Morgunblaðið - 28.07.1974, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. JULl 1974.
itur maSur hefur sagt, að allar
hjóðir, sem eiga sér sögu deyi
ekki. Sé mark takandi á slfkri
alhæfíngu getur fslenzka þjóðin
tæpast verið f andarslitrunum.
Sagan er enn lifandi afl með þjóð-
inni og við þykjumst enn hafa
hana að leiðarljósi við ýmis merki-
leg tækifæri. Ekki verður heldur
um það deilt, að stærsti viðburð-
urinn i sögu þjóðarinnar er land-
námið; það hefur raunar ekki ein-
ungis sögulega þýðingu fyrir ís-
lendinga heldur markar sá atburð-
ur tfmamót í sögu heiltar heims
álfu. Evrópu. Landnám jslands er
þáttur f grósku og útþenslu vfk-
ingaaldar Norðurlanda. Með þvt
hefst fyrsta varanlega landnám
evrópskra manna handan úthafs-
ins. Landnám islands leiddi til
landnáms á Grænlandi og haldið
var uppi beinum siglingum hingað
frá Noregi f full 500 ár.
Sagan greinir að vfsu frá ferðum
til Islands fyrir daga norrænna
landnámsmanna og eru heimildir
gleggstar um veru Papa hér á
landi Það breytir þó engu um gildi
síglinga hinna norrænu landnáms-
manna. „Pað er mesta siglingaaf-
rek miðalda," staðhæfði Björn
Þorsteinsson sagnfræðingur f
spjalli, sem ég átti við hann út af
þessari grein. „ Þetta voru fyrstu
skipulegu úthafssiglingamar. þar
sem ekki var siglt með guðhræðsl-
una eina saman fyrir kompás og
kjölfestu heldur studdust vfking-
amir við siglingafræði. frumstæða
að vfsu en siglingafræði var það
engu að sfður. Ég get jafnvel fall-
izt á. að það sé f sjálfu sér ekkert
stórkostlega afrek að sigla hingað
seglskipum að sumarlagi, en það
breytir þó ekki þeirri staðreynd.
að íslendingar voru hinir einu,
sem þessar úthafssiglingar stund-
uðu f hartnær fimm aldir og lögðu
með þvf grundvollinn að siglingum
siðari tfma."
fsiands saga hefst er menn
koma hingað og taka að byggja
landið. í bók sinni fslenzkri menn-
ingu vill Sigurður Nordal hins veg
ar gera greinarmun á istands sögu
og Istendinga sögu og bendir á. að
íslands sagan eigi, „ef betur er að
gætt, miklu afmarkaðra upphaf en
saga íslendinga. Að vfsu verða
fslendingar ekki til með þvf nafni
fyrr en þeir hafa tekið sér bólfestu
á íslandi. en þeir eiga sér samt
forfeður jafnlangt aftur og aðrar
þjóðir ' Athyglinni verður beint
að þessari sögu hér á eftir, hugað
að uppruna íslendinga. Raunar
segir Nordat i sömu bók. að frum-
saga fslendinga f þessum skilningi
sé fremur eign þeirra þjóða. sem
við höfum kvfslazt frá. en okkar
sjálfra. þeim sé skyldara að kanna
hana og hafi Ifka gert það eftir
föngum. Engu að sfður hafa fs-
lenzkir fræðimenn og leikmenn
verið nokkuð iðnir við kolann f
þessu efni, ýmsar athuganir hafa
veríð gerðar og kenningar komið
f/am á sfðustu árum. sumar hverj-
ar nærtækar. aðrar æði langsótt-
ar. Á ég þar við hversu langt aftur
f myrkur aldanna rannsóknarfýsn-
in teiði menn; hvort þeir þreifi sig
allt aftur til Biblfunnar og ætt-
kvfslar Benjamfns eins og pýra-
midakenningin vitnar um (sem
tæplega verður þó eignuð sagn-
fræðinni) eða rýni f árdaga Norð-
urlandasögu. er Skandza var
„móðurskaut þjóðanna" eins og
gotneskur söguritari orðar það, f
umbrot þjóðflutninganna miklu og
hugi að örlögum hulduþjóðar. er
Herúlar nefndust.
Nærtækast er þó að staldra við
á Norðurlöndum og nýbyggðum
norrænna manna á Bretlandseyj-
um f þann mund sem landnám
ístands hefst. Um þann þáttinn
höfum við traustustu heimildirnar.
