Morgunblaðið - 03.01.1973, Qupperneq 10

MORGUNBJLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 3. JANÚAR 1973
Áramótaræða Qlafs Jóhannessonar, forsætisráðherra: / ?
Engin þjóð reynzt Islendingum
betur en Bandaríkjamenn
Skulum enn setjast niður með Bretum og reyna að leysa landhelgismálið
GÓÐIR íslendingar.
Þegar ég lít yfir innlenda at-
buxði ársins, sem er að kveðja,
verður mér efst í huga það sem
gerðist á Alþingi 15. febrúar. Þá
samþykkti Alþingi einróma með
atkvæðum ailra 60 þingmanna
þingsályktunartilöguna um út-
færslu islenzku fiskveiðilögsög-
unnar í 50 sjómilur.
Það var stór dagur. Það var
góður dagur. Þá áttu þingmenn
og þjóðin öll einn vilja. SMkir
dagar eru of sjaldgæíir í sögu
okkar. Það er of fátítt, að þing-
menn aMr, hvar í flokki, sem
þeir standa, sameinist um sjálf-
sögð þjóðþrifa- eða nauðsynja-
mál, sem þei<r eru í rauninni í
hjarta sinu allir sammála um,
enda þótt flutt séu af andstæð-
ingum. Ég held, að hin hefð-
bundna tilhneiging stjórnarand-
stöðu til að vera alltaf á móti
öllum málum, sem nokkru skipta,
er stjóm landsins flytur — og
gagmkvæmí — sé ekki heilla-
vænleg né þjóðinni til framdrátt
ar. Ég tek skýrt fram, að með
þessu á ég ekki sérstaklega við
núverandi stjórnarandstöðu,
heldur alveg eins við þá fyrr-
verandi, og yfirleitt stjórnarand
stöðu og stjómarflokka á hverj
um tima. En þessir stjórnarhætt
ir sem ég nefndi hafa verið tiðk
aðir hér í of ríkum mæli og of
lengi að minum dómi. Ég held,
að þjóðin sé farin að líta á sMk
vinnubrögð sem sýndarmennsku.
Vitaskuld þarf að halda uppi heil
brigðri gagnrýni og veita valda
mömnum á hverjum tíma hæfi-
Segt aðhald. Og auðvitað eru
flokkar og flokkastarfsemi óhjá
kvæmilegar forsendur lýðræðis-
skipulags. En hóf er bezt í hverj
um hlut. Það er mín skoðun, að
við þurfum á sem flestum svið
um að efla þjóðareiningu, að
efla samstöðu um góð mál í stað
þess að vera sí og æ að blása
að glóðum sundurlyndis og ýta
undir ágreining. Við erum smá
þjóð og okkur veitir ekki af að
atanda saman eftir því sem kost-
ur er. Og við erum framar öllu
öðru íslendingar, en ekki tilheyr
andi hinum eða þessum flokkn-
um. Það finnum við fyrst bezt,
þegar við erum stödd á erlendri
grund. Herkostnaðurinn af
skefjalausu sundurlyndi og hóf-
liítilli flokkabaráttu getur orðið
þjóðinni ofviða bæði béint og ó
beint. Þvi segi ég það enn og aft
ur, að okkar litla þjóð þarf sem
oftast að eiga sér mál, eins og
landhelgismálið, sem hún getur
staðið einhuga að. Hún þarf sem
oftast að eiiga sér dag eins og
15. febrúar 1972.
í hinni fyrstu ræðu, sem fyrsti
forseti íslands, Sveinn Björnsson
flutti, eftir að hann var kjörinn
forseti, komst hann m.a. svo að
orði:
„Fyrsta skilyrði til þess að
„vinna friðinn" að fengnum um
ráðum yfir ölium málum vorum,
mætti lýsa með þessum orðum:
Vinna og aukin þekking."
Mér finnst, að þessi orð hins
fyrsta_ forseta séu enn í fullu
gildi. Ég get á þesisari stund gert
þau 'a-ð mínum. Ég vildi gjarnan
mega gera þau að mínum eink-
unnarorðum.
