Morgunblaðið - 28.07.1974, Page 16

16
MOKGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. JULI 1974.
arsæl afkoma þjóSar byggist á
þvi, a8 hún lifi f sátt vi8 land sitt
og umhverfi. MaSurinn þarf að
virSa þegnrétt annarra Iffvera og
umgangast þær þannig. að þeim
verði i engum tfma ofboðið. Jafn-
vægi þarf að haldast f samspili
lands og þeirra Iffvera, sem f land-
inu búa, en maðurinn er aðeins
einn þéttur f þeirri heild, það er
vistkerfí landsins. Eftir 1100 éra
búsetu íslendinga f þessu landi er
þörf é þvf. að litið sé um öxl og
reynt að meta, hvernig okkur
hefur farnazt f viðskiptunum við
gróður þess og dýralff. Sú úttekt
er ekki einungis sögulegur fróð-
leikur heldur þarfur lærdómur,
sem vert er að hafa hliðsjón af.
þegar gera skal áætlanir um fram
tíðarafkomu landsmanna.
Ósnortið land
Þegar landið var numið fyrir 11
öldum hafði það þá sérstöðu
meðal Evrópulanda. að I vistkerfi
þess voru engin neyzlufrek spen-
dýr. sem höfðu afnot af graslendi
þess. Sá bás (nitche) var enn
óskipaður. Árleg uppskera og
gróðurlendis féll þvf á hverju
hausti f skaut jarðar. varðveittist
að hluta sem mór f mýrum eða
myndaði smám saman frjóan
skógarjarðveg.
Allt frá lokum fsaldar höfðu
plöntur og dýr unnið að þrotlausu
landnámi. Jökulnúnar klappir,
ey8isandar og úfin hraun huldust
gróSurþekju, sem sfðan varð at-
hvarf fyrir ýmis smærri dýr. Kjörin
voru misjöfn f hinum ýmsu vist-
um. þannig að sérhæfar tegundir
völdust saman og byggðu upp
samfélög. sem þróuðust stig af
stigi. Birkiskógar voru hámark
framvindu gróðurs á þurru lág-
lendi. Á vatllendi urðu til starar-
flóar, en lyng og harðgerður f jalla
gróður teygðust inn á hálendið
Fuglar og lægri Iffverur voru einu
neytendur þessara samfélaga og f
þvf jafnvægi. sem rfkti milli Iffs og
lands, höfðu plöntuætur óveruleg
áhrtf á brottnám uppskeru eða
tilfærstu næringarefna af einu
svæSi á annað Plöntur. sem eru
framleiðendur, voru rfkjandi þætt-
ir samfélagsins, neytendur voru
smátækir og rotnun hægfara
vegna svalrar veðráttu.
Landnám manna
i nokkrum staumhörðum ám má
enn f dag sjá skógi vaxna hólma,
sem árstraumurinn hefur
einangrað f aldaraðir. Þannig var
island umlukt úthafi, ósnortið af
búfé og vaxið skógi milli fjalls og
fjöru. Um frjósemi og vfðáttu þess
gróðurlendis er til fjöldi skráðra
heimilda og munnmæla, en auk
þess ber landið sjálft vitni um
þennan horfna gróður. Sú saga er
skráð með ýmsum hætti, til
dæmis berfjöldi birkifrjóa og lurka
I fomum mýrarlögum vott 'jm út-
breiðslu skóga fyrir landnám
manns og til hins sama benda
einstæðar skógarvinjar frá þessu
blómaskeiði birkisins. Elztu sagnir
og munnmæli lýsa gróðursælla
landi en nú er. og fjöldi ömefna,
sem kennd eru við skóg, bendir til
víSéttumeira skóglendis á land-
námsöld
Áætla má. að flatarmál hins
samfellda gróðurlendis hafi þá
numið 40 þjisund ferkflómetrum
og helmingur þess kann aB hafa
veriB skógi vaxinn. Hér var þvf
mikil árleg framleiðsla plöntu-
vefja, sem nota mátti til búfjár-
fóðurs og eldsneytis. Þar sem
skógarbotnagróður getur árlega
gefið af sér 1.5 — 2 tonn af
þurrefni á hektara, en frjósamt
graslendiS nokkru minna, var hér
um mikil auSæfi að ræða fyrir þá,
sem slfkt gátu nytjað, en gróSur
mun árlega hafa framleitt um 20
milljón hkg uppskeru við land-
nám. Landsmenn fluttu með sér
búpening, sem nýtti hluta þessa
gródurs, og brátt myndaðist hér
nýtt samfélag, sem leitaði jafn-
vægis f ákveðnu hlutfalli, að
þessu sinni milli gróðurs, búfjár og
manna. Talið er, að landið hafi
fullbyggzt á 60 árum. landsmenn
dreifðu sér þannig um landið. að
þeir mættu hafa sem bezt not af
gróðri þess og öðrum hlunnindum.
