Morgunblaðið - 17.10.1976, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 17. OKTÖBER 1976
Björn Sigfússon:
i. þjoðmalið
NÆSTA EFTIR ÞORSK-
VÖRN ER BEIZLUN JÖK-
ULFALLA OG HAHITA
Líkt og stækkun efnahagslög-
sögu í hafi vannst I sjálfstæðis-
baráttu 1948—76, mun hin úr-
slitabaráttan næstu áratugi ekki
vinnast nema í áföngum þrep af
þrepi. Á hlykkjóttu belti frá
Reykjanestá um Hengil, Langjök-
ul, um jökulvatnaupptökin öll og
úr Kverkfjöllum bæði norður um
Leirhnjúk og Hólsfjöll byltist
ótæmandi orka, kennd funa og
frosti, og var hún fyrr nærri orðin
völd að því, að þjóðin, ein 50
þúsund, yrði að gefast upp fyrir
190 árum, en mun veita hinn óhjá-
kvæmilega afkomugrundvöll
vorn á 21. öld ef ián er með, og
greind.
Orkubeizlun til innlendrar
framleiðslu og annarrar velferðar
á að fylgja beztu tæknimennt
hvers mannsaldurs eftir og veita
fjölbreytni í atvinnutækifærum á
mörgum landshlutum, stuðla
bæði að grósku og jafnvægi huga
og handar, svo og í fjármálum.
Heimsverzlun og þjóðasamvinna
norðurkjálkanna á um tvennt að
velja, vöxt sinn eða hitt að bíða
óbætanlegan hnekki; millivegur
gefst þar ekki. Að þessari for-
spjallsathugun snúum við nánar
aftur. Ég skrifa ekki um tækni-
efnin sjálf, Heldur um vald vort
yfir sennilegri eftirspurn orkunn-
ar og tengd vandamál.
Menn geta spurt í fyrsta lagi,
hvort ekki sé nær, að fremstu
tækniríki heims taki að sér og
vanþróuðum leppríkjum sínum
alla mengun og orkufrekan iðnað,
studd kjarnorkunni auk hefð-
bundnu brennsluefnanna.
Draumamenn vilja sem lengstan
frest á allri iðnvæðingu, enda sé
hin fyrirsjáanlega beizlun á vetn-
isorku (án skaðlegra geisla) og
sólarorku líkleg til að rýra mjög
verðmæti íslenzku orkugjafanna
á 21. öld og í millitíð muni gas-
leiðslur úr Jan-Meyen-djúpi bera
ókeypis (?) kyndiefni á land í
N-Múlasýslu eða N-
Þingeyjarsýslu. Ójá, látum okkur
vona, að hægt reynist að svala
hinni óhemjulegu kælingarþörf
vetnisorkustöðvar í Grænalóni
eða manngerðu jökulkælilóni
öðru, svo móðuharðindakjörorðið:
Venjast ,,við vind og snjó að éta“
rætist og uppfylli peningalegar
þarfir hvers tslendings. Vonum
manna um hitt vantreysti ég enn.
Gerðar virkjanir ættu að bera
rekstur sinn alla 21. öld, og iðju-
mengun í umhleypingaveðráttu
vorri, og raunar viðast um Vestur-
lönd, mun reynast yfirstíganlegur
vandi nema helzt hvað varðar úr-
gangsefni frá kjarnakljúfum.
Landafræði sannfærir mig, að við
þurfum eins og Noregur að nota
flest góð tækifæri, sem veita iðn-
væðingu okkur við hæfi.
Orkusnauðari mannmergðar-
þjóðir munu seint geta afneitað
kjarnkleyfu eldsneyti, svo ekki er
kjarnkljúfarafmagnið úrelt, þó
t.d. Svíar ætli að hafna þvi með
öllu fyrir 1985 og Norðmenn vilji
það ekki. Einnig sem eyðingar-
vopn er kjarnasprengjan mjög
fallin í áliti og önnur skæð vopn
líklegri til sigurs. Hið dýrmæta
úran 236 mun hverfa af alþjóð-
markaði. „Utungun", sem gerir
annað kjarnkleyft efni nothæft,
svo og vandlegri nýting á námum
þess og fundur nýrra, líklega ekki
sízt á Grænlandi, dugir til að við-
halda þessari tegund orkulinda í
heimsatvinnunní nokkrar aldir,
en með kostnaði og áhættum, sem
hindra, að hún keppi, líkt og olía
og kol, víð orku íslands. Hitt, hve
vetnisorkubeizluninni mun
seinka almennt fram á 21. öldina,
stafar líka af því hve rannsókn á
tækni til hennar er risaveldum
ofboðslega dýr.