í firamhaldi af hinum ívitnuðu
orðum mælti forseti:
„Að sameina kraftana um þetta
verður einn af fyrstu prófstein-
unurn í framhaldssjálifstæðlsbar
áttu vorri. Menn skipa sér í stétt
ir og flokka um sarneiginleg
hugðarmál. Svo hefur verið og
svo mun enn verða. Barátta
milli stétta og flokka virðist ó-
uanflýjanleg. En þá baráttu verð
ur að heyja þannig, að menn
missi aldrei sjónar á því, að þeg
ar allt kemur til alls, erum vér
allir á sama skipinu. Til þess að
sigla þvi skipi heilu í höfn, verð
um vér aliir að læra þá list að
setja öryggi þjóðarheildarinnar
ofar öðru. Hér á landi er ekkert
gamalt og rótgróið auðvald eða
yfirstétt. Heldur ekki kúguð og
undirokuð alþýða. Flestir okkar
eiga frændur og vini í öllum
stéttum þjóðfélagsiins. Oss ætti
því að vera auðveldara en ýms
um öðrum að vil'ja hver öðrum
vel. Að bera ekki í brjósti heitft
og hatur, öfund og tortryiggni
hver til annars, þótt vér höfum
lent í mismunandi stéttum þjóð
félagsins. Oss ætti að vera það
auðveldara að leggja hver sinn
skerf eftir efnum og ástæðum
til þess að byggja upp fyrir-
myndar þjóðfélag á þjóðlegum
grundvelli."
Þessi orð hins fyrsta forseta
okkar eiga að minum dómi enn
þá erindi til þjóðarinnar. Og í
fljótu bragði og í önn dagsins
get ég ekki orðað það betur, sem
ég vil við þessi tímamót beina
sérstaklega til þjóðarinnar.
Vinnuöryggi, aukin þekking
og þjóðareining eru vissulega svo
mikilvæg markmið, að vert er
að á þau sé minnt og að þeim
stefnt.
Ég vil taka það fram, að aukin
þekking táknar ekki í mínum
munni aukna skyldu n ámsskóla-
göngu og áframhaldandi tröppu
stiga til embættisnáms og lær
dómstitla, heldur þekkingarleit í
frjálsara formi, bæði á andlegu
og verklegu sviði, með margvís-
legum valkostum, bæði með
skólagöngu, sjálfsnámi og undir
Ólafur Jóhannesson
forsætisráðherra
handleiðslu og í samtfélagi góðra
manna með það að markmiði að
gera mann að „góðum dreng og
vaxandi", en það mun hafa verið
sú einkunn, sem Snorri Sturlu-
son gaf bezta. Og höfum það hug
fast, að lifsins skóli er þeim, sem
hann kunna að notfæra sér, öll
um skólum æðri og betri.
Vinnan er ekki aðeins nauð-
syn, heldur og blessun hverjum
heilbrigðum manni. Atvinnu-
skortur og iðjuleysi er niður-
drepandi, ekki aðeins efnalega,
heldur og andlega. Slæpingshátt
ur býður ótal ódyggðum heim.
Sérhvert starf, hvar í samfélags
stiganum sem er, er í raun og
veru nauðsynlegur hlekkur í
keðju, sem ekki má bresta.
Þegar rætt er um þörf á auk
inni þjóðareiningu, hlýtur sú
spurning að vakna, hvort það
form þingræðisskipulags, sem
við búum við, og upp er tekið eft
ir erlendri fyr'.rmynd, sé endi-
lega það eina rétta fyrir smá
þjóð eins og okkur. Það er að
segja, að það skuli vera meiri
httuti þingmanna, hversu lítill
sem er, sem ákveður rikisstjórn,
fer i raun með framkvæmda-
valdið, en minni hlutinn sé þar
um áhrifalitill. Gæti ekki komið
til álita, að ríkissfjórnin væri
spegilmynd af Alþingi öllu, þ.e.