Þannig var landnámi háttað, að
hæfilegur fjöldi manna nýtti af-
markað svæði, hverja bújörð.
í lögum þessa samfélags þjóðar-
innar var ætlazt til. að hver ein-
staklingur skyldi hafa eitt kúgildi.
„Þeir eiga að gjalda þingfarar-
kaup. er skuldahjón hvert hefur
kú skuldlausa eða kúgildi,"
stendur I Grágás. Vfgslóða. En
hver jörð var metin jafn mörg
hundruð og hún gat gefið af sér f
kýrfóðrum. Heildarjarðarmat
landsins var um 80.000 kúgildi og
sú mun einnig hafa verið tala
landsmanna á elleftu öld. Eftir
þessu að dæma þurfti þjóðin einn
ig 80.000 nautgripi sér tii fram-
færslu. Virðist þetta þó of lág tala.
ef reiknað er með almennri fæðu-
þörf og viðhaldi búfjárstofnsins. Er
sennilegt, að hér hafi verið á þess-
um tfma um 100.000 nautgripir
og 100.000 fjár. eða alls 700 000
ærgildi, sem þurftu um 5 milljónir
heyhesta til árslegs fóðurs. Þetta
samsvarar þvf, að um 9 ærgildi
hafi verið til afnota fyrir hvern
fbúa landsins.
Áhrif mannsins á
vistkerfi iandsins
Með aðflutningi manna frá
Norðurlöndum og Bretlandseyjum
urðu brátt mikil umskipti f gamal-
grónu vistkerfi landsins. Fyrstu
menn fundu hér gnægð af fulgi og
fiski og veiði var þeim auðfengin.
En vegna þessara veiða og
ónæðis, sem maðurinn olfi I um-
hverfi sfnu fækkaði þessum dýra-
tegundum og sum voru hrakin á
útsker og eyðisanda. Hæfilegur
afrakstur af þessum tegundum var
talinn til hlunninda, en með auk-
inn sókn var oft svo hart að
gengið, að stofnínum var hætta
búin. Þannig varð geirfuglinn út-
dauður f Eldey 1844 vegna of-
nytja, en ránfuglum og refum var
fækkað af ásettu ráði.
Samfara fækkun sumra inn-
lendra dýra og plantna flutti mað-
urinn með sér ýmsar aðkomu-
tegundir áður óþekktar f vistkerfi
landsins. Illgresi barst með að-
fluttu fóðri og öðrum varningi.
Þessar tegundir námu hér land og
breiddust út. Þannig auðgaðist
landið smám saman að tegundum
jafnframt þvf sem leið á búsetu
mannsins.
Veigamest áhrif urðu þó við
ruðning skóga og innflutning
búpenings. Fyrst ruddu menn rjóð-
ur f skóginn fyrir landnámsbæ og
túnstæði, en sfðan voru skógar
sviðnir til þess að fá áburð
öskunnar í jarðveginn og auka
grasvöxtinn, en viður var notaður
til eldsneytis f árefti, til kolagerðar
og f ýmis áhöld. Brátt gekk á
skóglendið og snemma á öldum
voru jáfnvel sum héruð orðin
skóglaus að kalla. Að lokum hefur
svo farið, að skógarleifar eru
orðnar sem vinjar f dalbotnum og
þekja nú aðeins einn hundraðasta
hluta landsins. Ilmbjörkin. sem
var rfkjandi planta í samfélaginu,
hefur nú vikið fyrir grasi, móa-
gróðri og slæðingum.
Hið innflutta búfé setti brátt
svip á vistkerfi landsins. Hross,
nautgripir og sauðfé hafa helzt
nytjað gróður þess. Þessi dýr fjar-
lægja mikinn hluta af árlegri fram-
leiðslu plöntuvefja úr ýmsum vist-
kerfum, afla sér orku, en flytja
með þvf einnig næringarefni frá
úthögum og engjum til bæja og
mismuna tegundum með þvf að
velja fremur eina en aðra til
beitar.
Viðkvæmur gróður þoldi ekki
ánfðsluna og varð undan að láta.
Veiklaður svörður átti vfða erfitt
með að halda jarðvegi f skefjum,
þannig að víndur og vatn gátu
auSveldlega feykt og skolað burt
gróðurmoldinni. Uppblástur hófst.
sem varð einkum geigvænlegur á
móbergssvæðum landsins.
