Morgunblaðið - 22.12.1973, Síða 19

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 22. DESEMBER 1973
19
Við getum sparað einhver
ósköp í reksturskostnaði á biln-
um okkar — með þvi að aka á
hæfilegum hraða. Þetta vita
allir núna. Sá sannleikur, að
hægt sé að spara stórar fúlgur í
bensínkostnaði er allt i einu
kominn upp og er haldið óspart
að fólki um allan heim. Ætli
einhver bílasérfræðingurinn
hafi nú allt í einu farið að hafa
áhyggjur af buddunni okkar,
vesalings neytenda, og þvi tekið
sig til við að fræða okkur á því,
að bíllinn okkar drekkur í sig
bensin í hlutfalli við hraðann,
sem ekið er á? Nei, nei, fram
undir þetta hefur þess í engu
verið getið á bílasýningum,
bílasíðum dagblaðanna og
fræðsluþáttum fyrir neyt-
endur, að ekki þurfi annað til
að draga úr bensínkostnaði en
aka hægar. Allt fram á þetta
haust var á stóru bílasýning-
unum lögð á það mest áherzla,
að bíllinn væri kraftmikill og
hægt að aka honum hratt.
Ætli fari ekki svo, að við,
þetta bruðlfólk nútímans, lær-
um í olfukreppunni ýmislegt
gagnlegt — tilneydd að visu. Ég
las um daginn i franska blaðinu
l’Express klausu eftir starfs-
systur mína Francois Giraud,
sem kom mér skemmtilega
kunnuglega fyrir sjónir. Hún
sagði: „Þeir, sem þekktu þá
tíma, þegar maður nýtti stund-
irnar, fleygði aldrei flfk, áhaldi
eða bandi — þeir, sem lærðu á
barnsaldri að slökkva ljósið,
þegar þeir fóru út úr herbergi
og að brjóta vandlega saman
pappfrinn utan af jólagjöf-
unum sinum — þeir, sem fengu
ávítur af því, að maður „skilur
ekki eftir á diskinum sínum" —
þeir, sem geymdu i tuttugu ár
fermingarúrið sitt eða sjálf-
blekunginn — i stuttu máli,
þeir, sem fæddust -fyrir tíma
bruðlsins, finna kannski innst
inni til ofurlitils votts af ill-
kvittinni ánægju við þá tilhugs-
un, að dekurbörn nútima-
neyzluþjóðfélags fari nú án efa
að læra, hvers virði hlutirnir
eru. Þetta gætu eins vel verið
orð einhvers íslendings, sem
kominn er yfir miðjan aldur —
eða kannizt þið ekki við hvern
lið í upptalningunni?
Og blaðakonan bætir við:
„Þetta unga fólk, sem æðir
áfram, skemmir, fær lánað og
hirðir með ýktri fyrirlitningu
og kæruleysi um efnislega
hluti, hefur farið svo í taug-
arnar á eldra fólkinu (í réttu
hlutfalli við það erfiði, sem það
hefur á sig lagt til að eignast
það, sem það nú nýtur) að það
getur nú ekki að sér gert að
hugsa, í kvíða sínum yfir
ástandinu, með votti af hæðni
til svipsins á aumingjunum
þeirra litlu, þegar þeir verða
sviptir hitanum og öðrum sjálf-
sögðum gæðum. Þótt þetta séu
ekki fagrar hugsanir, þá eru
þær kannski skiljanlegar. Heil
kynslóð hefur verið sett á saka-
bekk fyrir að ganga í fram-
leiðsluneyzluvaxtarhringdans-
inn t)g fyrir að skapa það, sem
kallað er tilbúnar þarfir.”
Ætli þetta geti ekki gilt nokk-
uð víða núna — a.m.k. i
Evrópu. „Aumingjarnir litlu”
okkar eiga sér þó sem betur fer,
enn hlýtt hreiður og geta flúið
heim úr kuldanum í útlandinu.