að Alþingi kysi ríkisstjórnina
beinUnis hlutfallskosningu, svo
sem reyndar á sér stað nú um
margvísleig ráð og nefndir þess
opinbera. Ef til vill hefi ég sér-
stakiega farið að hugisa um
þetta, af þvi að ég hefi nú setið
við báðar hliðar borðsins, ef svo
má segja, þ.e. hefi bæði reynt
það að vera í stjórn og stjórnar
andstöðu. Því fer auðvitað fjarri
að ég sé hér að gera um þetta
nokkra tillögu. En ekki þykir
mér neitt óeðlilegt, að atriði, sem
þetta sé tekið til umihuigsunar af
þeirri nefnd, sem nú fjallar um
endurskoðun stjómarskrárinnar.
Sjál'fsagt má flokka hugleiðinigu
sem þessa undir „framtíðar
músik“. En það ætti ekki að
saka, að menn velti henni fyrir
sér.
★
Mér þykir ólíklegt, að nokkur
neiti þvi, að við höfum almennt
lifað við velsæld hér á landi á
þvi ári, sem nú er að kveðja.
Samt var svo komið, að talið var
að nokkuð skorti á skilyrði fyrir
rekstrargrundvelli útflutningsat
vinnuveganna, sérstaklega sjáv-
arútvegsins. Ástæðurnar voru
einkum óhagstæðari aflasamsetn
ing og meiri tilkostnaðarhækkun
en reiknað var með við síðuistu
kjarasamninga, og þá alveg sér-
staklega með tilliti li'l umsaminn
ar kauphækkunar er koma skal
1. marz. Þess vegna var gripið til
nokkurrar genglslækkunar, eins
og kunnugt er. Gengislækfcun er
alltaf að mínum dómi neyðarúr-
ræði, m.a. af þvi að hún ýtir
undir verðbólguhugsunarhátt.
En það er skoðun mín, að hún
hafi eftir atvikum verið skásta
leiðin, sem samkomulag gat orð-
ið um á milli núverandi stjórnar
fl'okka. En auðvitað er það frum
skylda hverrar ríkisstjómar að
reyna að sjá til þess, hvað sem
allri gengisskráningu líður, að
atvinnuvegir geti óhindrað geng
ið oig atvinnuörygigi sé borgið.
Ég skal á þessu stigi ekkert full
yrða um það, hversu varanleg
þessi Iausn reynist, það er undir
svo mörgu komið, sem nú verður
ekki séð fyrir, svo sem aflabrögð
um, markaðsverði, fiskverðs-
samningum, verðlagsþróun o.s.
frv. Að öðru leyti skal ég ekki
hér fara að ræða þetta deilumál.
Ef spurt væri um einkenni ís-
lenzfcs þjóðtfélags I dag yrðu svör
in sjálfsagt margvísleg. En ég
held, að ekki gæti hjá því farið,
að eitt svarið yrði kröfupólitík-
in. Það er t.d. athygUsvert, að
varla kemur svo saman smáfund
ur, að ekki séu gerðar kröfiur um
hitt eða þetta. Hver kannast ekki
við orðalag eins og þetta: „Fund-
urinn krefst þess.“ „Fundurinn
gerir kröfiu til." „Fundarmenn
heimta." „Þá er gerð sú krafa.“
„Við krefjumst," o.s.frv. Það er
varla hægt að segja, að hér sé
ein stétt annarri fremri. Kröf-
urnar eru jafnt gerðar af þeim,
sem betur mega og hinuim, sem
verr standa að vígi. Útgerðar-
menn gera kröfur, sjómenn gera
kröfur, opinberir starfsmenn
gera kröfiur, námsmenn gera
kröfiur, svo aðeiins séu nefnd
nokkur dæmi af handahófi. Þvi
miður eru allar þessar kröfur
allt of oft miðaðar við þrengstu
stundarhagsmuni þess eða
þeirra, seríi i hl'ut á, alveg án til-
lits til heildarhagsmuna þjóðfé-
lagsins. Og til hvaða aðila eru
þessar kröfur gerðar? Langotft-
ast allar til hins opinbera. Það
er stundum engu líkara en að lit
ið sé á hið opinbera sem ein-
hverja ófreskju utan og ofan
við mannfélagið. Stundum birt-
ast í slíkum samþykktum næsta
broslegar þversagnir, eins og t.d.
