Tíminn - 17.06.1965, Side 9

Tíminn - 17.06.1965, Side 9
25 FEttBFrCDAGtJR 17. Júní 1965 TÍMINN Bjarni Einarsson, magister: Einn helzti kjörgripur í hand- ritasafni Árna Magnússonar í Kaupmannahöfn er bók sú, er nú hefur um nokkurt skeið — eða síðast liðin 85 ár — borið nafnið Möðrvallabók. Á þessa skinnbók hafa verið skráðar fleiri íslend- ingasögur en á nokkra aðra og eftir henni hafa flestar verið gefn- ar út. Njáls saga er þar fremst, síðan Egils saga, þá Finnboga saga, Bandamanna saga (sem hér er nefnd Saga Ófeigs bandakarls), Kormáks saga, Víga-Glúms saga, Droplaugarsona saga, Ölkofra saga (eða þáttur),' Hallfreðar saga, Lax- dæla saga og Fóstbræðra saga (eða Saga Þormóðar ok Þorgeirs). Til eru veglegri íslenzkar skinn- bækur — t.d. verður Möðruvalla- bók ekki jafnað við Flateyjarbók eða sumar lögbækur að stærð og útliti, letri eða skreytingu. Að vísu er Möðruvallabók með stærri skinnbókum, í henni eru nú 200 blöð og hvert blað er 34 cm. á einn veginn 24 á hinn. Rithönd aðalskrifarans er áferðarfalleg og greinileg og eru tveir dálkar á hverri blaðsíðu. Spássíur eru ekki mjög miklar, þó eru þær oftast nær um 5 cm. breiðar neðanmáls. Letrið er móbrúnt á lit (þó all- víða dökkbrúnt af því að farið hefur verið ofan í einhvern tíma síðar til skýringar og um leið hafa flestir drættir gildnað). Nöfn sagna eru skrifuð með rauðu bleki og sömuleiðis kapítulafyrirsagnir og upphafsstafir kapítula eru líka oftast nær rauðir, en þeir eru yfir leitt ekki mjög stórir, en eru prýddir bláu eða grænleitu flúri sem er ekki mikið fyrirferðar og varla hægt að segja að handbragð- ið sé snilldarlegt. Myndskreyting er engin, en þó er þar ein mynd, sem getið verður um hér á eftir. Á bókinni eru traust en óvönd- uð tréspjöld, sem virðast unnin úr ormsmognum rekaviði. Á nokkr- um blöðum eru gómstór göt, oft- ast utanmáls — þó á einu blaði miðju á milli dálka og hefur skrif- arinn sveigt fyrra dálkinn lítið eitt frá gatinu og er því augljóst að það hefur verið þarna frá upp- hafi. Þess er áður getið, að nú séu í bókinni 200 blöð, en ekki hafa þó nema 189 þeirra verið í henni frá fyrstu tíð. í Njálu eru þrjár eyður, og hefur verið bætt úr því með jafnstórum skinnblöðum, sem virðast vera úr bók frá 17. öld — hins vegar stenzt efni þess- ara blaða ekki á við eyðurnar, gjörir miklu betur en fylla þær. Enn fremur vantar tvö blöð i Eg ils sögu, en efni þeirra hefur varð- veitzt því að uppskrift hefur ver- ið gjörð af sögunni eftir1 bókinni áður en þessi blöð týndust úr henni. Hinn skaðinn er meiri og verður líklega seint bættur, að á blaðsíðunni næst á eftir Eglu, þar sem Arinbjarnarkviða hefur verið skráð, er letrið svo slitið og máð, að baö er að sumu leyti ólesandi og annað torlesið, en þetta fallega og merkilega kvæði hefur ekki varðveitzt annars staðar. Síðasta saga bókarinnar er Fóst- bræðra saga og er hún mjög illa farin — ekki eftir nema fjögur blöð. Víst er að vantaði aftan af henni þegar bókin kom í hendur Árna Magnússyni, en auk þess hafa glatazt úr henni níu blöð eftir hans dag. Möðruvallabók hefur verið vel úr garði gerð í upphafi, hefur ver- ið til hennar vandað að öllu leyti, blaðsíðu kversins af Gauki og því t£ ■■■■ < sS-í' t N'\ss v tr ih\\ þó að hún sé laus við íburð. Hún ber þess merki, að hún hefur ver- ið mikið lesin og handfjötluð, því að sumar blaðsíður — einkum þær sem eru yztar á kverum (svo er um blaðsíðuna með Arinbjarnar- kviðu) — eru á köflum svo dökkar að letrið því sem næst hverfur. Kemur þá stundum að góðu haldi eða nokkru að beina á þá bletti útfjólubláu ljósi, en þar sem letr- ið hefur þurrkazt út, verður lamp- inn að engu gagni. Ég veit af eig- in reynslu, að því er t.d. svo farið um síðustu tíu línurnar af Hall- freðar sögu, því að þá sögu hef ég oft lesið í Möðruvallabóx (vegna útgáfu), en að vísu lítið annað þó að ég hafi gripið niður í henni hér og þar (m.a. rýnt