Morgunblaðið - 18.11.1969, Qupperneq 13

MORiGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 1!8. NÓVEMBKR 106®
13
Þorsteinn Antonsson:
Rithöfundar
MÉR hefur áiuninizt rétbuir til að
skrifa án þesa að þurfa að fara
í feliur til þess. Unda.rleg þessi
stj órna.rskrárvernduin á ritfirelsi,
hún gildir svo l'en.gi sem maðuir
h.ampar skoðun.um amnarTa og
máliefn'UTn þeirra, en þar fyrir ut
a.n eru ákvæðin vantmáfctug með
öllu.
Ýmsir aitburðir hafa gerzit hér
í bæ uindanfarið. Haldið var riit-
höfundaþinig fyrir sikömmiu. Við
sl'íku V'araði Marcuse í „One
Dimenitional Man.“ Einm af á-
göllum samif étagsfo rmis'i ns, eins
og það e<r meðal tæknivæddra
þjóða taldi hanm vera, að alilir
startfshópar og sitofin.anir séu sam
runniim þvi og þess vegma ekki
um neinia amtitesu að ræða, sem
hmifið gæti það fram til ummynd
unar.
Að mínu áliti Mýfcur ritíhöf-
uindur að viera óiháður stéttasam
breiskingum. Þingið sýnir
glöggt, hve litla grein hérlend-
iir ritiistarm.enn gera sér fyrir
hversiags iðju þeir hafa með
höndíum. Auk þesaa eir frámunia-
lega ógeðf'ellt, að þær mamm-
eskjuT, sem standa að baki rit-
verka síðuistu tímia, skuli gamga
samian í formilega samíkuinidu og
fiella við það ásjómu síin.a og
mannilegJeik og verðia að múgi.
Þesisi skoðun er almenn, held ég.
Ein mikilvirkaista ástæðam fyrir
lestri fólks yfirieiitt á skáldskap
er, að það leitar sér þar félags-
skapar við mamnilegar verur, höf
und þá jafnt sem persómur verks
ins. Og þeir ininlemdir ritfiiöfund
ar, sem hafa aflað sér hylLi, eða
a,m.k. hlotið néð fyrir auigum al-
mennimgs, eru þar með orðnir
eins«kon,ar persómugerfiingar
hams á „mamneskjunmi." Fólikið
umber gjarnan dellu og fígúru-
iæti sl'ifcra matinia, það ræðir um
þá í kariskinisfullium tón, en þeir
eru samit sem áður eimstaklingar
frá srjómarmiði þess og fullfltrú-
ar manngerfis. Og til þeirra er
1‘itið, þegar tóilk leitar sér upp-
örfiumar, efitir að áþján stofin-
anna og ópersónulieiki kerfa hef
ur sett að því sjálfiu aðkenn-
ingu um dvínandi persónueðli.
Míð tímanum verða rithöfuin.dar,
sem 9taðfaistlega halda sér að
sínu verkefni, að nokkurskonar
hornsteiraum men.niSkuinn'ar í sam
fiélaginu.
Jafnframit utangarðseðlis rit-
höfundarstarfsins mælir í móti
þessu ráðslagi meðtekin sikoðium
meðal alimúgamiain.na, þótt ekki
sé höfð í hámœluim, að þeir
'hver fyrir sig, og þá náunginn
ein.n.ig, ha.fi beðið ósigur sem
mamneskjur í víðasta skilningi
og hljóti því að léta sér næ'gja
hliuitskiptið að viðlhalda stofndn-
um aam ven.julegir fjölskyldu-
menn og vera undirlagið, er gera
muni fært að takast á við hin
stæratu viðfamigsefni þeim, er á
það hyggja. Fólk orðar ekki
þesea afistöðu og rennár vart hug
til hennar, en hún virðisrt samt
sem áður setja mörk á far þess.
Og það vaentir þess af rifchöf-
undium, að þeir séu meiri «in það
Sjálfit. Alaneniniinigur verður því
fyrir vonibrigðium., þegar hann
sér, að riithöfiundar taka til, aH
ir sem eiinn, við að beiita þeim að-
ferðlum við bamátfcu fyrir kjara-
bótum, sem hversdagsirnönmuirn
hefur áður orðið á að þjappa
sér saman um og beita hver
gegn öðrum, aðferðum, sem al-
múginn jafmfraimit heifur háif-
gerða skömm á.
Fólikið viilil eiga sér mythiu og
akáldskapu rinn er þeeei mytlha
þess, höfiunduriinn umofinin háflf-
goðsagnakemndum lijóma. í því
ljósi reymist lesanda'nium fært að
uppliifa atburði verksins. Út af
fyrir siig er síðuir en svo auðvelt
fyrdr höfiund að lifa í sláku
hulduijósi, sérstaklega ef hann
á að au'ki við að stríða fjár-
skort, en hanm verður að til-
einfca sér Lífismáta, sem fier með-
aLvegimin: milli þarfamma beggja,
hans og lesandans.