þegar rnenn lýsa áhyggjum yfir
hrunadansi verðbólgu, en gera
jafnframt kröfur á hendur hinu
opinbera um fjárveitingar eða
aðrar aðgerðir, sem ýta mundu
undir verðbólgu. Hitt er fátíðara,
að menn geri kröfiur til sjálfs
sín.
Sumum finnst hér e.t.v. ekki
uim áhygigjuefni að ræða. En mér
fyrir mitt leyti stendur orðið
nokkur stuiggur af kröfuhugar-
farinu og ég hel'd, að það sé kom
ið út í ötfgar, þó að mér sé auð
vitað ljóst, að menn verða oft að
ganga tæpitumgulaust eftir sínu.
Það væri að minum dóml mikil
framtför, ef menn slöbuðu á hin-
um skefjalau.su kröfum til sam-
íélagsins, en færu þess í stað
að gera meiri kröfur til sjálfra
sín. Það eru einfölö sannindi,
sem við verðum að liifa eftir, þeg
ar til Iengdar lætur, að við meg
um ekki eyða meiru en við öfl-
um. Við getum ekki skipt ann-
arri köku en þeirri, sem okkar
er. Nauðugir viljugir verðum við
að sníða okkur stakk eftir vexti.
Það skulium við muna á komandi
ári og reyna að fara að hamila
gegn krötfiupólitikinni og verð-
bóliguihuigarfarinu, sem er undir-
rót svo margra meinsemda i okk
ar þjóðl'ífi. En til þess þarf sam-
taka þjóð.
Framifarir á öllum sviðum á
ytra borði samifélagsins eru ein
kenni á okkar öld. Manni koma
í hUig flugsa/mgönguar heims-
horna á milli, tunglferðir, orku-
beizlun al'ls konar, iðnvæðing,
atómvísindi o.s.frv. Vald manns
ins yfir náttúruöfliunum og um
hverfi sinu er orðið undravert.
Mætti um það flytja langt mál.
En það liggur við, að maður
freistist til að segja, að raunvis-
indamennirnir séu farnir að
gera kraftaverk. En spurningin
er, befur maðurinn á þessari
miklu framfaraöltí náð að sama
skapi valdi yfir sjálfum sér? Hef
ur hann náð valdi yfir sínum
innra manni? — ytfir huigsun
sinni og skapsrounum? Er hann
hamingjusamari? Hefur hann
öðlazt meiri sálarfrið? Ég held,
að því miður verði að svara þess
um spurningum neitandi. Ég
held þvert á móti, að í ölduróti
al'Ira framfaranna og velmegun-
arinnar sé maðurinn rótslitnari,
friðlausari, ráðvilltari og reikulli
en nokkru sinni fyrr. Það á
ekki aðeina við ura ungu kynslóð
ina, þó að hún sé viðkvæmari og
veikari fyrir, svo sem eðlilegt er.
Þess vegna er mönnum nú hætt-
ara við en oft áður að viltfast inn
á brautir, sem l'eiða til ófarnað-
ar og óhamingju og falla fyrir
margvislegum freistingum, svo
sem ofidrykkju, eiturlyfjum, fjár
máiaóreiðu o.s.frv. Þrátt fyrir
ytri velsæld er eins og einhver
tómleiki hið innra með mannL
Maðurinn er ekki i sátt við sjállf
an siig og skortir valdið yfir sjálí
um sér.
Ég held, að þetta sé eitt af
stærstu vandamálum nútímans.
Ég held, að á komandi ári og í
næstu framtíð þurfum við að
gefa þessum málum gaum, ekk
ert síður en efnahagsmálum og
tímanlegri velferð mannsins. Við
þurfum að vinna að mannbótum.
Skáldið örn Arnarson segir:
„Til eru menn, sem vaka og
vinna,
vanda hrinda erfiðasynda,
nætursorta breyta í birtu,
bjartan neista úr ösku reiistu.
