Morgunblaðið - 14.12.1975, Blaðsíða 14

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 14. DESEMBER 1975
„Hagleiksverk Hjálmars í Bólu
Teikning af
Bólu-Hjálmari
Makleg
minning
HINN 25. júlf síðastliðinn voru
liðin eitt hundrað ár frá dauða
Hjálmars skálds í Bólu. Af þess-
um sökum hefur allmikið verið
um hann ritað á árinu, og þó
minna en maklegt væri. Flestir
hafa eðlilega fjalla um skáld-
skap Hjálmars, enda mun það
tæplega hafa verið á almanna
vitorði, að hann hafi verið snill-
ingur á fleiri sviðum.
Dr. Krist.ján Eldjárn minnist
skáldsins í Bólu með því að
senda frá sér bókina Hagleiks-
verk Hjálmars í Bólu. Þetta er
bók í stóru broti, ekki mjög
þykk, en bæði efnismikil og
efnisgóð. I inngangskafla gerir
höfundur nokkra grein fyrir
gamalli islenzkri alþýðulist, en
þvf næst kemur kafli, þar sem
helztu æviatriði Hjálmars eru
rakin. Þá er komið að megin-
kafla bókarinnar, sem ber yfir-
skriftina: Skrá um hagleiks-
verk Hjálmars i Bólu. Þar eru
talin þau listaverk, sem vitað er
að voru gerð af Hjálmari, sem
og þau, sem höfundur telur að
eigna megi honum með rökum.
Verk Bólu-Hjálmars eru hrein
listaverk, svo hagur var hann. I
þessum kafla er hverju verki
eða smíðisgrip nákvæmlega
lýst, öll helztu einkenni hans
talin og ferill og saga rakin.
Allur ber kaflinn vott um hina
ágætustu og nákvæmustu
fræðimennsku, en er þó einnig
lipurlega skrifaður. Höfundur
segir finngangsorðum að senni
lega muni mörgum þykja upp-
talningin harla þurr. Upptaln-
ingin er þó engan veginn þurr.
Frásögnin er öll lífleg, og hana
hljóta allir að hafa gaman af að
lesa, sem ekki eru gjörsneyddir
áhuga á gömlum gripum og
fornri list.
Gripirnir, sem um er fjallað í
bókinni, eru alls 55. Fleiri mun-
ir eru ekki þekktir, sem hægt
er að eigna Hjálmari með nokk-
urri vissu, þótt líklegt sé að
fleiri komi nú í leitirnar.
Ættu þeir, sem eiga gamla
smíðisgripi útskorna í fór-
um sínum, að taka þá til
athugunar. Hver veit nema
einhverjir þeirra beri merki
handbragðs Bólu-Hjálm-
ars. Um þau merki þarf eng-
inn að efast, sem les þess
ágætu bók. Allmargar myndir
eru i bókinni af smíðisgripum,
sem um er fjallað. Þær eru all-
ar ágætlega gerðar og sérstak-
lega skýrar. Helgafell gefur
bókina út og er frágangur
hennar með ágætum. Höfundi
og útgefendum ber að þakka
gott verk. Betur varð Hjálmars
f Bólu ekki minnzt á 100. ártíð
hans.
Kapteinn Scott
og harmleikurinn
á Suðurskautinu
Á Thamesfljóti skammt fyrir
neðan þinghúsið í Lundúnum,
liggur lítið svartmálað skip.
Það ber nafnið „Discovery" og
er fljótandi safn um mestu
frægðarför, sem það hefur
farið: Ferðina til suðurskauts-
landsins árið 1901—’04, undir
stjórn R. Scott. Bókin sem hér
er til umræðu fjallár um þessa
ferð og aðra ferð sem Scott fór á
árunum 1911—1912. Höfundur
bókarinnar er Peter Brent vel-
þekktur enskur rithöfundur, og
fslenzka þýðingin er gerð af
Rögnvaldi Finnbogasyni.
