Morgunblaðið - 03.02.1980, Qupperneq 4

Þetta er sagan um
það sem gæti gerzt
FALLEVRÓPU
36
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 3. FEBRÚAR 1980
ANDREIGBOMYKO NEffAJ* ^
EÉrKÍSrÍAsT^D, AO ERETT1R OM ÞETT.
VÆRU ÖGBANDl LTGAR".
Rauða hersins söng gamla sovéska
lagið „Ya drugoy takoy strany nye
znayu gdye tak volno dyshet
chelovyek" („Ekkert annað land ég
þekki, þar sem menn geta dregið
andann jafn frjálsir", en textinn
var ekki tileinkaður gistilandinu
heldur Sovétríkjunum). Þetta lag
naut mikilla vinsælda þegar á
tímum Stalíns.
í rauninni hafði ekkert breyst.
Sovétríkin fylgdu útþenslustefnu
eins og áður, hvar sem þau töldu
sér fært að hlutast til um mál
annarra án of mikillar áhættu
gerðu þau það. En neistann að
1983-deilunni var að finna innan
Sovétríkjanna sjálfra. Þar fór öllu
hrakandi. Víðtækt lögreglu- og
njósnakerfi Leonidovs flutti hon-
um fréttir af vaxandi óánægju.
Talið var, að með sigri á alþjóða-
vettvangi, þar sem ofurvald Sovét-
ríkjanna væri sýnt í allri sinni
dýrð, mætti hemja ólguna heima-
fyrir. Með því yrði andófsmönnum
sýnt í eitt skipti fyrir öll, að þeir
gætu ekki heft framgang sögunn-
ar. Það eitt þurfti að ákveða, hvar
skyldi borið niður án þess að
Bandaríkin væru knúiri til styrj-
aldar.
Leonidov ákvað að reyna vilja-
styrk Vesturlanda með því að
ráðast á ólíklegan og lítt þekktan
stað, sem virtist við fyrstu sýn
á eftir öðru komast undir sovéskt
áhrifavald. En gæfi Kennedy til
kynna, að hann ætlaði að grípa til
vopna, þá vissu menn svo lítið um
þennan stað, að Sovétmenn gætu
hæglega horfið á brott og sagt, að
þeir hafi aldrei ætlað að taka
eyjarnar. Allt umstangið stafaði
af hugarburði kaldastríðs manna.
A sínum tíma hefði mátt segja,
að Svalbarði væri fjarlægur eyja-
klasi, sem varla nokkur maður
vissi að væri til.
Leonidov kallaði stjórnmála-
nefndina saman til aukafundar 1.
september 1983. Þögn sló á nefnd-
armenn, þegar Leonidov skýrði frá
áformum sínum. Enginn þorði að
vera fyrstur til að segja álit sitt.
Þögnin var loks rofin af Dmjtri
Ustinov marskálki, sem mælti
þreifa fyrir okkur um viljastyrk
Vesturlanda. Þar morar allt af
bandarískum hermönnum. Kenn-
edy mundi strax grípa til sinna
ráða. Hann ætti ekki annarra
kosta völ. Hann gæti misst stjórn
á sér í ofsahræðslu eins og þegar
stelpan drukknaði í bílnum hjá
honum. Eg er sammála fyrsta
ritaranum um nauðsyn þess, að
við sýnum með óvæntum hætti
sammála um það. Meirihlutinn
kaus Vestur-Berlín. Leonidov
valdi á hinn bóginn varfærnari
kostinn. Eins og frjálslyndu blöðin
á Vesturlöndum staðhæfðu, þá var
hann í hópi hinna hófsamari
innan stjórnmálanefndarinnar.
Þegar menn gengu af fundinum
heyrðist gamli bolsévikinn Pelshe
tauta: „Ég man vel eftir því þegar
við lögðum á ráðin um stríðið gegn
Finnlandi. Stalín var, eins og þið
munið...“
Menn þurftu ekki að bíða lengi
eftir fyrstu sýnilegu aðgerðunum.
Sænskur blaðamaður skýrði frá
því í Dagens Nyheter í Stokk-
hólmi, að Sovétmenn hefðu ráðist
í það stórvirki að gera flotastöð á
Svalbarða. Opinber viðbrögð í
Evrópu og Bandaríkjunum voru
léttvæg, þótt þessar framkvæmdir
skiptu miklu hernaðarlega. Ekki
má gleyma því, að stutt var síðan
fallist hafði verið á dvöl sovésks
förum til Svalbarða. Þessi tíðindi
urðu tilefni til margskonar get-
sagna í vestrænum blöðum. KGB-
vinurinn Victor Louis fréttaritari
London Evening News í Moskvu
skýrði frá því, að engir sovéskir
kafbátar væru í höfninni á Sval-
barða. Hann gaf einnig til kynna,
að þó væri ekki allt sem sýndist.
Vænta mætti nýrra pólitískra
aðgerða Sovétstjórnarinnar. Ein-
mitt um þessar sömu mundir birti
breska blaðið The Guardian svip-
mynd af Leonidov, þar sem honum
var lýst sem hófsömum tækni-
manni. Síðar þótti ýmsum það
óhugnanleg tilviljun, að blaðið
skyldi velja þennan tíma til að
draga upp þessa mynd af nýja
fyrsta ritaranum.
Smám saman varð mönnum þó
ljóst, hve hér var mikil alvara á
ferðum. Frjálslynda íhaldsblaðið
Neue Zúrcher Zeitung í Sviss og
frjálslynda íhaldsblaðið Frank-
m WASH.NGTON i
SAMKVÆMT YFIRLYSINGU, SEM HUN GAF
HÆTTUÁST ANDIÐ.