Til er ást og hjálptfús hreysti,
hógvær snilld og göíug mildi,
önd er leysa áliögbundna
undan köldum myrkra-
völdum."
Það er þörf á mörgum slíkum
mönnnm, ekki aðeins í hópi
presta og kennara, sem menn I
fljótu bragði kynnu að segja, að
þetta stæði næst, heldur í hvaða
starfsstétt sem er. En á engum
er þó skyldan jafn þrýn eins og
á móður og föður.
Það er oft vandratað fyrir smá
þjóð eins og íslendinga i við-
sjálli veröld. Þar er sleipt 1
mörgu stigaþrepi. í samskiptum
okkar við aðrar þjóðir eigum við
að roínum dómi að fyligja þeirri
sjálfsögðu reglu, að vera ekki
með ýfinigar við neina þjóð að
fyrra bragði, eiiga við allar þjóð-
ir vinsamleg samskipti, án til-
lits til stjórnarforms og þess
hverniig þær halda á sínum inn-
anlandsmál'um. Það er þeirra
mál. Hvenær sem er og hvar sem
er hljótum við þó að mótmæla
gamalli nýlendustefnu og yfir-
drottnun eimnar þjóðar yfir ann-
arri. Skoðun okkar og sannfær-
inigiu eig'Urn við að láta einarðlega
uppi við hvern sem er, vini okk-
ar eigi síður en aðra. Þvi aðeins
munum við einhvers virtir og til
lit til okkar tekið. Við getum
ekki alltaf snúið okkur undan oig
ekki Iiátizt sjá það, sem er að ger
ast í þjáðasamfélaginu. Hitt ligg
ur í hliutarins eðM, að á alþjóð-
legum vettvangi verðum við fs-
lendingar aldrei fyrirferðarmikl-
ir. Á þeim vettvangi hafa á ár-
inu gerzt mörg tíðindi, sem væfu
umræðu verð. Ég ætla þó hér
aðeins að nefna þrjú eða fjögur
málefni varðandi þjóðasam-
skipti, sem mér eru sérstaklega
rík í huiga nú við áramótin.
Það er mín skoðun og reynsla,
að engin þjóð hafi reynzt íslend-
ingum betur en Bandaríkja-
menn. Þeim mun sárari von-
brigðum veldur, að nú skuli
hafnar á nýjan leik hinar hrylli-
legu loftárásir á Norður-Víet-
Nam, eftir að svo virtist sem
friður væri á næsta leiti og eftir
að Bandaríkjaforseti hafði stiigið
hin mikilvægu spor til að bæta
sambúðina við Kína og Sovétrík-
in. Okkur eru þessar skelfitegu
lioftárásir nú með öllu óskiljan-
legar. Við hljótum að fordæma
þær og mótmæla þeim af öllum
okkar sanmfiæringarkrafti.
Við íslendingar erum að sjálf-
sögðu sártega reiðir við Breta,
gamia vinaþjóð, sem við reynd-
um eftir getu — og ekki án fórna
— að flytja matvæM til í síðari
heimsstyrjöld — já einmitt fisk-
inn. Mörgum brezkum togarausjó-
manninum höfum við bjargað
við íslandsstrendur á umliðnum
árum og öldum. Nú svara brezk-
ir togarasjómenn með formæling
um og grjótkasti í íslenzka Kjg-
gæzlumenn og tilraunum til ásiigl
inga á íslenzk gæzluskip. Auð-
vitað geta Bretar látið okkur
kenna aflsmunar, en þá mundu
þeir fá btett á eina síðu sögu
sinnar. Við skulum því enn setj-
ast niður og leysa ágreininginn á
þann hátt, sem verða má til
sóma og gagns fyrir báðar þjóð-
ir.
Við íslendingar erum bæðl
hiyggir og gramir yfir afistöðiu
Norðurlandanna til tillögu ís
lands og fieiri rikja um náttúru-
auðliindir í hafinu á nýatfstöðnu
Framhalad á bbt. 16.