var í. Loftfarið var nefnt „Örn-
inn.“
Yeður var svo hvast að Andrée
varfr að nota kallara til þess að
gefa • skipanir. til aðstoðarmanna
NOBDPOLEN
Mmí o
/ ' ' SPI7SBERGEN
Úppdráttur er sýnir afstöðu
Hvíteyjar við Spitsbergen. Danska
eyjan er og merkt mcð krossi.
Loftfararnir veifa höfuðfötum sín-
ura og kalla til þeirra, sem við-
staddir eru að skila kvcðju heira
til Svíþjóðar.
Allir þeir sem verið höfðu við
loftfarsskýlið hlaupa nú niður á
ströndina. Loftfarið sveif út eftir
firðinum, um 200 m. yfir hafflet-
inum. í fjörunni lá kaðall, sem
liafði slitnað frá loftfarinu. Var
hann partur af stýrisútbúnaði þeim
sem Andrée œtlaði að nota á ferð
sinni. Pó.5týrÍ8Útbúnaðuriun hefði
auðsjáanlega skemst, var talið víst
að hann hefði vcrið að einhverju
leyti nothæfur.
Vindurinn feykti nú loftfarinu
í stefnu á fjallgarð einn nálægt
fjarðarmynninu. Töldu sjónarvott-
ar líklegast nokkur augnablik, að
þar myndi ferð Andrée enda í það
sinri. En loftfararnir hafa getað
fleygt út ballest og ljett á loftfar-
inu, svo vindgustur í fjarðarmynn
inu sveiflaði loftfarinu aðeins mcð
frám fjallanýpunum.
Loftfarið leið norður yfir úthaf
ið með á að giska 35 mílna liraða
á klst. Eftir 1 klst. var það úr
nugsýn.
Pólverjar æfir
i garð Þjóðverja.
Varsjá: Pólverjar halda áfram
að sýna Þjóðverjum andúð víðs-
vegar í kindinri. Þannig hefir múg
urinn á nokkrum stöðum mölvað
rúður á skrifstofum þeirra blaða,
sem hafa ekki tekið þátt í árás-
unurn á Þjóðverja. í Varsjá söfn-
uðust mcnn saman fyrir utan
þýska konsúlatið og voru þar óp
og iH læti. Iiögreglan dreyfði
mannfjöldanum.
Zaleski veitti áheyrn- nefnd úr
hópi kröfugöngumanna og fullviss
aði þá um, að stjórnin myndi ver*
á varðbcrgi, að ekki væri gengið
á hlut Póllands í neinu, nje að uu
neinar landamœrabreytingar Pól-
landi í óhag yrði að ræða.
Atlantshafsflug Coste og
Bellonte.
Portishead: Skipið Westernland
hefir náð skeyti frá flugvjel nokk-
urri, sem talið er að sje flugvjel
þeirra Costes og Bellonte. Flug-
mennirnir tilkyntu stöðu sína kl.
5.30 e. h. (GiMT) 5.20 þv.b. 16.00
l.b. Hraði eitt hundrað mílur á
klst.
New York 2. sept. Eimskipið
Amerika hefir símað United Presa
að flugvjel frakknesku flugmann-
anna hafi tilkynt stöðu síne. 10.11
e. h. (GMT) 48.30 nl. og 32.00
vl.br.
ELliheimiIið nýja byrjar að
taka á móti fólki um miðjan
þennan mánuð.
Frásögn í MorjfunblaSmi 3. september 1930.