Fljótt eftir sjálfstæðistöku 1918
fór Alþingi að skilja nauðsyn á, að
fossavaldinu þurfti að koma í inn-
lendar hendur. Eins og lokasókn-
in í þorsk okkar varð hörðust
þann vetur eða lengri millibils-
kafla, sem endalok þeirrar sóknar
þóttu fyrirsjáanleg, kann á síð-
ustu stund að verða beitt hraðri
og slóttugri aðferð til að binda
orku vora í nær eanni heild undir
erlenda orkusamsteypu.
II. NORRÆN IÐJU-
DREIFING EÐA ÓLlKUR
VALKOSTUR?
Ræða mætti um val milli
þriggja meginstefna í notkun á
beizlaðri orku með tilliti til stað-
setningu á orkufrekum iðnaði:
1) Byggja allan slíkan iðnað
upp innan þess suðvestursvæðis,
sem þegar hýsir tvo þriðju hluta
landsmanna. Klassísk markaðs
hagfræði styður það.
2) Byggja hann bæði upp þar og
í hvirfingum við Reyðarfjörð og
þær norðlenzkar djúphafnir, sem
liggja ekki óheppilega langt frá
Varnarmál tækju óheppilegum
breytingum, ef svo viðkvæmur og
ómissandi hlutur sem sendistöð
alls verðmætisins og tilsvarandi
móttökustöð í annarri álfu gætu,
þegar alverst stæði á, orðið skot-
mörk samsærismanna, smávæg-
legs herflugs eða jafnvel geð-
sjúklinga, og fleiri tegundir af
hótunum og spellvirkjum þyrfti
þá mjög að varast á tveim blettum
hnattarins I einu. Sú vinveitta,
skilyrta afstaða til Natós, sem
margir landmenn hafa og t.d. var
studd af mér I Mbl. 24. 9. s.l.
missir grundvöll sinn og víkur
fyrir tortryggni, ef Nató ætti fyrir
höndum ríkislögregluhlutverk
það, sem hin umrædda sendistöð
hlyti að krefjast. Fyrir hlutleysi
vort væri líka hergæzlan á hugs-
anlegri umræddri móttökustöð I
annarri álfu býsna óþægileg land-
myndum um, að ágirnd á Islandi
sem verðmæti, eða sem efni I nýja
Kúbu, freisti nokkurs aðila til að
ráðast á landið, og auknar virkj-
anir samkvæmt 2. valkosti hafa
mjög smá áhrif á særanleik þess.
En við sogumst nauðugir í hring-
ás viðburða sakir hafsvæðaafstöð-
unnar. Sú hin sama framstöðvar-
lega gerir aftur á móti auðvelt á
friðartímum að efla við hafnir
okkar iðnað sumra tegunda, sem
henta til heimsverzlunar og geta
byggzt á innfluttum hráefnum til
viðbótar íslenzkum. Með því á svo
að nást viðspyrnan, sem þarf til
að jafna gjaldeyrisstöðu milli ára,
hvernig sem árar, og gera okkur
að ýmsu leyti kleyft að fylgja
svipuðu ríkjahátterni og norrænu
Eftalöndin hin. Tel ég það mikið
keppikefli.
Sú bezta tæknimennt, sem völ
Virkjanir og efnalegt
sjálfstæði í norðri
meginvirkjununum. Víðátta
. „hvirfingar" takmarkist við getu
og vilja til (daglegrar?)
starfsliðspendlunar innan hann-
ar.
3) Losna undan iðnvæðingar-
áhyggjum með því annaðhvort að
virkja ekki í þágu annarra en
þeirra, sem þegar njóta raforku í
landinu, eða senda (um þráð eða
þráðlaust) úr landi hverja þá
orku sem við fáum við okkur los-
að.
