Morgunblaðið - 28.07.1974, Qupperneq 3

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. JÚLl 1974.
3
honum runniS. Sýnir þetta ailt
hvfKkur brautryðjandi hann hefur
veriS, sem hinn traustasti sagn-
fræðingur og fyrsti rithöfundur é
islenzka tungu.
Timatal og aBrar frásagnir
varSandi Noregskonunga sem
raktar verSa til Ara munu allar
komnar frá (slendingabók eldri,
sem týnd er I sinni upphaflegu
mynd. Sumir ætla a5 sú
„konungaævi" hafi verið sérstak-
ur þáttur i bókinni og þá ef tH vill
nokkuð efnisdrjúgur; en Ifklegra
er að um hafi verið að ræða gagn-
orðar smágreinar likt og ævi lög-
sögumanna i hinni varðveittu bók,
þar sem aðeins hafi verið getið um
rfkisstjórnarár og einstaka merkis-
viðburði ( tið hvers konungs.
Snorri Sturluson hefur vel kunnað
að meta konungaævi Ara, tekur
efni hennar upp ( Heimskringlu og
fylgir timatali Ara. „Þykir mér
hans sögn öll merkilegust," segir
hann. Formáli Heimskringlu er
meginheimild um um hina glötuðu
eldri fslendingabók.
Rit það sem nefnt er
LANDNÁMABÓK er varðveitt I
ýmsum mismunandi gerðum. Elzta
gerðin er STURLUBÓK, samin af
Sturlu lögmanni Þórðarsyni. lik-
lega á efri árum hans (d. 1284).
Næst i röðinni er HAUKSBÓK,
samin af Hauki lögmanni Erlends-
syni laust eftir aldamótin 1300.
Haukur kveðst fara eftir Sturlubók
„og eftir þeirri bók annari er ritað
hafði Styrmir hinn fróði (d. 1245).
og hafði eg það úr hvorri er framar
greindi, en mikill þorri var það er
þær sögðu eins báðar." Þriðja
miðaldagerðin er MELABÓK, en af
henni eru aðeins varðveitt litil
brot. Siðaldagerðir eru tvær, sam-
steypur eftir Björn á Skarðsá og
Þórð Jónsson ( Hftardal. Sam-
bandið milli þessara gerða virðist
vera svo samkvæmt niðurstöðu
Jóns Jóhannessonar sem mest og
bezt hefur rannsakað uppruna og
þróun Landnámu:
Ekkert bendir til að Haukur
hafi stuðzt við aðrar gerðir en
Styrmisbók og Sturlubók, en hann
hefur vitað — eða að minnsta
kosti talið — að aðrir menn enn
eldri höfðu lagt þar hönd að. „Nú
er yfir farið um landnám þau er
verið hafa á Islandi." skrifar hann,
„eftir þvl sem fróðir menn hafa
skrifað. fyrst Ari prestur hinn fróði
Þorgilsson og Kolskeggur hinn
vitri," Helzt gera menn ráð fyrir
að Haukur hafi þessa vitneskju úr
hinni týndu Styrmisbók. I Aust-
firðingafjórðungi norðarlega, þegar
komið er til Húsavfkur. segir svo i
Landnámu (Sturlubók): „Nú hefir
Kolskeggur fyrir sagt héðan frá
um landnám." Skiptir þarum svip
á Landnámu og koma fram ein-
kenni i frásögn sem mjög gætir f
næstu köflum og slðan öðru hvoru
allt til endimarka Austfirðinga-
fjórðungs. Er liklegast að Kol-
skeggur hafi sagt fyrir um ritun
þessa hluta Landnámu, eða jafn-
vel skrifað hann sjálfur, en á
þessu tvennu væri aðeins stigs
munur. Ætt Kolskeggs er rakin (
Landnámu, og má ráða af likum
að hann hafi verið öllu eldri maður
en Ari fróði; til dæmis er hann
ömmubróðir Finns Hallssonar
prests og lögsögumanns sem deyr
1145.
Úr þvf að vfst má telja að Kol-
skeggur vitri hafi stjórnað ritum
Landnámu um Austfirðinga-
fjórðung, þá styður það vitnisburð
Hauks um að Ári hafi einnig ritað
um landnám. Sumir geta þess til
að Ari hafi verið aðalhöfundur
hinnar elztu Landnámu, þótt hann
hafi notið styrks annara fróðra
manna, svo sem Kolskeggs. Aðrir
telja Ifklegra að hann hafi einung-
is samið þátt eða þætti um land-
nám, máski aðeins i íslendingabók
eldri. „Það er trúlegt að land-
námaskrif Ara hafi eigi náð yfir
allt landið, þvf það var ærið örðugt
fyrir einn mann þvi til leiðar að
koma," segir Árni Magnússon.
