Morgunblaðið - 28.07.1974, Qupperneq 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. JULl 1974.
vemig voru skipin, sem forfe5-
ur vorir komu á til landsins? Þess-
ari spurningu hafa margir velt fyrir
sér. Flestir munu nú vera á þeirri
skoðun. að þau hafi verið knerrir,
llkir Hróarskeldu-knerrinum, sem
fannst skömmu eftir 1960. en það
er eini knörrinn, sem enn hefur
fundizt heillegur I heiminum. Aft-
ur á mót: hafa fundizt nokkuð
mörg langskip, en að allra dómi
hafa þau ekki verið eins hentug til
íslandsferða. En hvernig stóð ann-
ars á þvl, að vlkingarnir fóru I
siglingar? Þar hafa staðhættir á
Norðurlöndum fyrst og fremst ráÖ-
ið Norðurhöfin drottnuðu yfir
Norðurlöndum I fornöld sem nú.
Samqönaur á landi voru erfiðar en
hafið minnti aftur á móti stöðugt á
það með nærveru sinni, hversu
gott það væri til samgöngubóta.
Strendur Norðurlandanna eru víða
sundurskornar og mikið er um
stórar og smáar eyjar. Án skipa
hefðu því allar samgöngur orðið
mjög erfiðar.
En það voru ekki aðeins stað-
hættirnir. sem gerðu Norðurlanda
búa að mestu sægörpum slns tlma
heldur tíka skipasmlðin. Tilraunir
með nýjar gerðir skipa og sömu-
leiðis nýjan seglaútbúnað hefðu
verið hættulegar I Atlantshafsál-
um. Aftur á móti var kyrrsævið
innan skerjagarðanna hentugt til
slfkra tilrauna. Mesta uppfinning-
in I skipasmiðum var kjölurinn,
sem gerði Norðurlandabúa að
„höfðingjum" hafsins. Kjölurinn
gerði skipin öruggari og stöðugri I
sjó og um leið hraðskreiðari. Skip-
in voru einnig sterkbyggð og
sveigjanleg, þannig að þau gáfu
eftir við þunga hafsins og lyftu sér
á ólduna.
Um þægindi var ekki að ræða
um borð I þessum skipum, þvl að
þau voru alveg opin. Þegar hald-
ið var I siglingu var skipið hlaðið
llátum með nesti og drykkjarvatni.
Hver og einn um borð svaf og át á
sinum stað. Iftt varinn fyrir veðri.
Oft var mjög kulsamt á sjónum og
lágu menn þá tveir og tveir saman
! fleti til að halda á sár hita. Þarfir
sínar gerðu allir út fyrir borðstokk-
' inn.
Siglingafræðikunnátta vlking-
anna. er kannski mesta afrekið,
sem þeir hafa unnið. Um heiðsklr
ar nætur tóku þeir mið af Pól-
stjörnunni, — en hvernig sigldu
þeir um bjartar sumamætur? Þá
höfðu þeir sólina. Við hana gátu
þeir miðað, af þvl að þeir þekktu
gang hennar af athugunum, gerð-
um árið um kring rétt fyrir dögun
og strax eftir sólsetur. Töflur um
sólargang hafa varðveitzt, sem
sýna sólarhæðina árið um kring.
Ennfremur hafa fundizt skffur til
staðarákvörðunar, ekki óllkar
áttavitaskffunum, sem nú eru
notaðar. Voru þær notaðar til að
finna fjórar stefnur áttavitasklf-
unnar, en sllkt var hægt oð gera
þar eð staða sólar var kunn við
sólarupprás og sólsetur. Þá er
einnig sagt. að vikingamir hafi
notað svokallaðan „sólstein", og I
Rauðólfsþætti I Flateyjarbók segir
frá notkun hans.
Námu alla
þekkta staði
Segja má, að vikingar hafi farið
til næstum þvi hvers heimshorns,
sem þekkt var á þessum tfmum.
Þeir sigldu skipum slnum frá
Norðurlöndum vestur með strönd-
um Vestur-Evrópu. gegnum
Njörvasund og inn I Miðjarðarhaf.