ár- angurslítið í Arinbjarnarkviðu). Möðruvallabók var meðal fyrstu skinnbóka, sem komu út í hinni veglegu ljósprentanaútgáfu Einars Munksgárds bóksala í Kaup- mannahöfn. Þá var ekki farið að gjöra handritaljósmyndir við út- fjólubláa birtu, en þó verður ekki annað sagt en að eftirmyndin hafi tekizt vel. Fyrri fræðimenn áttu það til að bera vatn (og annað verra) á ógreinilegt letur skinnbóka, því að stafir skýrðust þá stundum lít- ið eitt. En sú aðferð þykir nú óhæfa, því að með þessu hefur skinnblöðum oft verið spillt og ber Möðruvallabók þess nokkrar menjar. Svo sjálfsagður þótti þessi vatnsaustur á skinnblöðin að harð- ar hafi ekki verið skrifaranum til- tækar fyrr en eftir að hinar höfðu verið skráðar. Hver sá maður var, sem Möðru- vallabók átti í fyrstu, verður nú ekki vitað með vissu, en nokkrar líkur hafa verið að því leiddar að bókin sé borgfirzk, þótt fræði- menn hafi löngum talið líklegt að hún væri norðlenzk, og þá helzt eyfirzk sökum tengsla við höfð- ingja í Eyjafirði á 17. öld, sem brátt kemur að. Fyrir rúmum ald arfjórðungi gjörði Jón prófessor Helgason merkilega athugun, sem varpaði nokkru ljósi á sögu bókar- innar og réð um leið eina gátu fomíslenzkar bókmenntasögu. Svo er háttað um mót Njáls sögu og Eglu í bókinni, að fyrri sögunni lýkur á fyrri blaðsíðu 61. blaðs, ofarlega í síðara dálki Það sem eftir er dálksins er autt, og það hafa næstu tvær blaðsíður einnig verið í fyrstu. Með 62. blaði byrjar nýtt kver í bókinni og á síðari blaðsíðunni hefst Egla. Hér hefur því heil opna verið auð milli Njálu og Eglu og þar að auki mestur hluti dálksins, sem Njála endar í, en annars er hvergi í Möðruvallabók langt bil milli sagna — yfirleitt tekur hver sag- an við af annarri án frekara milli- bils en við venjuleg kapitulaskipti.. Á blaðsíðunni á undan Eglu er töluvert af vandlesnu kroti auk ógreinilegrar myndar, —- en á blaðsíðunni á móti (það er ; ~ segja á i' ráðin. Þarna stendur að því er Jón segir: láttu rita hér við Gauks sögu Trandilssonar, mér er sagt at herra Grímr eigi hana — Jón bæt- ir við, að fyrsta orðið sé að vísu máð, en virðist ótvírætt, — og um orðið herra segir hann að það sé „að mestu máð burt, nema nokk- uð sést af fremsta staf og virðist hann vera h. Líklega hefur staðið herra og er verið bundið, kemur þá lengd orðsins vel heim." Fræðimenn hafa löngum verið á einu máli um að stafagerð og ritháttur Möðravallabókar benti til, að hún hefði orðið til á fyrri hluta 14. aldar. Nú vill svo til, að þá var uppi maður, sem nefndur er í heimildum „herra Grímur Þorsteinsson.“ Þess ber að geta, að áður en Jón fann þennan vitnisburð um tilverú Gauks sögu Trandilssonar höfðu fræðimenn ráðið af ýmsum líkum að til hefði verið saga að fornu af kappa með þessu nafni. Gauks er til dæmis getið í Njálu sem fóstbróður Ásgríms Elliða- grímssonar, en svo illa fór um það fóstbræðralag, að Ásgrímur varð banamaður Gauks og eru Ás- grími lögð þau ummæli í munn í Njálu, að „það munu margir maéla að eigi dræpa eg Gauk fyrri en mér var nauður á,“ en meira fá lesendur Njálu ekki að vita um viðskipti þeirra fóstbræðra. Ástsftð- an getur verið sú, að höfundur Njálu hafi vitað um skráða sögu óþarfa að „Ok lýk ék þar Brennu-Njáls sögu". Lok Njálu í MöSruvallabók. duglegur fornritaútgefandi íslenzk- ur (látinn fyrir mörgum árum) kvartar undan því í neðanmáls- grein í einni útgáf usinni, að bóka- vörður hafi bannað sér að bera vatn á blað í söguhandriti sem hann sat við að skrifa upp úr í safni í Þýzkalandi. Augljóst er, að Möðruvallabók hefur verið gjörð handa einhverj- um efnuðum höfðingja, sem kunni vel að meta íslendingasögur. Sjö fyrstu sögunum hefur verið skipað eftir héruðum, byrjað er á Suður- landi með Njálu, síðan er haldið vestur, norður og austur — með Eglu. Finnboga sögu. Banda- manna sögu, Kormáks sögu, Glúmu og loks Dropiaugarsona sögu — en fjórar næstu sögur