Nítjánda öldin hefur stund-
um verið kölluð öld land-
könnunar. Þá beindu land-
könnuðir sjónum sínum framar
öðru að heimskautasvæðunum,
og mikil keppni var um það,
hverjum tækist að komast
fyrstum til heimskautanna. A
suðurskautslandinu stóð bar-
áttan fyrst og fremst á milli
Breta og Norðmanna, en aðrar
þjóðir tóku einnig þátt f
keppninni, Svíar, Þjóðverjar,
Frakkar og jafnvel Skotar
sendu út leiðangra sem ætlað
var að kanna hinar víðáttu-
miklu ísauðnir.
í bókinni „Kapteinn Scott og
harmleíkurinn á Suðurskaut-
inu“ er sagt frá þessu ka'pp-
hlaupi um aldamótin og þá
fyrst og fremst frá þætti Eng-
lendinga i þvf. Fyrsti enski
Suðurskautsleiðangurinn var
sendur á síðari hluta 19. aldar,
en það var ekki fyrr en um
aldamót, sem Englendingar
beindu sjónum sínum fyrir al-
vöru að Suðurskautslandinu.
Árið 1901 hélt R. Scott af stað í
fyrri leiðangur sinn á skipinu
„Discovery" Sá leiðangur tók
þrjú ár og þótt leiðangurs-
mönnum tækist ekki að komast
alla leið til Suðurskautsins varð
árangur þeirra góður. Þeir
komust lengra suður en
mönnum hafði áður tekist að
komast og þeir unnu að mikil-
vægum vísindarannsóknum. A
árunum 1907—8 fór Ernst
Schakleton f könnunar-
leiðangur til Suðurskautslands-
ins, og þótt hann kæmist ekki
til Pólsins, komst hann þó nær
honum en Scott hafði komist.
Arið 1910 lagði Scott svo upp í
annan leiðangur sinn, eins og
áður sagði. Þá tókst honum
eftir mikið harðræði að komast
alla leið, til þess eins að komast
að því að Norðmaðurinn
Amundsen hafði komist til
Suðurskautsins mánuði áður:
Þetta olli Scott miklum von-
brigðum, og á leiðinni til skips
fórst hann ásamt félögum
sínum. Scott hélt dagbók til
hinztu stundar, og er frásögn
bókarinnar byggð á henni að
miklu leyti, auk þess sem höf-
undur styðst við dagbækur og
bréf annarra leiðangursmanna
og að nokkru við dagbækur
Amundsens. Lík Scott og félaga
hans fundust hálfu ári eftir
dauða þeirra og hjá þeim voru
dagbækurnar auk annarra
skjala. Fréttirnar bárust fljót-
lega til Evrópu og þar urðu
heimskautsfararnir að þjóð-
hetjum. Og ekki dró úr aðdáun
manna þegar saga helfarar-
innar varð kunn. Alla tíð síðan
hefur R. Scott verið þjóðhetja
með Bretum.
Bók Peter Brent, sem hér er
um rætt er ein sú bezta sem ég
hef séð um þetta efni.
Frásögnin er skýr en látlaus, og
hvergi er hallað réttu máli.
Kapphlaupið var mikið til-
finninga- og þjóðmetnaðarmál
á sínum tíma, og enn f dag
svíður mörgum Englendingum
að Scott skyldi verða að láta f
minni pokann fyrir Amundsen.
Engu að síður fjallar höfundur
þessarar bókar um málið af
réttsýni, og hann hikar ekki við
að gagnrýna Ianda sfna og þá
einkum brezku ríkisstjórnina
fyrir það sem miður fór.
Eins og fyrr segir hefur
Rögnvaldur Finnbogason þýtt
bókina á fslenzku. Hann hefur
yfirleitt unnið verk sitt vel, en
þó finnst mér heldur hvimleitt
þegar menn eru að þýða sér-
nöfn eins og t.d. nöfn skipa.
Hvers vegna á fremur að þýða
skipanöfn en t.d. mannanöfn? 1
bókinni er skipið „Discovery”
t.d. alltaf nefnt Könnun. Þetta
er ónákvæm þýðing, og hvers
vegna er nafn skipsins, sem*
Scott fór síðari leiðangurinn á,
Terra Nova, ekki lfka þýtt. Það
skip gæti heitið Nýlenda uppá
fslenzku. Nei, sérnöfn eru alltaf
bezt þegar þau fá að halda sinni
upprunalegu mynd. Myndi
okkur Islendingum ekki
finnast hjákátlegt ef brezk blöð
færu að kalla varðskipið Ægi
„The Sea“ í fréttum?
