Morgunblaðið - 16.08.1974, Page 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 16. AGUST 1974
Áttatíu ára í dag:
'W
AgústKvaran
leikari og
leikstióri
Það hefur ríkt fegurð yfir þessu
sumri á Islandi eins og á glæsi-
legri sýningu, þar sem sviðsetn-
ing náttúrunnar og lífsins nýtur
sín í sólarblíðunni dag eftir dag
undanfarið. Haustið virðist vera
eitthvað svo langt framundan,
þegar þetta er skrifað.
Ungir menn í anda, teinréttir á
velli, með silfrað hár á höfði, að-
eins til prýði, hvatir í spori eins
og Ágúst Kvaran leikstjóri og
leikari á Akureyri, taka allt í einu
upp á því samkvæmt almanaki að
skila af sér áttatíu árum án þess
að láta bilbug á sér finna, og nú
hefur verið sumar með ljóma og
birtu um gjörvallt land að kalla
eins og áður hefur verið vikið að
— það má segja afmælisbarninu
til samlætis, fullkomiega i stíl við
persónuleikann og frammistöðu
hans og feril á fjölunum allar
götur siðan árið 1912, þegar hann
aðeins átján ára byrjaði að leika í
ýmsum hlutverkum hjá Leikfé-
lagi Reykjavfkur. Talið er, að
Agúst hafi um þær mundir orðið '
fyrir talsverðum áhrifum frá föð-
urbróður sínum Einari Hjörleifs-
syni Kvaran rithöfundi, sem á
þessum árum leiðbeindi hjá Leik
félagi Rekjavíkur og þar eins kon-
ar listrænn ráðunautur. Leikrit
Einars Kvarans þóttu í góðu um-
slagi og sem sagnahöfundui;
mannþekkjari og sálkönnuður.
Sem kunnugt er var hann talinn
næstum öruggur Nóbelsverð-
launahafi, sá eini sanni, sem kom
til greina fyrir utan liðna Njáls-
sögu- og Sturlungahöfunda, en ís-
lenzkur ill-öfundar-afbrýðishugur
spillti fyrir þvi á síðustu stundu
eins og allir andlega heiðarlegir
Islendingar vissu gjörla um ásín-
um tfma.
Listin er í blóðinu f Ágústi eins
og í fleiri ættmennum hans. Einar
frændi Ágústs þótti snillingur f
persónusköpun eins og einkennir
sterkustu rithöfunda. Agúst þótti
sterkur skapgerðarleikari og
sterkur sem leikstjóri. Mannskiln-
ingur einkennir list beggja
frændanna. Ágúst leitaðist við að
láta persónur í leikriti njóta sfn
— og leikstfll hans byggðist oft á
því, sem Bretinn nefnir „under-
statement" eða eigum við að segja
„underacting" — undirsögn eða
undirleik — ef þorandi er að
leggja slíkt út á fslenzka tungu.
197-1 Chevrolet Vega custom
jálfskiptur
1974 Chevrolet Nova 2ja dyra
1974 cnrd Excort 1300 XL 2ja
dyra
1973 Voikswagen 1 303
1 973 Vauxhall Viva de Luxe
1973 Volvo 144 de Luxe
1 972 Vauxhall Viva
1972 Volkswagen 1 300
1 972 Vauxhall Viva station
1971 Ford Cortina
1971 Chevrolet Malibu
1973 Man vörubifreið 3ja öxla
Það var mál leikfróðra, leikhús-
sinnaðra smekk- og kunnáttu-
manna, að hann sem leikstjóri
hefði alltaf leitazt við að túlka
athöfn og persónur þannig, að þar
væri lífið sjálft — hann hefði
forðazt að láta leikendur stilla sér
of mikið upp, að hann hefði tamið
leikendum að leita i sinni eigin
persónu eða finna sína eigin per-
sónu í hlutverkinu, sem þeim var
falið að leysa af hendi til þess að
þeim yrði sem eðlilegast að túlka
það, sem þeim hefði borið að
túlka eða tjá. Leikstjórn hans
þótti alltaf lifandi og fersk, en
með fyrirmannlegum —
aristókratískum — blæ. Snemma
skapaðist reisn yfir nafni hans
sem leikara og leikstjóra. Ef litið
erígamlaleikdóma úr Reykjavík-
urblöðum og norðanblöðum ber
allt að sama brunni. Ágúst hlýtur
raunverulega sína primsigningu
sem mikill leikari í stóru hlut-
verki (sem Torfi í Klofa) í Lén-
harði fógeta um eða rétt eftir
1918. Forveri hans i hlutverkinu
var Andrés heitinn Björnsson
skáld, sem þótti leikari af guði
gerður. Er það haft eftir Agústi,
að hann hafi verið tregur til að
taka að sér hlutverkið þrátt fyrir
beiðni Einars frænda sfns og Jens
Waage formanns L. R. vegna þess
að honum hafi þótt erfitt að taka
við af Andrési. Um þann leik seg-
ir Ölafur Björnsson heitinn rit-
stjóri f Isafold: „Ágúst hefur lyft
þungum arfi eftir Andrés."