Landnámu. sem upphaflega er tal-
in rituð á þriðju öld eftir að fyrsti
landneminn sté á land. „Við sagn-
fræðingar erum bundnir af heim
ildum," segir Bjöm Þorsteinsson
mér, „þessum elztu rituðu heim-
ildum og fornleifafræðinni nú á
síðari tfmum. Svo vill til. að fom-
leifafræðinni og hinum rituðu
heimildum ber mjög vel saman og
benda eindregið til þess. að land-
námsmennrrnir hafí komið af
Norðurlöndum og Bretlandseyj-
um, en þó að verulegu leyti úr
Vestur-Noregi. Með þjóðernisupp-
runann f huga er þá kannski vert
að bend á. að fbúar Noregs voru á
þessum tfma ekki samkynja held-
ur var þar raunverulega um þrjá
kynstofna að ræða — Norðmenn,
Kelta og Lappa eða Finna, eins og
þeir nefndust að fornu og ekki
ómerkari landnámsmaður en
Skalla-Grfmur er fulltrúi fyrir."
Um þetta leyti var Vestur-Noreg-
ur vfkingabæli Þar voru land-
þrengsli og þaðan herjuðu menn
aðallega á irland og skozku eyj-
arnar, stofnuðu þar vfkingarfki,
tengdust keltnesku fólki, en
hnepptu sumt f ánauð og fluttu
heim með sér til Noregs. „Þar
höfðu menn þvf bæði blandazt
keltnesku fólki og orðið fyrir
margs konar menningaráhrifum
vestan yfir Norðursjó á landnáms-
öld íslands," svo að ég vitni nú til
fstandssögu Björns Þorsteinsson-
ar.
Það er atkunna að ráða má af
hinum fyrstu rituðu heimildum. að
út hingað hafi flutzt frá Noregi
höfðingbornir og stórlyndismenn,
sem ekki vildu þola „ofrfki Har-
alds konungs hárfagra". Sigurður
Nordal hefur eftir norska sagn-
fræðingnum Ernst Sars: „Land-
námsmennirnir voru af höfðingja-
ættum norskra hclda og hersa.
Þeir voru ósveigjanlegustu og
strfðlyndustu mennirnir af þessum
ættum ..." og „að þeir ættbálk-
ar, sem flentust á fslandi, hafi
verið norskastir allra Norðmanna,
la créme de la créme (kjarninn úr
kjarnanum), sá hluti þjóðarinnar,
er tekið hafði sérstæðustum
þroska". Sigurður nefnir einnig
brezkan rithöfund, sem Ifkir mann-
vali fslenzkra landnámsmanna við,
að með Mayflower hefðu hrakizt
undan harðstjórn f Englandi menn
með sams konar skaplyndi og
hæfileika sem Raleigh og Drake,
Sidney og Marlow.
Björn Þorsteinsson sagði mér
hins vegar, að ákaflega erfitt væri
að fullyrða nokkuð um, hversu
miklu hinar pólitfsku forsendur f
Noregi hefðu ráðið um landnám
íslands Þó væri Ijóst, að f kring-
um 900 hefðu veröldin verið vfk-
ingunum ákaflega andstæð. „Á
þessum tfma eru að verða breyt-
ingar á I Noregi, rfkisvald er að
eflast á vissum svæðum. Segja
má, að á 9. öld hafi verið komnar
tvær valdamiðstöðvar f Noregi,
annars vegar voru Hlaðajarlar
norður f Þrándheimi og hins vegar
Ynglingarnir við Vfkina.
Frá báðum þessum stöðum var
ótvfræð viðleitni f þá átt að koma
á lögum og reglu á valdasvæðum
sínum og óbeint bandalag þar á
milti f þessu skyni. Nú, sama var
upp á teningnum á Bretlandseyj-
um, vfkingamir voru þar sem óð-
ast að missa tökin."