f Landnámu hefur mannfræðin
verið aukin stórkostlega frá fyrstu
gerð, ættir raktar niður til síðari
kynslóða. Til dæmis eru ( Sturlu-
bók mjög raktar ættir til
Sturlunga, en ( Melabók til Mela-
manna kringum 1300, einkum til
Markúsar Þórðarsonar, og dregur
bókin nafn sitt af þvi. í Frum-Land-
námu virðast þegar hafa verið
ýmsar gagnorðar frásagnir fléttað-
ar inn ( ættartölumar. Frásagnir
þessar eru mjög forneskjulegar,
ekki aðeins að orðfæri sem þó
mun breytt nokkuð frá uppruna-
legri gerð, heldur og að efni sem
vitnar um myrka hjátrú og lög-
laust þjóðfélag. Til sýnis skal hér
birt stutt frásögn af Loðmundi (
Sólheimum sem mun vera komin
frá Kolskeggi fróða:
„Þá er Loðmundur var gamall
bjó Þrasi i Skógum; hann var fjöl-
kunnugur. Þat var eitt sinn að
Þrasi sá um morgun vatnahlaup
mikið. Hann veitti vatnið með fjöl-
kynngi sinni austur fyrir Sól-
heima. en þræll Loðmundar sá og
kvað falla sjó norðan um landið að
þeim. Loðmundur var þá blindur.
Hann bað þrælinn færa sér i dæli-
keri það er hann kallaði sjó, og er
hann kom aftur sagði Loðmundur:
„Ekki þykir mér þetta sjór." Síðan
bað hann þrælinn fylgja sér til
vatnsins, „og stikk stafsbroddi
mfnum i vatnið." Hringur var (
stafnum. og hélt Loðmundur
tveim höndum um stafinn, en beit
( hringinn. Þá tóku vötnin að falia
vestur aftur fyrir Skóga. Sfðan
veitti hvor þeirra vötnin frá sér,
þar til er þeir fundust við gljúfur
nokkur; þá sættust þeir á það að
áin skyldi þar fatla sem skemmst
væri til sjóvar. Sú er nú kölluð
Jökulsá og skilur lands-
fjórðunga."
I hinum varðveittu gerðum
Landnámu hefur enn verið aukið
við margvislegum frásögnum sem
einkum eru útdrættir úr islend-
ingasögum. Er talið að þessir
viðaukar séu mestmegnis verk
Sturlu Þórðarsonar. Þannig hefur
varðveitzt efni úr ýmsum sögum
sem nú eru glataðar, en sumsstað-
ar vitnar Landnáma um eldri gerð-
ir sagna en þær sem varðveitzt
hafa. Þessir viðaukar skapa fjöl-
breytni og lifga uþp hinar þurru
ættartölur; en vitanlega hefðum
við kosið að eiga jafnframt Frum-
Landnámu ómengaða — eða þó
ekki hefði verið nema Styrmisbók
eða Melabók.
I Landnámu eru taldir um 430
sjálfstæðir landnámsmenn, karlar
og konur, og greint frá bústað
hvers þeirra og landnámi. Ætla má
að nöfnum og ættrakningu frá
landnámsmönnum1 megi treysta (
stórum dráttum, en siður er að
reiða sig á framættir sem gjama
eru raktar til konunga sem eiga að
hafa lifað i grárri forneskju. Frá-
sögnum af atburðum er einnig
vartega treystandi, jafnvel þeim
sem staðið hafa i Landnámu frá
upphafi, þvi margar þeirra eru
með augljósum þjóðsagna- eða
ýkjusvip. Frásagnirnar gera Land-
námu að bókemnntum. en auka
ekkiheimildargildihennar að sama
skapi. Engu að síður er Landnáma,
f sfnum varðveittu gerðum, merki-
legt fræðirit. Hún skýrir að nokkru
orsakir landnámsins og lýsir upp-
runa landnámsmanna, og fær
þessi fróðleikur staðfestingu af
ýmsum öðrum heimildum og rann-
sóknum. Hún geymir geysilegt
safn af mannfræði og birtir okkur
svipmyndir úr manniifi og þjóðtrú
á fyrstu timum fslands byggðar.
Engin þjóð i veröldu á þvflikt
heimildarrit um uppruna sinn.
Nú á dögum eru menn efagjarn-
ari um fornar heimildir heldur en
áður var. og þegar halda skal
hátiðlegt ellefu alda afmæli Is-
lands byggðar heyrist þvi stundum
fleygt að þetta ártal sé nú ekki
meir en svo öruggt. Vitneskja
okkar um timasetningu hinnar
fyrstu landsbyggðar er komin úr
þeim tveimur ritum sem hér eru til
umræðu. og virðist þvi ekki úr
vegi að rifja upp það sem þau hafa
til málanna að leggja.
Ari segir svo f islandingabók:
„ísland byggðist fyrst úr Noregi á
dögum Haralds hins hárfagra.
Hálfdánarsonar hins svarta, i þann
tfð —
að ætlun og tölu þeirra Teits
fóstra mins. þess manns er ég
kunni spakastan, sonar Isleifs
biskups, og Þorkels föðurbróður
mfns Gellissonar er langt mundi
fram. og Þurfðar Snorradóttur
goða er bæði var margspök og
óljúgfróð —
er fvar Ragnarssonur loðbrókar lét
drapa Játmund hinn helga Engla-
konung, en það var 870 eftir burð
Krists. að þvf er ritað er ( sögu
hans."