Á svipstundu er hann kominn f
röð fremstu leikara Reykjavíkur
og má telja þar þá Friðfinn Guð-
jónsson, Arna Eiríksson og Jens
Waage. Nokkru síðar bættust í
einvalaliðið þeir Indriði Waage
(sem var á heimsmælikvarða á
borð við Louis Jouvet þann
franska og gat stundum minnt á
hann, þegar bezt lét), Brynjólfur
Jóhannesson og Valur Gfslason.
Leikkonur þeirra tfma voru
Stefanía Guðmundsdóttir, Sofffa
Guðlaugsdóttir, Guðrún Indriða-
dóttir og Arndís Björnsdóttir.
Þetta var „Little Theatre" eða
„Dyflínarleikhús" íslendinga á
þeim árum með talenta, sem nutu
sín vegna brjóstvits og listræns
innsæis þeirra án tilbúins skóla
eða ákveðinnar sértrúarformúlu
frá Svíaríki eða Moskvu eins og
nú vill tíðkast. Þá naut fólk leik-
húss og leiksýningar eins og bók-
mennta af sál, án „avant garde“
— smitunar eða tízkuáróðurs frá
fólki, sem raunverulega veit ekki,
hvað leikhús er. Það þarf karakt-
er í leikhúslff og leiklist eins og í
aðrar listgreinar, persónuleika-
styrk. Sá áttræði leikhúsmaður er
gæddur slíku. I Morgunblaðinu
. . . sem Natan í Dauða Natans
Ketilssonar.
frá 25. aprfl 1926 segir í leikrýni
um Agúst (í Þrettándakvöldi
Shakespeares): „Hann er að
verða einn af okkar fjölhæfustu
og rásföstustu leikurum. Honum
skeikar aldrei, og hann hefur þá
persónu, að eftir honum verður
að taka.“ Kvaran þótti óvenju
fjölhæfur leikari og ákveðinn og
traustur, með góða rödd og fram-
setningu eða framsögn. Hann er
söngmaður góður og naut sá hæfi-
leiki sfn oftlega á leiksviði og var
dáðst að.
hjá afa sínum síra Hjörleifi Ein-
arssyni, sem býr hann undir
Lærða skólann. Afi hans deyr
1910. Ágúst stundar nám við
Verzlunarskólann tvo vetur og fer
svo út f Hfið og starf.
Hann flyzt norður 1927 til Ak-
ureyrar, þar sem hann verður for-
stjóri útstöðvar heildverzlunar I.
Brynjólfssonar & Kvaran allt til
ársins 1963, að hún er lögð þar
niður.
Ágúst kemur norður með glæsi-
legan feril á leiklistarsviðinu.
Hann hafði þá farið með hin ólík-
legustu hlutverk — stórhlutverk
— hjá L.R. — sem Ógautan í
Dansinum í Hruna; sem Scrubbie
í A útleið („Kvaran ber af. Hann
leikur þjóninn f dauðra skipinu.