Óþarfi er að tfunda hér. hvernig
Haraldi hárfagra tókst sfðan að
brjóta Noreg undir sig. velta smá-
kóngum úr tignarsessi og taka
völdin á skozku eyjunum. Það er
hins vegar óhjákvæmilegt, að efl-
ing konungsvaldsins f Noregi og
annars staðar á Norðurlöndum
hafi bitnað óþyrmilega á ýmsum
einstaklingum. Margir þeirra hafa
vafalaust fremur kosið að flýja
land en þola áþján og álögur Har-
alds hárfagra og ísland þannig
orðið hæli fjölmargra pólitfskra
flóttamanna
Reynt hefur verið að kasta tölu
á landnámsmenn eftir Landnáma-
bókum og sýna með hlutfallstöl-
um, hvernig þeir skiptust eftir
upprunalöndum. í Islandssögu
sinni telur Bogi Th. Melsteð 5/6
allra landnámsmanna vera komna
beint austur um haf frá Noregi. en
um 1/6 kominn vestan um haf af
Bretlandseyjum. Tafning hans er
annars sem hér segir:
Eigi tilgreint hvaðan landnáms-
um uppruna
íslenzkra landnámsmanna:
samantekl: Biðrn Vignlr Slgurpáisson
Björn Þorsteinsson: Staðfastur f
trúnni á norrænan uppruna ís-
lendinga.
Kristján Eldjárn: Fornleifafræðin
hleypir stoðum undir heimildargildi
Landnámu.
Sigurður Nordal: Hlutdeild Kelta i
þjóðerninu meiri en heimildir gefa til
kynna
Þess ber að jieta varðandi þá,
sem ekki er i tilgreint hvaðan
komu, að þeir báru allir norræn
nöfn, sem a.m.k. gátu verið norsk.
að þv! er Arnór Sigurjónsson segir
f bók sinni Frá árdögum fslenzkrar
þjóðar. Dr Kristján Eldjárn nefnir
einnig f bókinni Kuml og haugfé
talningu Guðmundar Hannesson-
ar, sem reyndi að áætla tölu allra
þeirra frumbyggja, sem vart verð-
ur f Landnámu. Reiknaðist honum
til. að 846 hefðu komið frá Nor-
egi, 30 frá Svfþjóð og 126 vestan
um haf. Kristján bendir hins vegar
á. að jafnvel þó að notaðar séu
tölur Guðmundar þá sé það fólk,
sem vottar fyrir f Landnámu, ekki
nema 5% allra þeirra. sem taldir
eru hafa flutzt til landsins á land-
námsöld. Liggi þvf f augum uppi,
hve varhugavert sé að fara með
hlutfallstölur um uppruna land-
námsmanna eftir Landnámabók-
um.
Þar með er þó komið að spurn-
ingunni miklu: Hvaðan komu
frumbyggjarnir, sem hvergierget-
ið? Fræðimenn hallast allir að þvf,
að mefr landnámsmönnunum vest-
an um haf og jafnvel austan af
hafi komið margt manna af keit-
neskurn uppiuna. mun meira en
getið er f Landnámu. Voru þeir ef
til vill f meiri hluta og getur Land-
náma aðeins tignustu landnáms-
mannanna, sem nær undantekn
ingalaust voru af norrænu bergi.
Þessi skoðun hefur vissulega átt
vaxandi fylgi að fagna á sfðari
árum, töluverð tfzka er að hampa
einmitt þessum uppruna íslend-
inga og gera hann sem mestan.
Fræðimenn fara þó varlega f sak-
rinar. Kristján Eldjárn segir t.d :
„Eru allmiklar Ifkur til, að þetta
fólk hafi verið mun fleira en bein-
línis kemur fram f Landnámu og
benda mannfræðirannsóknir
sterklega til þess." Sigurður Nor-
dal segir einnig: „Þv! hefur verið
haldið fram af ýmsum fræðimönn-
um. að ! fornritunum væri of mikið
úr þvl gert. hversu yfirgnæfandi
hinn norræni kynþáttur hefði ver-
ið á íslandi, og hinu alltof Iftill
gaumur gefinn, sem benti til mik-
ils innflutnings frá Vesturlönd-
um."
i nýútkominni bók Arnórs Sigur-
jónssonar, sem vitnað var til hér á
undan, er að finna aliftarlegt yfirlit
um athuganir og rannsóknir á
hlutdeild brezkra manna og þá
einkanlega frskra f landnáminu.