Það hefur jafnan verið islenzkt
stjórnarmarkmið að byggja land
og þjóðfélag upp að skandinavísk-
um hætti. Ótvírætt þykir, að 2.
valkostur stuðlar betur að því en
nr. 1 og 3. Til að stytta rök mín nú
vil ég til samanburðar vísa aðeins
í nýlega grein mína I Mbl.: Dreif-
ing á iðnaði Noregs. Þar kom
fram, að Norður-Noregur og Vest-
urlandið héldu stöðugt fólksfjölg-
un sinni til jafns við Suðrið þrátt
fyrir borgvæðing (kaupstaðir og
smáar borgir vaxa hraðast), og
dreifing orkufreks iðnaðarins
sem og hvers kyns fyrirtækja hef-
ur, eftir að sild og fleira úr sjó
brást, orðið burðarás í landshluta-
eflingu.
Eins og það væri gagnslaust
norskri byggðastefnu að krefjast
niðurrifs á einu eða öðru sunnar I
Noregi en Island liggur, væri
deila með eða móti 1. valkosti
vafasamur greiði fyrir framgang
2. valkostar, sem ég trúi bezt á.
Sum deilumálin, svo sem
„Grundartangaævintýrið", getur
framtíðin ein dæmt um, hvort
framkvæmdir þess reynist hjálp-
legri við 1. eða 2. meginstefnu.
Þá væri nær að vikja að mikil-
vægi þess, að erlendu aðilarnir,
sem hér yrði tekin upp orkufrek
samvinna við, séu af dreifðum
þjóðlöndum og gei ekki myndað,
að ráði, einokunarhringa' hver
með öðrum. Virkjanir allar og út-
skipunarhafnir skulu vera
innlend eign og sérhverju um-
svifavaldi gestanna haldið I
íslenzkum skef jum, likt og Noreg-
ur vill nú.
Þriðji valkosturinn gæti haft
margt til síns ágætis, ef við lifum
aðeins i þágu næsta aldarfjórð-
ungs og imyndum okkur, að þetta
einangraða Iand geti komizt, nú
og árið 2001, hjá því að „verða
iðnvæðingunni að bráð“. En á því
er enginn kostur. Reynum að
streitast móti, til 2001, og eftir
það mundi hún gleypa Island I
metnaðarleysi þess og frumstæð-
um undanbrögðum þess undan
erfiðinu við þær tröppur, sem
sjálfstæði Noregs frá 1905 og
Finnlands frá 1917 hefur knúið
þarlenda atvinnuvegi til að klifra.
Ekki er ég með þeim orðum að
gefa i skyn, að 3. valkostur sé ýkja
erfiðislaus, nema þá I sálarlífi
sumra. Og sem andstæðingur
snöggra byltinga óttast ég, að sá
kosturinn einn, en hínir ekki,
mundi, hvort sem virkjað er fyrir
þráðlausa orkusendingu til hita-
beltisálfa eða sparað verður að
virkja, leika mjög grátt svo fá-
mennt ríki í framstöðvarlegu sem
okkar þjóðríki er.
Sú afstaða, sem ég tek gegn því
að selja i heildsölu „á einu bretti"
meginþorran af orkugetu Islands,
er ekki mótspyrna gegn neinum
sérstökum aðila, því raunhæft til-
boð um kaup á slíku hefur ekki
komið fram.
Hitt sé þó fjarri mér að líta á
það sem aprílgabb eitt, þegar fjöl-
fróðir menn reifa heildsölumögu-
leikann sem „stærsta mál, sem
komið hefur til tslands á þessari
öld“ (dagblaðafyrirsögn 5. ágúst
s.l.) Tæknin sú til framkvæmd-
anna mun eftir sem áður verða
hentari til föngunar og flutnings
á sólarorku, svo því mætti bezt
trúa, að nái hún hástigi, geri hún
þar með íslenzka orku verðlausa
utan lands; gjaldþrot fylgi. Það að
bjóða fala (ódýrt?) íslenzku ork-
una I Venezuela og Vestur-
Afríku, sem einna mestan hundr-
aðshlut orkulinda sinna eiga
óbeizlaðan af öllum heimspörtum,
getur ekki átt annan viðskiptaleg-
an tilgang en að reyna að þrýsta
einhverjum í þeim áifum til að
gera orkusamninga óhagstæða
sér, en aukatilgangur væri
kannski að einoka getu íslands.