Kvaran fataðist aldrei allan leik-
inn“, segir í Mbl.); í Þrettánda
kvöldi Shakespeares; sem hirð-
þjónninn Lutz í Alt Heidelberg,
svo að nokkuð sé talið. Einn leik-
dómara sagði t.a.m. þetta um
Ágúst í hlutverki hans í A útleið:
„Það sýnir bezt leikarahæfileika
Kvarans að geta farið úr gervi
Ögautans í Dansinum í Hruna
beina leið í gervi þessa þjóns."
Og nú hefur Ágúst Kvaran
prýtt Akureyri 47 ár sem lista-
maður í leikhúslífi, sem glæsi-
menni og heimsmaður. Hann set-
ur meiri reisn yfir staðinn, þegar
gamla Akureyri er sótt heim og
hann sést á göngu um aðalgötu
bæjarins jafnvel á ákveðnum
tfma dagsins, þar sem hann geng-
ur brattur um völl, smekklegri í
klæðaburði en tíðkast um aðra
menn, betur á sig kominn en aðrir
menn, mcð reisn í fasi og burð og
sérstakan blæ eins og grand sjen-
tilmaður af gamla skólanum f stfl
við það, sem löngum hefur þótt
Agúst Kvaran leikari og leikstjóri. Myndin gerð
af stgr. f brúnum og hvftum pastel.
Það féll í hlut Agústs Kvaran að
stunda verzlunar- og skrifstofu-
störf samfara leiklistinni, sem var
atvinnugrein hans frá unga aldri,
lífsbrauð. Hann gekk ekki lang-
skólaveg eins og margir af ætt
hans. Hann missir föður sinn sfra
Jósep Hjörleifsson sóknarprest á
Breiðabólstað á Skógarströnd,
þegar hann er á níunda ári, dvelst
síðan hjá Sigurði lækni föður-
bróður sínum fyrir norðan á
Grenivík og á Akureyri og á Und-
irfelli í Vatnsdal og í Reykjavík
ÉfiSftt-KfSHT
Kvikmyndin
„My Witnesses"
frá Olympíuleikunum i
MUNCHEN '72 verður
sýnd í Fríkirkjunni í kvöld
kl. 22.00.
Söngur, gítarleikur og
ávarp.
Ókeypis aðgangur.
Ungdom j oppdra£.
gera Akureyri að minni vesældar
múgbæ en tíðkast um aðra höndl-
unar- og viðskiptastaði á tslandi.
Og það finnst ennþá þetta dular-
fulla þar um um slóðir, þetta gam-
al-akureyrska, ef vel er leitað,
þótt ekki sé nema í gömlu húsun-
um og f sumu fólkinu og f því
skásta þar, sem á sér hefðir gegn-
um karaktera þar í bæ eins og t.d.
Agúst Kvaran sjálfan og fleiri,
sem enn lifa. A.m.k. fannst þetta f
júlí í sumar í góða veðrinu —
greinilega, þvf fer betur.
Þegar Kvaran settist að fyrir
norðan var þar jarðvegur fyrir
leiklistarlff, leikfélag hafði starf-
að síðan á öldinni, sem leið. Har-
aldur Björnsson hafði nýlokið
prófi úti f Höfn og hafði verið
ráðinn til starfa hjá Leikfélagi
Akureyrar til að vekja það til
meira lffs. Og Kvaran og Harald-
ur leiddu brátt saman hesta sína
og með þeim tókst samvinna.
Fyrsta stórhlutverk Kvarans á
Akureyri var Natan f Dauða Nat-
ans Ketilssonar. Agúst hefur
sjálfur sagt, að honum hafi verið
þetta hlutverk kærara en nokkurt
annað hlutverk, er hann hafi leik-
ið. Með leik Kvarans í Natan upp-
hófst tfmabil í leiklist á Akureyri,
sem hafði jákvæð áhrif. Agúst tók
sér artistaleyfi í túlkun sinni á
þeim margslungna Natan úr
Húnavatnssyssel, sem sennilega
hefur verið bæði skálkur og dýrl-
ingur. Kvaran átti alltaf auðvelt
með að gæða persónur töfrum —
það var aðall hans sem leikara og
persónuleika. Þessa gætir alltof
sjaldan í fslenzku leikhúsi i dag
— eða það er eins og því hafi
skolað burt í andlegri mengun og
lágfólkshyggju nú ríkjandi.
