Tíminn - 17.06.1965, Qupperneq 7

FIMMTUDAGUR 17. júní 1965

''tW'án -ver ^
| piTíiiiu Iv-v \Tiíriitnvfr»TtmVil}
T i', ? ftcuVr' \} K'nlít ú íjtnp «
hm í\'Hv T* V tirJn |m!« fj
:S'p!& uWrt-im.ý rteupTvó
VdumtnMKf (töí'*m\
t{\tórcaAá- «tr an?iitT>i ífiu"íi’ntslt^ Tið^& ttgyFííííh
v’in 1%V’ )4«h' sjtjótU !rií» fl|í«í^ fitíUktínUv }jriTn!,>ívj4lf>
« t?r tir |UVit afthl rl W)C’tvm$ ttV'tvT'T.ii'tÖn T$j>
■■■•: . .:;;■ iv ihsffc •, rtjm ^tírtttsiHncjrothi^'^ciitmWi
nnMri
Sörlh’ddi dj> tiatííö V v UtrMl vínr'Kip.ha lhalífí^r dr.dT
yp %na^»- ftt 4u«A VtÖvToj n Vatinrw iktsni d^ljt».V RnN}ti
úii'hTjt- Kn- Aunjltti> títr* 'hO-V^ Tw h«ív Vw\*5uU*uv,b.
~| . «MtT}«uA» Í}H v1)lv-H rftiíiV a/'iiuvi’l nnsHi?: buy
[ iníu's ð CltíV »otr \?tni6mvm Rt itt’lrt »t cTtáJJisr
hcvi' tcv"pn drln* n$fV»«u nivi- pti $í
■»$ar «ji fvv ’’;>r.<*• v-sjHifi pg v Ijijö urj'siáiji :
TIMINN
HEIÐARVÍGASAGA
Haraldur hárfagri heggur böndin
þætti svarta | Flateyjarbók.
handrita, sem Munksgaard sendi
frá sér. Vegna Alþingishátíðarinn
ar var hún gefin öllum þingmönn-
um og nokkrum fleiri íslending-
um, og varð víða kunn hér á landi.
Mér er í fersku minni, er ég fékk
að skoða þá bók ungur drengur
og dáðist að hinum skýru eftir-
myndum sámleitra og skörðóttra
skinnblaðanna.
Þegar Árngrímur Jónsson lærði
samdi á latínumáli hina miklu ís-
landssögu sína, Crymogæa, í upp-
hafi 17. aldar, hafði hann í hönd-
ujn fjölmargar íslenzkar skinnbæk
ur. Meðal annars vitnar hann á
nokkrum stöðum í bók þá er hann
nefnir Vatnshyrnu. Tilvísanir
Arngríms eru úr þremur íslend-
ingasögum, Kjalnesingasögu, Þórð
ar sögu hreðu og Bárðar sögu
Snæfellsáss, og sýnir þetta að
Vatnshyrna hefur verið safnhand-
rit íslendingasagna. Nafnið hefur
Arngrimur dregið af því, að bók-
in hefur verið komin frá einhverj-
um þeim bæ, er Vatnshorn hét.
Árni Magnússon getur þess um
nokkur pappírshandrit fslendinga
sagna í safni sínu, að þau séu
skrifuð eftir skinnbók Resens, sem
Árni kallar öðru nafni Vatnshorns
bók. Resen var kunnur danskur
lærdómsmaður og bókasafnandi.
Hann gaf Hafnarháskóla allar bæk
ur sínar, og var Vatnshornsbók
í háskólasafninu danska meðal
margra annarra íslenzkra hand-
rita á dögum Árna Magnússonar
Samkvæmt skrá, sem Resen gerði
um handrit sín árið 1685 voru i
þessari skinnbók eftirtaldar ís
lendingasögur: Flóamannasaga,
Laxxdælasaga, Hænsaþórissaga,
Vatnsdælasaga, Eyrbyggjasaga,
Rjalneraigasaga og Krókarefssaga.
af Dofra. UpphaflS að Hálfdanar
Víst má telja að þama hafi verið
kominn hluti þeirrar skinnbókar,
sem Arngrjmur lærði vitnar til,
og hefur Árni Magnússon haft
nafn bókarinnar frá Amgrími. En
Vatnshornsbók Resens brann að
köldum kolum ásamt öðmm bók-
um Hafnarháskóla í brunanum
inikla árið 1728.
f skrá Resens er aðeins nefnd
ein þeirra þriggja sagna, sem Arn
grímur lærði vitnar til úr Vatns-
hyrnu, þ.e.a.s. Kjalnesinga saga.