Mikill fjöldi mynda prýðir,
ljósmyndir teknar í leiðöngrum
Scotts og einnig nýrri myndir
frá Suðurskautslandinu, og
ekki má gleyma frábærum
málverkum og teikningum
Edward Wilsons, sem fór báðar
ferðirnar með Scott og deildi að
lokum sköpum með honum.
Bókaútgáfan Örn og Örlygur
gefur bókina út og er frágangur
hennar allur hinn ágætasti.
Tímabœr
endurútgáfa
BÓKAUTGÁFA Menningar-
sjóðs hefur sent frá sér í tveim
bindum ritverk eftir Pálma
Hannesson rektor. Bera bindin
nafnið Fósturjörð. Hannes
Pétursson skáld sá um útgáfu
verksins og ritar eftirmála. Þar
segir að Menningarsjóður hafi
ákveðið skömmu eftir lát
Pálma árið 1956 að afla sér
réttar til útgáfu á ritverkum
hans. A árunum 1957 — ’59 gaf
Menningarsjóður út þrjú bindi
af ritum Pálma Hannessonar og
báru þau heitin: Landið okkar,
Frá óbyggðum, Mannraunir.
Ritum þessum var feikna vel
tekið og seldust þau upp á
skömmum tima. Siðan hefur
verið erfitt að ná í bækurnar.
Eins og fyrr segir skiptist rit-
safnið Fósturjörð í tvö bindi.
Þar birtast ýmis verk frá hendi
Pálma: ritgerðir, skólaræður,
útvarpserindi, frásöguþættir og
sagnir. I fyrra bindinu eru rit-
gerðir, greinar og útvarpser-
indi, en annað efni, sem yfir-
leitt er styttra er í hinu síðara.
Pálmi Hannesson var áhuga-
maður um margt. Hann var
nattúrufræðingur og duglegur
ferðamaður, afkastamikill rit-
höfundur, sem unni mjög landi
sínu og þjóð. Þekktastur er
hann þó vafalaust sem skóla-
maður, en á þeim vettvangi var
nær öll starfsævi hans. Lengst
af eða tæp þrjátíu ár, var hann
rektor Menntaskólans í Reykja-
vík.
Ritgerðir hans greinar og út-
varpserindi bera öll glöggan
vott áhugamálum höfundar.
Þau fjalla öll á einhvern hátt
um ísland, sögu þess,
menningu og náttúru. Hér skal
ekki reynt að fella dóm um það,
hvað er bezt f ritsafninu. Senni-
lega hefur Pálmi Hannesson
aldrei látið neitt frá sér fara
sem ekki var vandað. Greinar
hans um náttúru Islands eru
allar mjög fróðlegar og
skemmtilegar, og stílsnilldin
bregst honum aldrei. Ýmis út-
Bókmenntir
eftir JÓN Þ. ÞÓR
varpserindanna um sögu Is-
lands eru með því bezta, sem
þar hefur verið flutt, og sama
gildir um tækifærisspjall ýmis-
konar. Pálmi Hannesson hafði
mikið yndi af þjóðlegum fræð-
um, þjóðsögum og öðrum þess-
konar fróðleik. I ritsafninu er
einmitt að finna nokkrar slíkar
sagnir, sem hann skráði. Nokkr-
ar af skólaslita- og skóla-
setningarræðum hans eru
birtar f ritsafninu. Þær eru
hreinustu perlur, enda hef ég
heyrt gamla nemendur Pálma
Pðlmi Hannesson
láta þau orð falla að þótt þeim
hefði tekizt að komast hjá því
að læra nokkurn skapaðan hlut
allan veturinn hefðu þeir þó
alltaf farið nokkru ríkari frá
skólaslitum.