Gróðurlendi gaf minni uppskeru
og flatarmál þess minnkaði ár frá
ári.
Fólksfjöldi
háður framleiðslu
Við landnám komu nýir þættir
inn f fæðubrautir vistkerfisins.
Sólarorkan, sem bundin var af
plöntum. flæddi nú um búfé til
manns. Hér á landi getur gróður
vart notað meira að jafnaði en
0.1% þeirrar sólarorku, er á hann
fellur til nýmyndunar plöntuvefja.
Þessi tala er mjög lág. enda eiga
tegundirnar vfða örðugt um
nýtingu, en ástand jarðvegs og
lágur meðalhiti valda því, að Ijós-
tiflffun er mjög tfmabundin hér á
landi. Búpeningur á beit gat með
góðu móti notað 40% af ofanvexti
plöntugróðurs, en aðeins 5% af
etnu fóðri fór f nýmyndun dýra-
vefja. Afrakstur af búfé kom að
lokum manninum að notum og
ákveðið hlutfall rfkti milli gróðurs,
búfjárog fólksfjölda.
Þegar leið fram á miðaldir
breyttist búfjáreignin þannig, að
meira varð um sauðfé en naut-
gripi. Sauðkindin var þurftarminni
búfjárreining en nautgripur og
þvf auðveldara að jafna sauðfé
niður til ásetnings á mismiklar
heybirgðir. Fjölgunarhæfni þess er
tiltölulega ör og þvf er það einnig
hagkvæmur bústofn eftir fellivet-
ur. En jafnvel sauðfjáreignin fór
minnkandi, þegar fram f sótti.
Harðindi steðjuðu að og jafnt og
þétt gekk á gróður landsins, orku-
verksmiðju þjóðarbúsins. Og
þegar kom fram á 18. öld hafði
gróðurhulan minnkað um
helming. Afrakstur landsins gat þá
vart borið meira en 500 þúsund
ærgildi, sem ekki gátu framfleytt
nema um 55 þúsund manna þjóð.
Við eldgos, kuldaskeið og aðra
óáran féll fólksfjöldinn f landinu
jafnvel niður fyrir 40 þúsund
manns.
Viðreisnartímar
Nítjánda og tuttugasta öldin eru
tfmar mikilla tæknilegra framfara.
Hér á landi verða þær breytingar.
að íslendingar verða fremur fisk-
veiði- en landbúnaðarþjóð. Aukin
veiði og verzlun hafa áhrif á
dreifingu byggðarinnar. Inn-
flutningur matvæla eykst og þjóð-
in verður ekki eins háð afrakstri
landsins. Við það bætist, að ný
tækni er viðhöfð við ræktun
fóðurs. Mýrar eru ræstar fram og
flatarmál túna er aukið f 100.000
hefctara, en uppskera eykst af
hverri flatareiningu með notkun
áburðar, valinna nytjaplantna og
vegna gróðurfarsbreytingar
mýranna við þurrkun þeirra. Þessi
ræktun hefur aukið árlegt upp-
skerumagn um 5 milljónir hey-
hesta og gert landsmönnum kleift
að auka búfjáreign sfna um
helming f rá sfðustu aldamótum.
Framtíðarhorfur
Fæðuþörfin f heiminum hefur
farið sívaxandi með aukinni fólks-
fjölgun og keppzt er við að auka
fæðuframleiðslu. Með land-
búnaðarrannsóknum er stefnt að
þvf að auka hagræna afurðafram-
leiðslu gróðurs og búfjár og gera
hana enn nýtilegri en áður tíl
viðurværis og ýmissa annarra
nauðsynja mannsins.
Leitazt er við að kynna framfarir
f ræktunarháttum, svo að hver
framleiðandi geti orðið enn virkari
aðili en áður f afurðafram-
leiðslunni. Veigamikið átak f þá
átt hefur verið gert meðal
þróunarþjóða með hinni Svo-
nefndu grænu byltingu.
Græn vakning hefur einnig átt
sér stað á fsiandi og nú I þessu
hátfðarári er enn get átak til þess
að auka og bæta gróður landsins,
til þess fyrst og fremst að fá aukið
fóður fyrir búfé og þar með aukið
viðurværi fyrir landsmenn,
Mönnum er Ijóst. að til þess að
fóðurfarmleiðsla geti haldizt f
Hugmyndin um þörf fyrir árlega nýrækt samfara fjölgun
þjóðarinnar.