Sagt er. að þeir hafi heimsótt
ítallu, Marokkó, Egyptaland og
Landið helga. Þá brutust þeir inn I
mitt meginlandið, sigldu upp eftir
fljótum. fóru yfir Rússland til
Svartahafs og Kasplahafs og
sendu meira að segja leiðangra til
Bagdad. Fregnir eru um að I Mið
Aslu hafi þeir mætt kaupmanna-
lestum frá Klna. Þá fóru þeir langt
út á Atlantshaf, fundu Færeyjar,
ísland, Grænland og Amerlku.
Þeir settust eð á islendi. Græn-
landi og einnig á Englandi, sem
þeir lögðu að lokum undir sig.
Þetta sýnir bezt, hvlllkir sæfarend-
ur þeir hafa verið og hve mikil og
góð skip þeir hafa átt.
Ekki eru þó allir sammála um
ágæti skipanna. Að minnsta kosti
ekki sænski fornleifafræðingurinn
Sibylla Haasum, sem nýlega varði
doktorsritgerð um vlkingaferðir.
Hún segir. að eftir miklar rann-
sóknir hafi hún komizt að þvl, að
hugmyndir manna um gerð og
gæði vlkingaskipanna geti ekki
verið ráttar. Enda hafi þeim verið
slegið fram af skrif borðsfræði-
mönnum. sem hafi ekki haft til-
finningu fyrir skipum eða sjó. Ekki
gerir frúin mikið úr seglaútbúnaði
skipanna og segir, að vaðmálið
hafi verið einstaklega óhentugt til
seglagerðar. Það hafi drukkið I sig
bleytu og blásið hafi I gegnum
það. Þá segir hún. að siglinga
hæfni skipanna hafi ekki verið
meiri en það, að ekki hafi verið
hægt að beita þeim meira en 20
gráður upp I vindinn og þá þvl
aðeins að sjór hafi verið stilltur.
Telurhún vafasamt, að fornmönn-
um hafi reynzt unnt að halda
stefnunni betur en svo, að munaði
10 gráðum á hvort borð. Ámar
hafa verið miklu heppiiegrí tæki til
að komast áfram með en seglin,
segir hún.
Haasum hefur ekki gleymt að gera
ráð fyrir öðru veðurfari á vlkinga
öld og segir. að þá hafi vindár
verið meira austanstæðir og legið
nokkuð I norðri. Þannig hafi verið
unnt að sigla frá Grænlandi til
Noregs á 12 dögum. en siglingin
til baka tekið miklu lengri tlma.
Þá fer hún nokkrum orðum um
siglingafræði vlkingaanna. Telur
hún hana hafa byggzt á óáreiðan-
legum ályktunum og ágizkunum
um breiddarbaugana.
Ennfremur fer dr. Haasun slæm-
um orðum um langskipin og knerr-
ina og segir, að þau skip hafi ekki
verið hótinu betri en farkostir á
Miðjarðarhafi 3000 árum fyrr I
sögunni. „Mynd sú. sem dregin
hefur verið upp af víkingnum ofur-
mannlega, er sigldi um á beztu
skipum heims um hættulegustu
höf heims, er þvl alröng," segir
hún, „en þeir eiga fulla virðingu
skilið."
Ritgerðin
Stenzt engan veginn
Sá fslendingur. sem bezt mun
þekkja til vikingaskipanna er Þor-
bergur Ólafsson framkvæmda-
stjóri skipasmlðastöðvarínnar
Bátalóns I Hafnarfirði. Hann hefur
um árabil grandskoðeð byggingu
vlkingaskipanna og hann á hug-
myndina á þvl að smlða knörr hár
heima. sem verður nákvæmlega
eins og Hróarskelduknörrinn
frægi. Þá teiknaði Þorbergur vtk-
ingaskip það, sem Vestfirðingar
notuðu á þjóðhátlð sinni f Vatns-
firði. Við spurðum Þorberg, hvað
hann vildi segja um doktorsritgerð
Haasum og hann var fljótur að
svara þvl. að hann gæti ekki verið
sammála þessari sænsku konu.