Sýnir það að bókinni hefur verið
skipt ðg Resen aðeins eignazt
nokkurn hluta hins upprunalega
handrits. Var lengi talið, að hinn
parturinn hefði einnig tortímzt
með öllu, unz Guðbrandur Vigfús-
son leiddi rök að því að enn væru
til í Árnasafni sjö blöð eða b’aða
slitur úr Vatnshyrnu göm'u i.ÁM
564a 4to). Á blöðum þessum eru
leifar af sjö íslendingasögum og
þáttum: Bárðarsögu og Þórðarsögu
hreðu — einmitt þeim tveim sög-
um, sem Arngrímur la^rði vitnar
til auk Kjalnesingasögú — Berg-
búaþætti, Kumlbúaþætti, Dmmi
Þorsteins Síðuhallssonar, Víga-
glúmssögu og Harðarsögu. Öll eru
biöð þessi verulega sködduð, og
bera sum þeirra menjar þess að
hafa verið notuð til bókbands. Af
einu blaðinu er aðeins eftir mjó
ræma meðfram kilinum, önnur eru
máð og skorin á ýmsa lund.
Sigurður Nordal hefur bent á,
að svo virðist sem sleppt sé í Flat
eyjarbók að j-firlögðu ráði þeim
ættartölum Jóns Hákonarsonar,
sem standa í Vatnshyrnu. Bendir
það til að Vatnshyrna hafi verið
fyrr rituð og hafi Jóni þótt óþarfi
að endurtaka ættartölurnar í Flat-
ej’jarbók. Vatnshytna hefur og ver
ið miklu óveglegra handrit en1
Framhalda af 24. síðu.
setti varðmenn til í tveim stöðum,
annan á Þóreyjarnúpi, ef Borg-
firðar riði Tvídægra, annan á
Rauðanúp, hvort sem þeir riðu
Arnarvatnsheiði ofan í Víðidal eð-
ur Vatnsdal, skyldu varðmenn á
þessum stöðum vita kynda. Svo fór
sem hann sagði að Borgfirðar
komu (hvom veginn er ei getið;
gekk Barði þá í virkið og fylgdar-
menn hans, en Borgfirðir settust
um það, sóttu að nokkmm sinnum
og fengu ei aðgjört, ætluðu þá að
svelta virkismenn og sátu í hálf-
an mánuð um virkið, en hinir
höfðu vistir æmar. Snera Borg-
fírðir frá við svo búíð. Relatio
(þ.e. frásögn) Guðbrands Arn-
grímssonar eftir traditio segir
þetta vera í Heiðarvígasögu. Aðr-
ir segja, að svo hafi þrengt að
matföngum virkismanna áður hin
ir viku frá, að enginn væri kostur
eftir nema eitt mörsiður, og í sein
asta sinn er Borgfirðingar sóttu
að hafi einhver af virkismönnum
kastað þessu mörsiðri ásamt
grjótinu út í flokk Borgfirða,
svo sem til varnar virkinu, þar
af hafi Borgfirðir dæmt, að
Flateyjarbók, og er einnig af
þeirri sök sennilegra að hún sé
gerð meðan Jón Hákonarson og
skrifarar hans voru að þreifa fyrir
sér við bókagerðina.
Þótt eyðing Vatnshymu væri
mikið tjón íslenzkum bókmennt-
um, þá er það bót í máli, að
flestar þær sögur, sem þar vora
skráðar, hafa verið endurritaðar
á pappír eftir skinnbókinni áður
en hún fór forgörðum. Þó er svo
að sjá, sem tvær sögur, víga-
glúmssaga og Harðarsaga, hafi
snemma verið slitnar út úr Vatns-
hyrnu. Arngrímur lærði virðist
ekki hafa þekkt þessar sögur, og
þær era ekki til í neinum papp-
írsuppskriftum sem rannar era
frá Vatnshyrnu. Er þetta því
hörmulegra, þar sem blaðaslitrin
í Árnasafni sýna að Vatnshyma
hefur geymt sérstakar gerðir þess-
ara sagna, sem staðið hafa að
sumu leyti nær frumsögunum en
nokkrar gerðir aðrar, sem nú era
til.
Sigurður Nordal hefur reynt að
rekja feril Vatnshymu, frá því er
hún var rituð í Víðidal seint á
14. öld, til þess er hún kemur
fram á Hólastað tveimur öldum
síðar. Bergþór hét maður og var
Grímsson, kominn af einum erf-
ingja Jóns Hákonarsonar. Berg-
þór bjó að Vatnshomi í Haukadal
í Dalasýslu, en seldi jörð sína
Guðbrandi Þorlákssyni Hólabisk-
upi 1581 og gerðist próventumað-
ur hans. Hyggur Nordal að Berg-
þór hafi erft Vatnshymu og flutt
hana með sér til Hóla, en Arn-
grímur lærði síðan kennt bókina
við ættbæ hans.