Hugmyndargjöfunum gengur gott
eitt til, en um leið og þeim hefði
tekizt það, sem á amerisku heitir
„að selja hugmynd“, gæti hinn
nýi eigandi hugmyndar ekki ann-
að en notað hana likt þvi sem hér
var sagt. Slæm taflstaða á vett-
vangi sameiginlegum við aðrar
„undirþjóðir." Beizlun á sólar-
orku og vetnisorku gæti snögg-
sigrað og gert endalok „heildsöl-
unnar“ að snöggu rothöggi hér.
Hinn heildsölumöguleikinn, að
selja orku gegnum sæstreng til
Skotlands, mun vera raunhæfari
samkvæmt tæknigetu næsta ára-
tugs, en til að svara fljótt kostnaði
yrði orkusalan fyrsta sprettinn að
vera allt að því jöfn að stærðar-
gráðu og hin þráðlausa er hugsuð.
Þar nefndu menn lágmarkið níu
þúsund megavött eða sem svarar
sextíu virkjunum af stærð
Blönduvirkjunar eða Sigöldu.
Aðrir kunna að hafa fært lág-
markið í 30 eða í ótiltekna Is-
landsgetu. Sú orkuskuldbinding
hefði þá forgangsrétt fyrir
innlendu þörfinni, sem fengi
naumast orku sína aukna fyrr en
tsland væri búið hartnær að fylla
sextíu stórvikjana hítina.
Erlent og innlent vinnuafl og
vélvæðing, sem þarf til tröllauk-
innar virkjunar einn áratuginn og
síðan ekki meir, yrði að fá sér á
eftir starf I öðrum löndum, enda
lægju brátt lamaðir hér flestir
atvinnuvegir, þó orkuverð fengist
sæmilegt úr heildsölunni. Hér er
um svo óhentuga röðun að ræða á
framkvæmdum, að ekki er hægt
að samþykkja hana.
kynning, svo vægt sé til orða tek-
ið. Hin rikin norrænu mundu
fljótt láta okkur heyra það.
Valkostur nr. 2 þykir ekki hafa
svona sérlegar þarfir á ríkislög-
reglu í för með sér, hvað þá aukna
herstöðvarþörf. Slík dreifing
virkjana og þar með iðjustöðva
hefur víðast reynzt mjög hagstæð,
þegar landskjálftar, skemmdar-
verk eða styrjaldir hrjáðu löndin,
og verður svo framvegis. Er það
viðbót við framangreind rök um
nauðsynina, að Alþingi ráði stað-
setningu, tímaröðun fram-
kvæmda, skilmálum sinum við
dreifða og fremur viðráðanlega
orkukaupendur, hámarkstölunni
á starfsliði, sem fært er á hverj-
um tíma og landbúið sjái af til
virkjana og stóriðju, þannig að
ekki slái í baksegl með atvinnu-
leysi við lok hvers stóráfanga.
En sem dæmi um það, hvernig
ekki megi standa að auðlindanýt-
ingunni, hef ég rætt sennilegar
afleiðingar af vali 3. valkosts eða
seinna afbrigðis hans. Dæmin
hefði sjálfsagt verið hægt að velja
með eitthvað frábrugðnum hætti.
Fyrra afbrigði 3. valkosts. þ.e. að
virkja aldrei í reynd fyrr en löngu
um seinan, nýtur svo lítilla vin-
sælda í svipinn og eykur atvinnu-
brest, að ég nenni ekki að ræða
það. Þvi tók ég afbrigðin saman I
3. liðinn, að sama vantraustið á
þjóð og forsjarmenn hennar skín
úr báðum.
III. SÞ OG TVÖ SMA
NATÖRIKI UTAN
EFNAHAGSBANDALAGSINS
Hvorki áður né á næsta manns-
aldri mun Island hafa þess jafn-
góð not og á hafréttarráðstefn-
unni, að það er „undantekningin"
sjálf, miðuð við flest smáriki, sem
menn eiga að venjast i kapp-
hlaupi þjóð? um að tryggja fram-
tíð sína. Kom þar einkum til, að
síðar 1948 hafði tsland verið
nokkuð framsýnt um verndarþörf
á landgrunni, staðið sig greindar-
lega andspænis Bretum og fleir-
um og hlaut að farast sem þjóð-
ríki, ef fisksins missir.