Flugfélögin veita þeim jólaaf-
slátt. Við hér erum svo heppin,
að hafa búið vel um okkur i
köldu landi með því að nýta
jarðhitann, a.m.k. hér í Reykja-
vík, þar sem helmingur þjóð-
arinnar býr. Þegar við lesum i
erlendum blöðum, hvernig allir
eru að skamma sin stjórnvöld
fyrir að hafa ekki búið sig
undir og gert sig óháðari oliu-
framleiðendum á einhvern
Eftir
Elínu Pálmadóttur
hátt, þá áttum' við okkur á, að
það hefur verið mikil forsjálni
þegar byrjað var að koma hér
upp hitaveitu meðan engin þjóð
kunni slikt, og aftur þegar árið
1962 var gert stórt átak i
Reykjavík til að koma á næstu
árum hitaveitu í öll hitaveitu-
laus hús i borginni. Svona get-
um við rambað réttan veg.
Hvað um það! Fyrrnefnd um-
mæli blaðakonunnar frönsku
sýna vel, að fólkinu svipar
saman í Súdan og Grímsnesinu,
eða Paris og Reykjavík. Og
raunar hefur aldrei verið meira
áberandi en síðan oliukreppan
hófst, að við erum orðið öll á
sama báti — það eru engir
áhorfendur lengur, aðeins þátt-
takendur i leiknum. Þegar
Faysal konungur hnerrar í
Riyad þá fær Japan kvef.
En um leið er þessi samhang-
andi heimur orðinn svo flókinn,
að maður botnar ekkert í þvi,
hver er hvað, fulltrúi hvers,
hvað hann er að gera, í þágu
hvers og gegn hverjum, af
hvaða hugsjónum og með hvers
kyns áhuga. Þeir, sem eru að
reyna að elta „vinstri” og
„hægri“, verða alveg ráðvilltir
— ef þeir þá gleypa ekki allt
hrátt og passa sig að sjá ekki
nema það rétta. Sovétmenn
selja Sýrlendingum og Egypt-
um vopn. Hver borgar fyrir
þau? Nokkrir oliukóngar og
furstar greiða fyrir þau i doll-
urum, sem þeir hafa fengið hjá
bandariskum stórfyrirtækjum i
greiðslu fyrir hlunnindi.
Bandaríkjamenn styrkja svo
Israeia til að fara gegn þessum
vopnum. Það er vist ekkert,
sem heitir svart og hvítt lengur.
Allt hefur blandazt í flóknasta
mynstur.
Og ef einhver spyr mig nú,
þessa ráðvilltu sál, þeirrar
áleitnu spurningar, sem allir
spyrja nú hvern sem er:
Hvernig ætlar þetta allt að
enda? Þá svara ég auðvitað eins
og sá, sem vitið hefur — rétt
eins og allir hinir: — Það endar
með skelfingu. Fyrst oliuskorti,
kulda og hungri, fyrirtækin
dragast saman, fólk fer að
missa vinnuna, verkalýður
Evrópulanda lætur sér ekki
lynda nú á dögum að vera at-
vinnulaus, mótmæli hefjast,
kröfugöngur, uppreisnir, bylt-
ing, stríð . . . Ekki e'r það bjart!
Nei, annars sleppum þvi. Ætli
ekki sé betra að draga sig í hlé,
þegar guðirnir berjast?
Hví féll Allende? ™ESKung
Santiago-de-Chile er ekki um-
setin borg. Herforingjarnir
hafa ekki myrt 50.000 mann-
eskjur. En þó líklega 5000. Það
er nóg til að vera óverjandi. En
samt eru sterkar líkur fyrir þvi,
að herforingjastjórnin njóti
stuðnings meirihluta Chilebúa.
Hvernig má það vera? Hví vildi
meirihluti chileönsku þjóð-
arinnar, að hinum réttkjörna
forseta, Salvador Allende, og
stjórn hans yrði steypt af stóli?
Hvernig gat hún gengið svo
langt.