Það horfir mijög umd.airlega við,
en íslemzkir rithöfumdar líta
ekki út fyrir að gera sér neina
grein fyrir þeim eðiismum, sem
er á þeirni hieimi, er Lesandi býr
við, þegar hann sekkur sér mðri
Lestur bóka þeirra, og himum,
sem umjlykur hamn j afnframt á
þeirri stund sem endranær.
Skilminigsleysið — ég tel það
þrosikaiLeysi — kemur fram í Mt
ilsvirðingu rithöfundanna og fié-
laga þeirra á ritgerðarforminu
sem bókmisnnitagrein. Varla
nokkuir meðal þeirra fæst við
silika iðju og hún kemur hivorid
til tals mieðal þeirra, né meta
útgefendur hama að .niokkru. Þó
er samning ritgerða óaðskiljan-
leg akáldsikap, hvort fyrir sig
ieggur drög að hiniu. Höfuindi er
ómögulegt að semja skáldskap,
ef hann hefur ekki ákveðnar
bugmyndir um veruLeikanm. Og
Þorsteinn Arvtomsson.
höfumdur, sem vimmur af festu
og alvöru, hlýt'ur að lieita sér
persóniulegrar þekkingar og inm
sýnar í þá tilverumynd, sem
hainn býr við. Hann tekiur fyrir
dálítinn skika og kanmar raun-
gildi hans, ellega'r hann leitar
sér skilnings á t'ilverummá í heild.
Könniunin vsrðuir honium efndvið
ur í ritgerð og hún síðan undir-
lag að skáLdiskapariðju. Þanrnig
öðliast hamn persóniuiegan tón og
eigin stíl.
Höfundar, sem ekki stunda
slíka könraun jafnframt, eru sike
mienni, er lifia á afkös'tum amn-
arra, sem rutt hafa brautina.
Þorri íslenzkra ritihöfiunda er af
þvi taginu og lifir auik þess á
höfuindairheiðri liðinna eða er-
Lemdxa starfsbræðra sinna. Þsir
bindast samtökum um að við-
halda sjálfsblekkin'gu hvers ann
ars. Forsendan að kröfum þeirra
rvú er því mairklaus, hvað sem
fliíður iinniihald'iniu.
GAGNRÝNENDUR
Um.ræðendum um bókmiemntir
verður likt við nokkra menn,
isern standa við gLuigga og horfa
útyfir fjölfarna götu. Þeir hafa
orðið virtini að árekstri og gætu
'Skorið úr um, hvor bílannia átti
réttinmi. E.t.v. hefiur eínnig orð-
ið silys. En í stað þess að hyggja
fnekar að þvi, sr.im fyrir bar á
götunmi, taka þeir af fullri ai-
vöru að ræða sim í milflii um gerð
'gfliuggams sjálfs. Er í honum ein-
faiit eða tvöfiaflt gler? Hverndg
var rúðan steypt? Hvar vair hún
framleidd? Þeir skyggna rúðuna
með sérstökum hætti og sjá í
henni gáruir. Hefði verið hægt
að koma í veg fyrir að þær
mymduðust? Halda karmaimir
vatn.i í slaigveðri? Mennirnir eru
virðukigir, jafnvel hátíðlegir, á
svip.
Þrátt fyrir fáránleilka slikra
athafna, kemst höfumdarefnið
varla hjá því að hugleiða bók-
menmtir sem slífcar. Þótt van.ga-
velltumiair fcomi í veg fyrir, að
inmsiýnar verði notið í efnið
sjálft, hljórta slikar umþemkimg-
ar að auika á hæfni þess, sem
þenikir, til Listrænnar sköpuear,
þar sem ldstrænt gildi ritverlcs
er ekki fólgið í efndniu, heldux
meðfe-rð þeiss í heild, jafnframt
því að þær bjóða heim hættummi
á, að hamn verði viðsfcila við
fLest það, sem gæiti þjónað hon-
um sem efimviðuir til sta.rfisims.
Hér sem annams staðax verður
mönnum því að lærast að rata
m'eða'l'veginn.
Tkniinm er einm fiuiUlgildur rit-
dómari. Þair merm, sem taíka að
sér hllutverkið, starfa sem sfcuð
púðar milli ritverks efhislega og
meðtekims status síns samfélags,
enmfremur við flokkum verksins
sjálifls undir þau kerfi, sem rikj
andi venja ætítar bókmenmituTn.
Gagnrýnandimm er því fyrst og
firemst andstæðingur þess höf-
undar, sem ætlar sér að flytja
ákveðinn boðskap með verki
sínu. Sambandið virfcar frústrer
andi frá sjónarmiði sflífcs höf-
undar. Hins vegar hefiu.r höfiund
uir, sem ekki stefinir að öðru em
listrænu gildi m;eð verki sír.u,
eikki ástæðu til neinnar andúð-
ar í garð gaignrýnamda, sem er
hliutverki sínu samkvæmur, hefld
Ur er honium eðlilegast að gæta
hliutkysis gagn,vairt honum, en
getur í sumuim tilvikum átt við
hamn fulla samistöðu.