Ennfremur segir Ari: „Ingólfur
hét maður norrænn er sannlega er
sagt að færi fyrst þaðan til islands
þá er Haraldur hinn hárfagri var
sextán vetra gamall, en ( annað
sinn fám vetrum siðar. Hann
byggði suður í Reykjavik."
Ar! telur að Haraldur hárfagri
hafi andazt árið 931 eða 932 og
orðið áttræður. Hefur hann þá að
tali Ara verið fæddur 851 eða 852
og verið sextán vetra gamall 867
eða 868 — árið sem Ingólfur fer
fyrri för sina til fslands.
Ljóst virðist af þessu að Ari
hefur ekki talið sig vita nákvæm-
lega hvaða ár Ingólfur settist að i
Reykjavik. Andlát Haralds hár-
fagra leikur hjá honum á tveimur
árum, og hefur hann þá naumast
haft nánari fregnir af fæðingu
konungs. Þegar hann miðar við
ártalið 870 segir hann „i þann
tfð", og meinar þá liklega „um
þær mundir". Og hann segir að
Ingólfur hafi farið siðari förina
fám vetrum sfðar en hina fyrri,
hefur sýnilega ekki vitað nákvæm-
lega hve langur tfmi leið á milli.
En allir reikningar stefna að þvl að
hann hafi talið fyrri förina fama
UM 867 og siðari ferðina UM
870.
En með þessum fyrirvara má
segja að timasetning Ara sé mjög
traust. Hann sækir að henni úr
þremur áttum og miðar við: 1)
aldur Haralds hárfagra, 2) dráp
Játmundar hetga (870) og 3)
lengd landnámstimans sem var 60
ár að sögn „spakra manna" og
lokið þegar Hrafn Hængsson varð
tögsögumaður (930). Ari leggur
ávallt mikla rækt við rétt tfmatal,
eins og fyrr segir og Ijóst er að
hann hefur reynt að grafa vand-
lega eftir landnámsértalinu. þvf
hann vitnar f senn til þriggja hinna
traustustu heimildarmanna sinna.
Elzta heimild sem greinir land
námsárið 874 er Landnámabók
Sturlu Þórðarsonar, og raunar er
sama ártal greint f einum fornum
annál, en þangað getur það verið
komið úr Sturlubók. Ekki er kunn-
ugt hvernig þetta ártal er fengið.
en helzt dettur mönnum f hug að
það sé útreikningur samkvæmt
tfmatali Ara i fslendingabók.
Menn hafi talið að ártalið 870
ætti við fyrri ferð Ingólfs. og láti
sfðan Ifða „fáa vetur". það er að
segja fjögur ár, á milli ferðanna
En engar Ifkur eru til þess að
nokkur sfðari sagnaritari hafi haft
réttari vitneskju um landnámsár-
talið heldur en Ari fróði.
Nú hefur orðið venja að miða
upphaf landnámsins við árið 874,
enda þótt 870 væri Ifklega nær
réttu lagi. Engin ástæða er til að
mæðast ofmjög yfir þessu. Margur
maðurinn heldur upp á afmælið
sitt nokkrum dögum fyrir eða eftir
réttan mánaðardag ef það hentar
betur. Fjögur ár eru ekki langur
tfmi f ellefu alda þjóðarsögu. og
breyta litlu við rannsóknir á fomri
menningu þjóðarinnar. Um hitt er
meira vert að við höfum frábær-
lega trausta heimild fyrir þvf að
norrænir menn hafi fyrst byggt
fsland árið 870 — eða fám vetr-
um fyrr eða sfðar.
Matthlas Jochumsson:
íslands
mlnnl
ísland, þig elskum vér
alla vora daga;
byggð vor við brjóst þitt er,
brauð og líf og saga,
blikeldar braga,
brýnir lífið frost og glóð;
heimilishaga
hér gaf drottinn vorri þjóð;
hér blessast heitt og kalt,
hér er oss frjálsast allt.
Faðmi þig himinn fagurblár,
föðurleifð vor í þúsund ár.
' É6 -

■ '
ÍÉÍK
stelngrimur Thorstelnsson:
Fjallavísur

Þú bláfjallageimur með heiðjökla hring,
um hásumar flý ég þér að hjarta.
Ó, tak mig í faðm, minn söknuð burt ég syng
um sumarkvöld við álftavatnið bjarta.
Þín ásjóna, móðir, hér yfir mér skín
með alskærum tárum krystallsdagga.
Und miðsumars himni sé hvílan mín.
Hérskalt þú, ísland, barni þínu vagga.
Hér andar guðs blær og hér verð ég svo frjáls,
í hæðir ég berst til Ijóssins strauma,
æ, lengra, æ lengra að lindum himinbáls,
unz leiðist ég i sólu fegri drauma.

.