Að þvf er Amór segir var sú um-
ræða fyrst hafin af Guðbrandi Vig-
fússyni, sem hafði mikla trú á
brezkum uppruna fslenzku þjóðar-
innar og studdi þá trú sfna ýmsum
rökum. Meiri athygli vöktu þó
skoðanir Jóns sagnf ræðings Aðils,
sem hann birti f ritinu íslenzkt
þjóðerni árið 1903. en þar er þvf
haldið fram, að hlutur fra f land-
námi íslands hafi verið svo mikilf.
að fslendingar hafi þegar að land-
námi loknu verið alveg sérstök
þjóð, litlu eða engu sfður frsk en
norsk að uppruna. Amór getur
þess, að þessi skoðun hafi þegar
fengið meiri byr undir vængi af
þeim sökum, að er hún kom fram
hafi sjálfstæðismálið verið f
brennidepli og það þótt málinu til
stuðnings, að þjóðin hafi verið
sérstök þjóð alveg frá byrjun. Má
vera, að hér sé komin skýringin á
almenningshylli hins keltneska
uppruna á okkar dögum.
Ekki er þó stætt á þvf að af-
greiða þessa skoðun sem ósk-
hyggju eða þjóðernishyggju á villi-
götum, þvf að hún styðst þrátt
fyrir allt við ýmis rök, einkum á
sviði mannfræðirannsókna. Þar
reið fyrstur á vaðið fyrrnefndur
Guðmundur Hannesson og bar
hann saman viss útlitseinkenni fs-
lendinga og skyldra þjóða. m.a.
gerði hann samanburð á hára- og
augnalit fslendinga og Norð-
manna. Segir Amór Sigurjónsson.
að þessar athuganir virðist benda
til minni skyldleika fslendinga við
Norðmenn en ætla mátti. Þannig
hafi mjög fátt fólk verið hér með
verulega Ijóst hár eða aðeins
0,9% á móts við 22,3% I Noregi,
en hins vegar voru um 52% fólks-
ins hér með Ijósbrúnt hár, en
38,4% Norðmanna, rauðhært fólk
er 2.8% á fslandi, en 3,7% I
Noregi. dökkbrúnt hár höfðu 35%
fólksins á íslandi, en 31.2% f
Noregi og svarthærð eru 9.3%
fólks á fslandi, en 4,2% f Noregi.
Munurinn á augnalit þjóðanna er
ekki eins mikill samkvæmt þess-
um athugunum Guðmundar. Flest
fólk er talið bláeygt f báðum lönd-
unum — eða 68.9% á íslandi, en
74% f Noregi, kembd auau eða
millilit hafa 26.8% fólks á íslandi,
en 17,3% f Noregi. Sfðustu rann-
sóknir benda þó til allt annars,
eins og lesa má f viðtali við Jens
Pálsson, mannfræðing, hér f blað-
inu.
Önnur mælingaathugun var
gerð af prófessor Jóni Steffensen.
Jón tók þar til athugunar og gerði
mælingar á hauskúpum, sem
fundizt hafa frá heiðni hér á fs-
landi og um 50 málum og vfsitöl-
um frá Skeljastöðum f Þjórsárdal
(Ifklega frá 11. öld) og bar saman
við mál á hauskúpum frá jarnöld
Norðurlanda og mál á hauskúpum
frð frlandi. Niðurstaða þeirraathug
ana og mælinga var, að „grfðar-
munur" reyndist vera á „fornfs-
lenzku 0g norsku hauskúpunum"
og segir prófessor Jón, að „sér-
staklega er þessi munur athyglis-
verður þegar jafnframt er haft f
huga, hve Ifkar járnaldarhauskúp-
urnar frá Danmörku, Svfþjóð og
Noregi eru.". Við samanburð á
frsku og fslenzku hauskúpunum
hafði Jón aðeins mál á 9 haus-
kúpum frskum frá járnöld og 22
hauskúpum frá 9. og 10. öld. Seg-
ir hann frsku járnaldarhauskúp-
urnar svipa mest til hinna fornfs-
lenzku hvað mál og vfsitölu snertir
„af öllum þeim hauskúpum Norð-
urálfunnar. er ég hef séð tilfærð
mál og vfsitölu á". Hins vegar
segir hann hauskúpurnar 22 frá 9.
vopum við kjarnl
menn komu .202
Frá Noregi vestan fjalls sunnan — — ■ _ — ■ _ S — — —
96 nnnci#Q ifiQnnonc
||III oH(l Hlul lldllo
Upplöndum) . 7
Frá Svíþjóð, Gautlöndum og Dan
is=^eöa erum við af
ðræÍDornum Keltum?