Að fenginni 200 mílna efna-
hagslögsögu og annarra efna-
viðréttingu, sem f árslok 1976 eru
horfur á, hækka riki þetta um
þrep eitt í stiga mannvirðinga og
skyldna í hópi SÞ. Inntak þess,
sem hér var sagt, felst ekki i
tilteknum málaflokkum einsöml-
um, heldur þeim öllum og er ekki
eintómt fagnaðarefni fyrir okkur.
T.d. neyddist ég til að viður-
kenna, I grein um Natóþátttöku
24. 9. að þrephækkunin og 750
þús. ferkilómetra hafsvæðið eyk-
ur okkur þátttökuvandann og
breytir afstöðu rikis hlutleysis
vors til kafbáta, háflugs og raunar
ekki síður til þess flugs nærri
haffleti vorum, sem fyrri árs-
helming 1976 hét í blöðum
„njósnaflugið." Ég hafna hug-
er á hvern mannsaldur í norræn-
um aðalviðfangsefnum, var I byrj-
un greinar minnar gerð að for-
sendu þess, að þjóðin ráði við
framtíð sína. Norræn háskólasam-
vinna, einkum í verkfræði og
raunvisindum, mun forða smá-
ríkjum frá að einangrast hvert
fyrir sig og mun létta þeim starf
við að draga hér norður og hag-
nýta, m.a. með stuðningi norræna
iðnþróunarbankans í Helsinki,
nýjungar, sem framgjörnustu
iðjuveldi heimsins luma á. Sjálf-
stæðisleiðin er ekki það að búa
sem mest að sínu, heldur að efna
til sam^orrænna víkingar á þekk-
ingarmiðin, sem ég nefndi, ekki
sem dólgar og þó með sigurviss-
unni og jafningjahlutdeildinni,
sem menn segja hafa gert nor-
rænu þjóðafeðurna á tið Auðar
djúpúðgu að þvi sem þeir voru.
„Vor þjóð skal ei vinna með vopn-
anna f jöld, en með vfkingum and-
ans.. “.
I dag væri óskylt mál að bolla-
leggja um valdauka fyrir Norður-
landaráð eða hitt, að þau norræn
lönd, sem eru Eftakjarni, muni
framkvæma Nordekhugmyndina,
en I þvi Nordek yrði m.a.
samstýring og sameiginlegur
vinnumarkaður innan þeirra
háskólamenntasviða, sem ég til-
greindi. Það drægi m.a. úr hinum
viðsjárverðu sveiflum milli of-
fjölgunar og vöntunar á
fullmenntuðum mönnum I fag-
sviðum, sem hafa áráttu til að
stækka eða dragast saman I fyrir-
varalitlum rykkjum. Hætta sú er
því meiri hér sem rikið er
þrengra og meira háð utanlands-
markaði en nokkurt hinna land-
anna.
Ljóst er af þessu skrafi, ekki
síður en af tveim aðdraganda-
greinum þess um iðnaðardreifing
Noregs og um Natóþátttöku í sam-
fléttun við hann, að ég fagna því,
ef nýbyrjuð iðnaðarsamvinna við
hann verður margþætt og blómg-
ast. Ötti við miður þjóðleg áhrif
frá norrænni þjóð væri hlægi-
legur. Raunar sömuleiðis óttinn
við, hve Norðmenn séu að verða
ríkir, þvi megi ekki hleypa þeim
inn og svo móðgi það líka aðra
oliuseljendur, jafnvel fiskkaup-
endur. Hvatt hef ég til hins að
dreifa orkusamningum á hæfi-
lega mörg þjóðlönd< og einmitt
svipaðri reglu fylgir Noregur f
ollupólitik, en gerir miklu siður i
því að eignast vfða I löndum
dótturfyrirtæki.
Vonandi er, að ekki bíði Noregs
hernám, en ekki stendur f valdi
voru að verja hann nema með
óbeinni stoð, sbr. einnig mismun-
andi hlut landanna I striði
1940—45 og athvarf, sem Norð-
menn og vinir þeirra gátu þá átt
hér. Meðan ég hripa þessar linur
1. okt., kemur útvarp með þá
fregn úr Natóstöðvum, sem sýnir,
að vörn strandarinnar milli Nar-
Framhald á bls. 26