Allt er á huldu um það hvað
olli hinni hörðu meðferð Vatns-
hyrnu eftir að Arngrímur Jóns-
son hafði hana í höndum nálega
óskaddaða og hagnýtti hana við
söguritun sína. En svo er að sjá,
sem hún hafi aftur borizt vestur
um land, því að Árni Magnússon
fékk hjá Ormi Daðasyni sýslu-
manni í Strandasýslu þær vesölu
rytjur bókarinnar, sem eftir lifa.
Hætt er við, að Jóni Hákonar-
syni hefði brunnið fyrir brjósti
ef hann hefði séð fyrir hver ör-
lög biðu þessarar vönduðu skinn
bókar, sem hann hafði látið gera
með ærnum kostnaði. En þá hefði
það mátt verða honum nokkur
harmabót, ef hann hefði jafn-
framt vitað, hversu óbomar kyn-
slóðir mundu varðveita og veg-
sama kórónu bókiðnar hans, hina
miklu og fögru Flateyjarbók.
gnógt vista væri í virkinu og því
horfið frá, og sé þaðan orðtækið:
„að kasta út mörsiðrinu“ . .
Sömu relatio um mörsiðríð, sagði
Gísli í Melrakkadal Þorvaldi Ólafs
syni, Gísli dó 1672 eða 1673, og
skyldi þetta standa í Heiðarvíga-
sögu.“
Þegar sögubrotið fannst í Stokk
hólmi, kom í ljós, að þar vantaði
eitt blað í, einmitt á þeim stað,
þar sem mátt hefði vænta frásagn
arinnar um Borgarvirki og norð-
urför Borgfirðinga. Fékk nú
ímyndunaraflið byr undir vængi,
og sömdu sumir eftirritarar fyll-
ingu eyðunnar í samræmi við frá-
sagnir Páls Vídalín. Björn M. Ól-
sen tók þetta efni til rækilegrar
meðferðar í Árbók Fornleifafélags
ins 1880—81. Er hann vantrúaður
á söguna um mörsiðrið og þykir
hún vera með blæ þjóðsagna og
ævintýra, enda hefur síðan verið
bent á það, að þetta er erlend
flökkusögn. En hann er hins veg-
ar trúaður á það, að hin frásögn-
in um norðurreið Borgfirðinga og
umsát um Borgarvirki hafi staðið
á hinu glataða blaði. Þykir hon-
um heimildarmaðurinn góður og
gizkar á, að Guðbrandur hafi sögn
ina eftir föður sínum, Arngrími
lærða. Kálund bendir á það í út-
gáfu sinni, að texti hins týnda
blaðs hefði aðeins fyllt svo sem
þrjár prentaðar síður, og megi þó
sjá á því, sem á undan fer og eftir,
að þar hafi verið sagt frá ýmsu
öðru en hugsanlegri norðurför
Borgfirðinga. Samt sem áður hall-
ast Kálund að því, að á blaðinu
glataða hafi verið stutt frásögn
af herför á hendur Barða, en
fóstra hans muni hafa stöðvað
fjandmennina með gjörningum.
Yfirleitt munu flestir, hafa trúað
því, að á skinnblaðinu hafi verið
sagt frá einhverri norðurför á
hendur Barða og helzt umsát um
Borgarvirki, unz Sigurður Nordal
birti formála sinn fyrir Borgfirð-
inga sögum. En Nordal tekur mál
þetta til stuttrar meðferðar á nýj-
an leik og telur ýmsar röksemdir
gegn hinum gömlu sögnum. Bend-
ir hann meðal annars á það, að
Barði segir fyrir eyðuna, að hann
ætli að hafa setu „í Ásbjarnar-
nesi,“ en nefni ekki virkisgerð.
Enn fremut telur hann, að það
hefði verið svo einstæður atburð-
ur, ef Borgfirðingar hefðu farið
með her manns norður í Húná-
þing, og setið um Borgarvirki í
langan tíma, að þess hefði hlotið
að vera víðar getið en í örstuttri
frásögn á hinu glataða blaði. Nið-
urstaða Nordals er á þessa leið:
„Skoðun Björns M. Ólsens á efni
því, sem í eyðunni hafi staðið,
verður að hverfa úr sögunni. Sagn
ir þær, sem Páll Vídalín tilfærir
um þetta, era að engu hafandi.
Um herferð sunnanmanna norður
hefur aldrei staðið neitt í Hpiðar-
víga sögu.“
Sigurður Nordal getur um það
í formála sínum, að löngurn hafi
gengið sagnir um það á íslandi,
að Heiðarvígasaga mundi einhvers
staðar vera til í heilu líki. En
þessar sagnir áttu rót sína að
rekja til þess, að sumir eftirritar-
ar á 18. og 19. öld prjónuðu ofur-
lítið framan við endursögn
Grannavíkur-Jóns, eða reyndu að
fylla síðari eyðuna eftir þjóðsög-
unni um Borgarvirki, eins og fyrr
segir. Niðurstaða Nordals er þessi:
„Því miður verður að telja það
vonlaust, að meira af frumtexta
sögunnar komi héðan af í léitirn-
ar.“
Þrettán árum eftir að Sigurður
Nordal ritaði þessi orð, var Magn-
ús Már Lárusson prófessor að
kanna gömul skinnblöð í Lands-
bókasafninu. Þar eru eitthvað um
hundrað slitur skinnbóka, eitt og
eitt blað eða partar af blöðum,
stöku sinnum tvö blöð samföst.