Fyrst benti hann á. að bygginga-
máti vlkingaskipanna gerði þau
látt og sveigjanleg. þannig að þau
látu mjög vel I sjó I slæmum veðr-
um. Þessi skip voru súðbirt og þá
byggingaraðferð nota fslendingar
ennþá á minni tréskipum. Ber öll-
um saman um, að súðbirðingur sé
eitt bezta sjóskip. sem hugsazt
getur. Þá benti Þorbergur á. að
doktorinn talaði um I ritgerðinni,
að vindar hefðu verið norðaust-
lægir á þessum timum. Það væri I
algerri mótsögn við það, sem talið
hefði verið. þvl að álitið væri, að á
landnámsöld hefði verið hlýtt á
íslandi. en norðaustanátt hefði
aldrei verið talin hlý. Svona sagð-
ist Þorbergur geta nefnt mörg
dæmi, sem hrækju kenningar
sænsku frúarinnar. Einnig hefðu
verið smlðuð vikingaskip eftir
þeim skipum. sem fundizt hefðu,
og væru þau talin frábær sjóskip.
223 mílur á sólarhring
Eitt frægasta vlkingaskip. sem
fundizt hefur, er Gokstad-skipið,
sem fannst skammt frá Osló
seinni hluta 19. aldar. Er það lang-
skip og hefur þvi ekki verið eins
mikið sjóskip og knerrirnir. Norð-
menn byggðu árið 1893 nokkrum
árum eftir að Gokstad skipið
fannst nákvæma eftirlikingu af
þvl. Var það nefnt Vikingur og
siqldi norskur skipstjóri, Magnús
Andersen þvl yfir Atlantshaf. f bók
inni Vikingunum er kafli úr frá-
sögn Andersens af þessari sigtingu
og þar segir:
„Vikingur gekk hraðast 15. til
16. mai og fór hann þá 223 sjó-
Knernrn-
irvoru allt
að 50 rúm
lestir að
starð
milur. Var það glæsileg sigling.
Norðurljósin vörpuðu I rökkrinu
sinu fagurbleika skini yfir hafið og
Vlkingur leið, látt eins og mávur.
yfir öldutoppana. Við gáfum með
aðdáun gaum að tigulegum hreyf-
ingum skipsins og vorum stoltir
yfir hraða þess. sem stundum var
um ellefu hnútar. . . Nú fengum
við frábært tækifæri til að reyna
Víking I beitivindi og okkur til
mikillar undrunar komumst við að
þvl, að hann stóð fyllilega á sporði
flestum nútlma tvlmöstruðum
skipum.
Vegna sveigjanleika þess, sem
náðist með þvl að binda borðin við
þverböndin, gáfu bæði skipsbolur-
inn og kjölurinn eftir við hreyfing-
ar skipsins og I miklum sjó
hækkaði botninn og lækkaði á vlxl
um V* úr þumlungi. Þrátt fyrir
þetta var skipið jafn vatnsþátt og
áður.
Hinn mikli sveigjanleiki kom
einnig I Ijós I ýmsu öðru. I öldu-
gangi gat t.a.m., borðstokkurinn
svignað út eða inn um 6 þuml-
unga. . . Stýrið er I sannleika sagt
frábært. Eftir þeirri reynslu, sem
ég hef fengið, er augljóst. að
hliðarstýri hæfir miklu betur þvi-
likum skipum en skutstýri. Það
var hæfilega virkt til beggja hliða
og hafði þann kost, að þvl brást
aldrei vald á skipinu, hvernig sem
á stóð. en það sama hefði áreiðan-
lega ekki verið að segja um skut-
stýri. Einn maður gat stýri i hvaða
veðri sem var. . ."