Mím skoðum er, að skáfldverk
geti að vísu ebki verið ómengað
af skoðumiutm höfiundarins, en að
hann ætti ekkd að stefma með
verki sínu að því að vinrna þeim
fyigi. Ef bann hefiur hug á um-
bóturn, beri honum að beita til
þeirra öðrum tækjum. Skáld-
verk á að hvíla í sjálfu séx misð
sem allra min,nstri höfðuin til
rnála u'tanivið það sjálfit, það á
að vera eins sjálfstæð og full-
komin heild og fram.aist er unnt.
Hér á lamdi er aigenigt, að
gagnrýmendiur geri beina kröfu
á hendur bókmenntunum um að
þær flytji sdðferðisliegan boð-
skap, og þá sem samkvæmastam
skoðunum ga'gmrýnamdamis, sem
gerir kröfuna. Á Lamdiniu starf-
ar aðeims einm maður á þessu
sviði (Ólafur Jómsson), sem virð
istt hafa nobkurn veginn óbrengl
aðan skilning á hlurtverki sdnu
efnislega. Sá maður er þó hroð-
virkari en svo, að honuím nýtisrt
þekkinigin.
Prímius mótor góðs skáldverks
er oft á tíðum brenn'andi áhugi
höfundar á umibótum. Han.n legg
ur drög að verkinu vegna ábafr
ar þarfar á emdurmati og breyt-
ingum á uimihverfimu. Kjarni þess
verður þá málefmi, sem honum
er miki'ð í mun að komist til
skila, að Lesandinn hrífist, taki
upp merkið og stuðfli með öðrum
að framgangi umbótanna. Eftir
því sam á láður samningu þess,
víktur metnaðuninn til um.bót-
anna æ rrueir fyrir sjálfstæði
verksins og gildi þess sem beild-
ar, þótt hinar siðferðislegu skoð
amir höfundarins þurfi eikki að
bíða mieinm hnekki við það. Þeg-
ar honum er með tiliiti til verks
ins orðið á sama um mórölsk
álhrif þess, en er heiidarsnið þess
afliit, þá er það ídealt séð komiið
á lokastig, sem svo er fuflilkomn-
að með endanlegri fágum Þann
ig er ekkert því til fyrirsiböðu,
að höfundur nýfci hneigð sdna til
umibóta sem aflvafca listrænna.r
sfcöpuinar, en alrangt að gera þá
kröfu til verksins eftirá, að það
sfcuðli að framiganigi umibótanna.
Fyrir þeim verður hann að berj
ast með öðrum hæfiti — t.d. með
rilfcgerðum. Höfiumdur verður að
vera aðnjótandi aLgjörts freLsis,
ef hann á að geta samið slíkt
verk Spurnimgin um móral höf-
undar, er spumimg um siðferðis-
lega skyldu manna almenn't og
ekki á vegum rithöfunda fremur
en annairra manna að svara
henni. Hvort tveggja er ramgt,
að allmemniingiur og höfiundar geri
siðferðislega kröfu til verksi, sem
hann hefiur samdð.
Sjálfstætt skáildverk er ver-
öld út af fyrir sig. Fjalli það
um aktúel rmálefmi, gietur það
sem slíkt orðið miönnuim grund-
vöHur, bæði að auknum inn-
byrðis samskipfcum og efldum
skilningi á daglógu láfi þairra.
Það getur frá díalektísku sjón-
armiði myndað einskonar amti-
tesiu við hinn meðtekna startus
fyrir það eifct, að þa.ð er sjálif-
sitæfct, og með því móti tra.nsend
enað heildina. (Dæmi: Verk Lax
ness). í þsssu er tólgið hlutverk
höfumdarine inn.an þjóðfélagsins
að mynda slíka undirstöðu frek
ari viðflieitni mamoa á þeim veg-
um, sem þeir renma láfisihlaiup sitt
etftir. Giati höfiundurinin getunni
tíl að sarmja slák verk, hsr hamm
efcki heiitið með réfcbu og hafi
hann aldrei hafit hæfileika til
þess arna, er hanin ekki annað
ein sýndarmenni. Núverið er
vegna áþján hverskona.r kerfa
allur þorri mannia, sem starfar
að samningu skáldvcrka, undir-
laigður af annarri hvorri kór-
viILumni.
Innan starfshópsims eru fjöl-
marglr augljósflega á ranigri
1
tilef ni
rithöfunda-
þings
hiflDu. Þeir vinna verk sitt með
a'lrömgu'm verkfærum, sem ýmiisrt;
gerir, að artfcöst þeirra verða lát
il sem emgim, þrátt fyrir vilja og
ákefð, eða andsbæð því, sem þeir
eiginlega stefha að. Menn eru
að móraiísera með sfcáldsögum óg
ljóðuim, senda frá sér verkiin
Framhald á bls. 23
Q>
I
Niu rauðar
rósir...
væru tilvalin gjöf handa sérhverri húsmóður. En rósir
standa ekki lengi, því miður.
Á hinn bóginn eru skýrir litir og hvftari áferð OXAN
þvottarins óendanlegur ánægjuauki fyrir allar hús-
mæður.
OXAN lágfreyðandi þvottaefni er gert fyrir konuna,
sem hefur ánægju af rauðum rósum og fallegum
þvotti.
HF. HREINN