Flest eru brot þessi úr latneskum
ritum, uppskriftir alþjóðlegra
helgirita kaþólskrar kirkju, sem
hafa lítið eða ekkert sjálfstætt
heimildargildi, þótt bækurnar hafi
sýnilega verið fagurlega ritaðar í
öndverðu. Latnesk helgirit voru
miskunnarlaust rifin sundur eftir
siðaskiptin, og mörg þessara skinn
blaða bera þess menjar að hafa
verið höfð til hlífðar utan um
önnur kver, sem þá hafa verið tal-
in Guði þóknanlegri. Þegar Magn-
ús Már tók að kanna skinnblöð
þessi, fann hann brátt umslag eitt
með fjórum blöðum, þar sem láðst
hafði að skrásetja innihaldið. Er
því kennt um, að bókavarðaskipti
urðu um þær mundir, sem blöð
þessi bárust safninu, en þau voru
komin úr safni Stefáns Jónssonar
alþingismanns á Steinsstöðum í
Öxnadal árið 1910. Sá prófessor
Magnús að eitt þessara blaða var
úr Heiðarvígasögu, og við nánari
athugun kom í ljós, að þarna var
-komið blaðið, sem vantaði í hand-
ritsbrotið í Stokkhólmi. Hafði ver
ið skorið utan af blaðinu á öllum
jöðrum nema neðst á ytri spássíu
og lesmálið skert lítið eitt að ofan
og neðan. Hitt var þó lakara, að
blaðið hafði verið brotíð utan um
kver, og var fremri síðan því mjög
máð og torlæsileg. En lesmálið á
aftari síðunni er allt greinilegt og
óskemmt að öðru en því, sem af
hefur skorizt, og nokkuð má einn-
ig lesa á fremri síðunni.
Er skemmst frá því að segja, að
mestur hluti þess, sem lesið verð-
ur á blaði þessu fjallar um mála-
rekstur á Alþingi eftir Heiðarvíg,
og nóg má ráða í upphaf lesmáls-
ins tii þess að það er nú full-
sannað að „um herferð sunnan-
manna norður hefur aldrei staðið
neitt í Heiðarvíga sögu.“
Það er ánægjulegt, að fundur
skinnblaðsins skyldi staðfesta síð-
ustu niðurstöðu íslenzks fræði-
manns um efni þess. Sigurður Nor-
dal hefur átt mikinn þátt í að
móta sérstakan „skóla“ í rann-
sóknum íslenzkra fornbókmennta,
og arftakar hans, sem að miklu
leyti halda áfram á sömu leið, eru
Einar Ólafur Sveinsson og Jón
Helgason. Einkenni þessa „ís-
lenzka skóla“ eru nákvæmar rann
sóknir og gætilegar ályktanir. Þeg
ar skinnblaðið fannst var öldung-
is óvæntur prófsteinn lagður á
eitt rannsóknaratriði, og „ís-
lenzki skólinn“ stóðst prófið svo
vel, að eigi varð á betra kosið.
Það var Sigurði Nordal til mikils
sóma, og jafnframt bending til
ungra fræðimanna um að þeim
sé ráðlegast að halda áfram á
þeirri braut, sem á undanfömum
áratugum hefur verið lögð við Há-
skóla íslands og Árnasafn í Kaup-
mannahöfn.
Heiðarvígasaga er talin vera
elzt allra íslendingasagna, og
mundi margt vera ljósara um upp-
tök þessara einstæðu bókmennta,
ef hún væri varðveitt í heilu líki.
Því getum við harmað hin grimmu
örlög, sem hún hefur mátt þola
á liðnum öldum. „Eins og sagan
nú er geymd, líkist hún fomu
líkneski, sem grafið hefur verið
úr jörðu, höfuðlaust og limlest,
en síðan endurgert að nokkru í
nýrra tima stíl,“ segir Sigður Nor-
dal. „En af bolnum má ráða svip
þess allan og stíl þeirrar aldar,
er það var upphaflega mótað. Sög-
unni fer það betur að vera varð-
veitt á þennan hátt, af því að hún
er svo frumstæð. Það var ekki
nema eðlilegt að skafl tímans
fennti yfir hana og hún sætti
svipuðum örlögum og mikið af
þeim verkum, sem nú eru til vitn-
is um frumlist annarra þjóða.“