Þetta eru spurningar, sem
ekki má gleyma mitt í allri ring-
ulreiðinni út af grimmd herfor-
ingjanna. Stefna Allendes og
ástæðurnar fyrir falli hans
verða að skoðast án tengsla við
síðari atburði. Byltingarsinnar
jafnt sem lýðræðissinnar,
einnig á Norðurlöndum, geta
dregið mikilvægan lærdóm af
svörunum.
Skilyrði þess, að Salvador
Allende heppnaðist að gera
sósialíska byltingu með þing-
ræðislegum og löglegum leið-
um, var, að honum tækist að
vinna til fylgis við sig meiri-
hluta þjóðarinnar. Þetta tókst
honum hins vegar ekki, svo að
hann varð að sætta sig við að
vera forseti með minnihluta at-
kvæða á bak við sig. Hann fékk
36% atkvæða við forsetakosn-
ingarnar 1970 og við sveitar-
stjórnarkosningarnar hálfu ári
seinna fékk stjórnarflokkurinn
tæplega 50% atkvæða. Um
þetta leyti lék allt í lyndi, en
jafnhliða því, að efnahags-
vandamálin uxu stjórninni yfir
höfuð óx óánægja kjósenda.
Stjórnin fékk því aðeins 43%
atkvæða við þingkosningarnar
1973.
Hin sivaxandi efnahags-
vandamál voru aðalástæðan
fyrir því, að Allende tókst ekki
að vinna meirihluta kjósenda á
sitt band. Allir eru sammála
um, að undir lokin réð algjört
öngþveiti f efnahagsmálum. En
menn hafa þó mismunandi hug-
myndir um orsakirnar og skella
skuldinni á ólíka aðila.
Allende og fylgismenn hans
kenndu efnahagslegum stríðs-
rekstri bandarísku heimsvalda-
stefnunnar og hamstri og eyði-
leggingarstarfsemi yfirstéttar-
innar um. Stjórnarandstaðan
áleit hins vegar, að léleg stjórn-
vizka í efnahagsmálum og
flokkspólitískt ofstæki stjórn-
arinnar væru aðalbófarnir í
spilinu.
Aðgerðir utan að og innan að
komandi andstæðinga gerðu illt
verra, en þær stöfuðu af skip-
broti efnahagsstefnu Allendes.
Plássins vegna verður eitt
dæmi að nægja.
Allende hugðist taka yfir
einkafyrirtæki i þvi augnamiði
að kippa grunninum undan
hinni borgaralegu andstöðu
og óháðum fjölmiðlum.
Hagnaðurinn af _ hinum
yfirteknu fyrirtækjum átti
að greiða hinar þjóðfé-
lagslegu umbætur. En stjórn
fyrirtækjanna var sett í
hendurnar á „kommisörum"
ríkisins, sem gáfu hagsmunum
flokksins frekari gaum en hags-
munum fyrirtækjanna og þjóð-
arbúskaparins. Kristilegir
demókratar fengu þvi göðar
undirtektir meðal stórra hópa
verkamanna með kröfu sinni
um raunverulegt vald verka-
manna.
Pólitíkin varð framleiðslunni
mikilvægari i hinum þjóðnýttu
fyrirtækjum og rekstur þeirra
varð með miklum halla. Pen-
ingaprentverk ríkisins gekk af
sífellt meiri hraða, ekki til að
borga fyrir félagslegar umbæt-
ur heldur til að greiða tap ríkis-
fyrirtækjanna.
Skipbrot ríkisrekstursins átti
mikinn þátt í hinni ört vaxandi
verðbólgu. 1 fyrra varð hún hin
mesta í veröldinni, og Chile All-
endes var á góðri leið með að
tvöfalda sitt eigið met nú í ár.