standa utan við röðina — Ölkofra saga, Hallfreðar saga, Laxdæla og síðast Fóst bræðra saga. Getur það ekki staf að af öðru en því að þessar fjór- sem Njála endar í), er stór mynd af einvígi og ber mest á góðmann- legum manni og greindarlegum. sem leggur sverði tveim höndum til hins, sem ber fyrir sig skjöld. Fyrir ofan myndina er ritað með stafagerð 14. eða 15. aldar: hér berjast þeir Egill Skallagrímsson og Ljótr hinn bleiki. — Það er einvígið sem sagt er frá í 64. kap. Eglu. - þótl Egili sé hei hvrari á svipinn en vænta mætti eins og a stóð. þai sem hanr nn'ðÁ' vifí iMmennið í ljóspfentuðu bókinm sjást ekki nema tvö orð af þessari máls- grein. Neðar á blaðsiðun- t <v- neðarlega að lend' mundi á spássíu neðanmáls, ei skri(aðu ■ j .; texti á síðuna. ei letur sern varla sést votta fyrir i ljósprentuðu bókinni. en Jón Heigason hefur lesið i hand'itinu bót.i fiest orðin séu einnig mjög dauf þar og tor- greina hér frá tildrögum að vígi hans. Jón Helgason tekur fram, að áður greind ummæli um Gauks sögu séu svo óskýr, „að naum- ast verði skorið úr með fullri vissu hvort hún [línan] er skrifuð af sama manni og texti sögunnar á undan, en allt virðist þó benda til að svo sé,“ og því „glöggt hvernig í þessu máli liggur." Skrif- ara Möðruvallabókar hefur verið kunnugt að Gauks saga gjörðist nálægt slóðum Njálu og að þær voru tengdar, þar sem Ásgrímur var Elliðagrímsson. Hann hefur þvi talið, að vel færi á að Gauks saga kæmi næst á eftir Njálu i bókinni. en hefur söguna ekki tiltæka þótt hann hafi frétt af henni hjá herra Grími. Skrifarinn hefur þá séð þann kost vænstary að láta óskrifað og autt það sem eftir var af kverinu. þeg- ar hann hafði iokið Njálu — ætl- Bjarni Einarsson ast til að þar verði ritað upphaf Gauks sögu, en framhaldið á nýj- um kverum, sem auka mátti inn eftir þörfum. Jón Helgason hefur og bent á, að svo sé að sjá sem skrifarinn hafi ætlazt til, að Njála og Gauks saga yrðu á bók út af fyrir sig — þess vegna byrji hann ekki á Églu fyrr en á annarhi blaðsíðu næsta kvers, sem hafi átt að vera upphaf annarrar bókar —., fyrsta blaðsíðan hafi átt að standa auð, þar eð búast mátti við að hún yrði fyrir hnjaski. En svo fór, að Gauks saga komst aldrei í Möðruvallabók og er gagns- laust að leiða getum að þvi hvað valdið hafi. Þar getur ýmislegt kom ið til greina og jafnvel þótt það yrði upp grafið, myndi engu verða beytt um þá dapurlegu staðreynd, að Gauks saga er glötuð eins og fleiri íslendinga sögur, sem spurn ir eru af aðeins eða ráða má af líkindum að hafi verið til. Hér virðist hafa munað litlu að glöt- uð saga hefði getað varðveitzt, — en þess er líka að minnast um sumar þær sögur, sem enn eru til, að stundum virðist ekki hafa munað nema eins og hársbreidd að þær færu forgörðum. Um herra Grím er fátt vitað annað en að hann virðist hafa hlotið herra-nafnbót sína ekki seinna en árið 1316, var lögmað- ur sunnan og austan og síðar norðan og vestan og hafði um eitt skeið hirðstjórn Skálholts- biskupsdæmis. Annálum ber ekki algjörlega saman um dánarár herra Gríms, segja það hafa verið 1350, 1351 eða 1352. En nú má slá föstu, að Möðruvallabók hafi verið skrifuð einhvera tíma á tíma- bilinu 1316—1350 (eða þar um bil). Um bústað herra Gríms er það eitt vitað að annálar geta hans einu sinni í Stafholti í Borg arfirði. Nú virðist ekki ólíklega til getið að skrifari Möðruvallabókar hafi setið einhvers staðar ekki mjög fjarri herra Grími úr því að hann hafði spurnir af tiltek- inni bók hjá honum og taldi gjör- legt að fá hana léða. Ýmis borg- firzk höfuðból gætu hér komið til greina, en auðvitað væri ekkert líklegra en sjálft Reykholt, þar sem frændur Snorra Sturlusonar áttu heima á þessum árum — og það kæmi ekki illa heim við þá staðreynd að í Möðruvallabók hef- ur varðveitzt bezti texti Egils sögu Frh. á 27.

x

Tíminn

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.