Eins og fyrr segir er erfitt að
velja nokkra eða nokkrar
greinar sérstaklega úr þessu
safni. Undirrituðum fannst þó
einna fróðlegast að lesa þættina
um öskju, um Islandslýsingu
Jónasar Hallgrimssonar og
þáttinn, sem ber yfirskriftina
„Frá Móðuharðindunum”
Einnig ber að geta greinarinnar
um umgengni ferðamanna, en
hana ætti samgöngumálaráðu
neytið að láta prenta árlega og
dreifa síðan til allra þeirra, sem
á einhvern hátt sjá um skipu-
lagningu ferða um landið.
Ritsafn Pálma Hannessonar
hlýtur að verða kærkomið
öllum þeim, sem unna íslenzkri
sögu, náttúru og menningu. Og
það á erindi til allra. Varla er
nokkur maður svo gjörsneydd-
ur áhuga á einhverju þeirra
mála sem um er fjallað, að hann
geti ekki fundið eitthvað við
sitt hæfi. Þeim, sem unna fögru
máli, hlýtur ritsafnið að vera
eilff uppsprettulind ánægju og
fegurðar og þeim sem vilja
bæta mál sitt er hún gullnáma.
Þetta er mannbætandi verk.
Heimskreppan og heimsviðskiptin
BÓKAUTGAFAN Heims-
kringla hefur sent frá sér bók-
ina „Heimskreppan og heims-
viðskiptin" eftir Harald
Jóhannsson hagfræðing. Þetta
er Iítil bók, 135 síðna
pappfrskilja, en býsna fróðleg.
Meginuppistaða bókarinnar
eru fyrirlestrar, sem höfundur
flutti við háskólann f Malaja á
árunum 1964—’67.
Fyrsti kafli bókarinnar fjall-
ar um klassfska hagfræði, sögu
hennar og ýmsa þætti. Síðan
tekur við frásögn af heims-
kreppunni miklu, sem hófst
með verðbréfahruninu í Wall
Street árið 1929. Sagt er í stuttu
máli frá kreppunni, lýst áhrif-
um hennar á heimsverzlunina
og einstök Iönd og skýrt frá
viðbrögðum hinna ýmsu hag-
fræðinga og stjórnmálamanna.
Þessu næst greinir höfundur
frá endurmati hagfræðinnar og
ýmsum nýjum kenningum, sem
af því spruttu. Alllöngum köfl-
um er varið til þess að skýra frá
stofnun og störfum alþjóðlegra
peningastofnana, t.d. Alþjóð-
lega gjaldeyrissjóðsins, Al-
þjóðabankans og einnig greinir
frá Alþjóðlegu tollasamþykkt-
inni. Síðasti kafli bókarinnar
fjallar um stöðu gulls, um gull
sem alþjóðlegan gjaldmiðil,
gjaldeyrisfót, um gullverð og
gullmarkaðinn. I lokin er svo
sutt ritgerð um skerðingu
gengis Bandaríkjadalsins.
Eins og fyrr segir er þessi
bók býsna fróðleg, og sumir
kaflar hennar ættu að geta
komið að gagni sem einskonar
handbök fyrir þá, sem oft þurfa
að fjalla um alþjóðleg peninga-
og fjárhagsmál, án þess að hafa
numið hagfræði að nokkru ráði.
Sérstaklega á þetta við um
kaflana, sem fjalla um alþjóð-
legar peningastofnanir.
Bókin ber þess þó glögg
merki að hún er samin fyrir þá,
sem nokkra grundvallarþekk-
ingu hafa á hagfræði og
peningaviðskiptum. Ýmis orð
og hugtök eru notuð, sem al-
menningur hefur varla tök á að
skilja, og hefði því nauðsynlega
þurft að láta orðaskýringar
fylgja með.
Ekki ætla ég mér þá dul að
fara að gagnrýna það sem
höfundur hefur fram að færa,
til þess skortir mig alla hag-
fræðiþekkingu. Á bók hans ber
þó ekki að líta sem skil-
greiningu (analýsu) á heims-
kreppunni, heldur sem frásögn,
yfirlitsrit yfir heimskreppuna
og áhrif hennar á heimsvið-
skiptin. Frásögn höfundar er
oft á tíðum lipur og alltaf skýr,
þótt stundum vefjist hagfræði-
leg hugtök fyrir manni, sem
fyrr greinir.
Frágangur bókarinnar er
allgóður, en prentvillur helzt til
margar.