Þá segir Magnús Andersen
einnig frá þvl, hve vel Vlkingur
stóðst verstu sjóana. sem hann
fékk, hvort heldur hann var undir
seglum eða lá til drifs. „Vindurinn
var á suð-suð-vestan og var skoll
inn á stormur. Eigi að síður vissum
við, að gæti skipið borið segl,
mundi það þokast hægt vestur á
bóginn þrátt fyrir vindáttina og
hvers vegna þá ekki að notfæra
sér það, sem fært var? Við drógum
þvl inn drifakkerið, undum upp
aðalseglið, en rifuðum eins mikið
og okkur var kleift. Víkingur greip
strax mikla ferð, þótt hann kæm-
ist ekki nær vindinum en 6 gráð-
ur. En ekki munaði nema fjórum
gráðum frá ráttri stefnu."
Vikingur var siðan á heimssýn-
ingunni I Chicago. sem haldin var
sama ár og siglingin yfir Atlants-
haf átti sér stað.
I Noregi hafa fundizt þrjú vík-
ingaskip. Gokstad-skipið er stærst
og bezt varðveitt og þar af leið-
andi er samsetning þess Ijósari en
hinna. Skipið er 23,3 m að lengd
og 5,25 m að breidd miðskips og
hæðin miðskips frá neðri brún
kjalarins og upp að borðstokks-
brún er tæpir 2 metrar.
Skipið er allt úr eik að undan-
skildum þiljuborðunum, sem eru
úr furu. Máttarviður þess er
kjölurinn 18 metra langur eikar-
bjálki. Skipið er gert úr 16 borð-
um hvorum megin. Skarast þau
lítið eitt og eru hnoðuð saman.
Eru böndin furðulega grönn I
samanburði við stærð skipsins. Að
undanskildum tveimur neðstu
borðunum hvorum megin, sem
SAMANTEKT: Þórielfur ólalsson
Gokstad-skipið er eitt frægasta vikingaskip, sem fundizt hefur. Það er nú
geymt I skipasafninu á Bigdöy við Osló
fest voru við kjölinn, voru öli borð
neðansjávar fest við böndin með
grönnum tágum. Böndin voru þvl
ekki fest. við kjölinn. Borðin voru
þannig sniðin til, að innan á þeim
voru okar, sem böndin lágu yfir.
Voru tágamar þræddar saman við
tvö göt á hverjum oka og tvö göt á
bandinu. sem stóðust á við hin.
Þykksta borðið, sem var við yfir-
borð sjávarins og er hinn upphaf-
legi borðstokkur, vár nefnt
„meginhúfur". Var það tiunda
borð frá kili. Næsta borð fyrir
neðan hið nfunda frá kili var ekki
bundið við þverböndin heldur
neglt með trénöglum, sem gengu I
gegnum böndin og bitana. Næsta
borð fyrir ofan meginhúf. hið
neðsta yfir vatnsborði. var neglt
með tránöglum við hnán, en þau
voru aftur fest við þófturnar, þver-
bitana. Hnán náðu upp að efri
brún fjórtánda borðs. Tvö efstu
borðin, hið fimmtánda og sex-
tánda, eru fremur þunn og fest
með sárstökum borðstokksbönd-
um. sem ganga niður að efri brún
meginhúfs til hliðar við annað
hvert hné. Áragötin, sextán hvor-
um megin. eru á fjórtánda borði.
Hægt var að loka þeim með litl-
um, snoturlega gerðum trélokum,
sem draga mátti til hliðar.
Hnoðin I Gokstad-skipinu voru
rekin inn að utan gegnum göt.
sem boruð höfðu verið I borðin og
slðan hnoðuð við ró að innan.
Tránaglarnir gegnum bönd og bita
ofan vatnsborðs voru og reknir I
að utan. Voru hausar þeirra kúptir
og gengu inn I yfirborð borðanna.
Að innan voru tránaglarnir festir
með litlum fleygum.
Bitar voru með falsi, þar sem
þiljuborðin hvíldu. Var hægt að
taka þau upp ef koma þurfti við
vörnum undir þeim að ausa skipið.
Skipið var skarað skjöldum, þann-
ig að band var dregið gegnum
mundriða skjaldanna og bundið I
bita innan á borðstokknum.