Verðbólgan varð gjöreyðandi
fyrir miðstéttirnar, sem sáu
eignir sínar og sparifé verða að
engu á meðan verðlag hækkaði
meira en laun. Hástéttirnar
áttu auðveldara með að verja
sig, bæði vegna þess að fjár-
hagslegur bakhjarl þeirra var
frá upphafi traustari og þær
áttu auðvelt með að hagnast vel
á dollarabraski. Önnur ein-
kenni hins efnahagslega skip-
brots eru vel þekkt — vöru-
skortur, biðraðir, hamstur,
smygl og svartamarkaðsbrask.
Urslit þingkosninganna 1973
gerðu Allende valdalausan í
þinginu. Von hans um að koma
á sósialisma eftir þingræðis-
legum og löglegum leiðum var
því orðin að engu, þar sem
meirihluti þjóðarinnar mátti
ekki heyra minnzt á slíkt.
Hjá borgarastriði eða valda-
ráni hersins varð þvi ekki kom-
izt nema Allende tækist að ná
samstöðu með hinum umbóta-
sinnaða hluta stjórnarandstöð-
unnar. Eftir þrýsting frá
kaþóslku kirkjunni féllst All-
ende á að hefja samningavið-
ræður við formann flokks
kristilegra demókrata, Patricio
Ailwyn, sumarið 1973.
Ef litið er til baka sést, að
samningaviðræður Allendes og
Ailwyns voru siðasta tækifærið
til að bjarga þjóðinni frá borg-
arastríði eða valdaráni. En
hvorugur vildi eða gat náð sam-
komulagi. Kristilegir demó-
kratar hefðu tapað miklu fylgi
til hægri ef þeir hefðu bjargað
Allende. Óánægja miðstéttanna
var nú orðin svo mikil, að litið
hefði verið á hverja málamiðl-
un til að halda Allende við völd
sem svik af hálfu kristilegra.
AUende hafði einnig slæma
samningsaðstöðu. Aðalritari
hans eigin flokks, Carlos Alta-
mirano, var frá upphafi á móti
samningaviðræðunum. Hann
og stuðningsmenn hans hótuðu
að ganga úr flokknum ef All-
ende byndist samkomulagi við
stjórnarandstöðuna. Alta-
mirano leit á hverja málamiðl-
un, sem kristilegir demókratar
gætu sætt sig við, sem uppgjöf
af Allendes hálfu. Svo hefði
lika sjálfsagt verið. En það
hefði verið eina færa leiðin til
að komast hjá borgarastriði eða
valdaráni hersins. En Alta-
mirano vildi borgarastríð og
hvatti Allende til að vigbúa
verkamenn. Allendé hikaði til
hins síðasta. Hann gat ekki tek-
ið ákvörðun um, hvort hann
ætti að taka tillit til vilja meiri-
hlutans eða byltingarsinna,
sem með öllum tiltækum ráðum
vildu berjast fyrir hagsmunum
hinna fátæku. Allende sagði i
bréfi til aðalritara kommúnista-
flokksins stuttu fyrir valdarán
herforingjanna: „Við höfum
náð botninum . . . Hvað getum
við tekið til bragðs?” Á meðan
Allende stóð ráðalaus lamaðist
athafnalífið af verkfalli vöru-
bifreiðaeigenda. Um sama leyti
fór að bera meir á ofbeldi öfga-
manna til hægri og vinstri.
Þegar hvergi bólaði á póli-
tískri lausn og borgarastrið
virtist blasa við, ákvað her-
stjórnin að slá til. Þeim var
fagnað sem frelsisher af meiri-
hluta þjóðarinnar. En fyrir
stuðningsmenn Allendes fóru
erfiðir tímar í hönd. Hin póli-
tíska morðalda náði þeirri hæð,
sem óhugsandi hefði verið í
stjórnartíð Allendes. Og at-
hafnalífið er i svo mikilli rúst
eftir þriggja ára skort á fjár-
festingu og endurnýjun, að
langan tíma mun taka að reisa
það við. Þyngsta byrðin mun
lenda á hinum fátæku, sem
munu búa við erfiðari kjör en
nokkru sinni fyrr.