Mörgum, sem ekki þekkja
Ágúst, kann að þykja kenna þótta
í persónuleika hans. Ef svo er sem
virðist er slíkt aðeins á hinu ytra
borði. Hins vegar hefur hann stfl,
ákveðinn stíl manns, sem er
gæddur því, er Ameríkumenn
kalla „flair" — eigum við að
uefna það smekk heimsmanns.
Ágúst Kvaran hefði notið sín í
menningarlífi úti í hinum stóra
heimi — eins og fæddur inn í það,
kunnandi tóninn og alla háttu
eins og að drekka vatna. ÖIl trítil
mennska er Kvaran fjarri skapi
eins og vondur matur og hóp-
mennska. Listamaðurinn Kvaran
er gæddur ákvörðun og djörfung,
sem speglar mann mikilla sæva og
mikilla sanda. Hann er skörungur
og víkingur.
Það mætti lengi telja öll hlut-
verk og allar leiksýningar, sem
hafa farið gegnum hendur hans,
hug hans og hjarta gegnum löng
árin, fyrst fyrir sunnan fimmtán
ár og síðan fyrir norðan ein fjöru-
tíu ár. Alls hefur hann sett á svið
40 leikrit og hlutverkin eru á
sjötta tug, þar með talin 5 leikrit
fyrir útvarp. Hann varð fyrstur til
að leikstýra Shakespeareverki á
akureyrskumfjölum.fyrstur til að
setja þar á svið óperettu, Meyja-
skemmu Schuberts. Hlé varð á
leikferli Kvarans nær tíu ár
—1954-’63 — en byrjaði þá aftur á
. . . sem Ógautan f Dansinum f
Hruna.
nýjan leik af sama eldmóði og
hélt áfram unz fyrir örfáum ár-
um, að hann yfirgaf sviðið eins og
sigurvegari hringinn eftir margar
lotur og marga sigra, með heiðurs-
laun frá Alþingi, heiðraður eins
og vera bar af sfnu gamla leikfé-
lagi á Akureyri og honum sýndur
verðugur sómi.
Þessi litla þjóð okkar með sína
persónulega dóma, með sitt per-
sónulega mat, ekki nógu óvilhallt
mat á mönnum og málefnum, er
haldin vanmetakindarafstöðu
gagnvart svo ótal mörgu. Því er
sjálfstæðum listamönnum allt of
oft þröngur stakkur skorinn og
þeir þráfaldlega beittir ýmsum
meðulum og kúgunar tilraunum
af sértrúarfólki og . grúppu-
hænsnum í listalífi. Menn
eins og Kvaran með alheimssniði 1
list, þótt dvalizt hafi aðeins 1
henni Reykjavfk og á henni Akur-
eyri við hjartans málið, eru allt of
lftt verndaðir, of illa settir vegna
smárra sjónarmiða, sem ráða f
litlu mannfélagi. Einn leikgagn-
rýnir segir um Kvaran á einum
stað: „Hann er jafnan „komplet”
listamaður á leiksviðinu. Ég er
þess fullviss, að hefði Kvaran ver-
ið leikari hjá stórþjóð í stórri
borg, hefði hann orðið víðfrægur
maður.“
Sá, sem þetta ritar, hitti hér um
kvöldið Agúst Kvaran á heimili
dóttur hans, frú önnu Lilju fyrr-
um flugfreyju hjá Loftleiðum, og
tengdasonar hans, Sveins Óla
Jónssonar hljómlistarmanns. Eig-
inkona Agústs frú Anna (fædd
Schiöth) var þar og með manni
sínum, ein þessara tignu kvenna
Framhald á bls. 31