í þlNGINU
KVÖLD,
DAG UM
herliðs á Kúbu, aðeins 90 sjómílur
undan strönd Flórída. í evróp-
skum blöðum mátti sjá skipulags-
laus andmæli gen aðgerðum Sov-
étmanna, ekki var að fullu ljóst,
hvaða hættu þær hefðu í för með
sér. Yfirlýsingar Andrei Gromyko,
sem enn var utanríkisráðherra
Sovétríkjanna, rugluðu menn
einnig í ríminu. Hann sagði það úr
lausu lofti gripið, að Sovétmenn
væru að hervæðast á Svalbarða,
og sakaði kaldastríðsmenn á Vest-
urlöndum um að æsa almenning
til andstöðu við Sovétríkin, allur
slíkur hræðsluáróður væri
Eg
ætla
aö
fljuga
til
Washmgton
kvöld
„Er þad radlegt,
forsætisrádherra?
Ég ætla ad lægja öld-
urnar. Ég held ég
ráöi vid Leonidov... “
aö
vid
Eigio þer
taka
ekki
viljio
þér
9“
moti
mer
skipta litlu og væri úr alfaraleið
alþjóðastjórnmála.
Allt bendir til, að Leonidov hafi
sjálfur átt frumhugmyndina.
Hann ræddi hana fyrst við nán-
ustu samstarfsmenn sína í sloti
sínu á Lenínhæðum. Þeir rýndu í
landabréf. Einn lagði til að tekin
yrði eyja á Aegeanhafi, en það
þótti of hættulegt. Sjötti floti
Bandaríkjanna var þar á sveimi.
Þá benti einn þeirra Leonidov á
eyjaklasa; Svalbarða. Þarna væri
afskekktur staður norðan við
heimskautsbaug, sem virtist
einskis manns eign, en laut þó
yfirráðum Norðmanna. Og Noreg-
ur væri aðili að Atlantshafs-
bandalaginu. Væri nokkur staður
ákjósanlegri?
Legðu Sovétríkin eyjaklasann
smám saman undir sig og Band^,-
ríkjamenn sætu aðgerðalausir —
þrátt fyrir harkaleg og hávær
viðbrögð Norðmanna og annarra
ríkisstjórna Vestur-Evrópu — þá
hefði Leonidov unnið sinn glæsta
sigur. Og þegar staðfestur hefði
verið ótti Bandaríkjanna við Sov-
étríkin myndu Evrópuríkin hvert
fyrir munn hernaðaraflanna.
„Svalbarði?“ spurði hann, „er
hann ekki of ómerkilegt herfang?
Varla er hann samboðinn okkur,
hetjunum, sem unnu sigur í hinni
miklu föðurlandsstyrjöld. Teljum
við þörf á því að sýna afl okkar, þá
höfum við krafta til að sækja fram
í Mið-Evrópu. Vesturlönd eru
gjörsamlega úrkynjuð. Þau geta
ekki neitt og gera ekki neitt.“
Mikhail Suslov, 81 árs, venju-
lega nefndur „hugmyndafræðing-
ur“ Kommúnistaflokks Sovétríkj-
anna, greip þá hljóðlega fram í:
„Hvar vill Ustinov marskálkur, að
við látum til okkar taka?“
„Hvers vegna ekki í Vestur-
Berlín?" spurði Ustinov á móti.
„Við gætum tekið borgina á einni
nóttu. Hún er full af hefnigjörnum
óvinum okkar og ný-nasistum, það
er móðgun við okkur og með öllu
óþolandi, að sá lýður geti hreiðrað
þannig um sig í hjarta Þýska
alþýðulýðveldisins."
„Vestur-Berlín! Alltaf Vestur-
Berlín!" skaut Alexei gamli Kos-
ygin (þá 79 ára) inn í. „Með því að
taka hana værum við ekki að
hvert vald okkar er. Og ég fellst á
þá skoðun hans, að við gerum það
á Svalbarða."
Þá tók Yuri Andropov innanrík-
isráðherra og yfirmaður leynilög-
reglunnar KGB til máls: „Ég get
fallist á það, að gott væri að beina
athyglinni að atburðum erlendis.
Hins vegar sé ég enga þörf á því
að taka þá áhættu sem fælist í
hernámi Vestur-Berlínar. Við
skulum geyma það til seinni tíma.
Ég sé engan ákjósanlegri stað en
Svalbarða."
Leonidov sleit fundinum með
því að segja: „Félagar, við erum þá
sammála um að stefna á Sval-
barða.“
Raunar voru þeir alls ekki
ástæðulaus. í yfirlýsingu Tass,
sem birtist í Prövdu, var vísað til
„venjlegra vestrænna falsana" og
sagt, að þær væru ögrandi lygar“.
í yfirlýsingunni sagði, að hafnar-
framkvæmdir Sovétmanna á Sval-
barða vær alls ekki hernaðarlegar,
heldur miðuðu þær að því að
auðvelda flutning á kolum frá
eyjunni.
Málið gleymdist þó ékki. Áform
Sovétstjórnarinnar byggðust ekki
síst á því, að umræðurnar mögn-
uðust. Fréttaritari þýska ritsins
Stern í Moskvu skrifaði grein
byggða á „áreiðanlegum heimild-
um“, þar sem fram kom að
fyrrverandi yfirmaður sovéska
flotans Gorshkov, aðmíráll, væri á
furter Allgemeine í Þýskalandi
bentu ba-oi á það, að framferði
Sovétmanna væri ögrun við At-
lantshafsbandalagið, þar sem í því
fælist brot á fullveldi og friðhelgi
landamæra eins aðildarlandsins.
The Wall Street Journal og Die
Welt fjölluðu ítarlega um málið út
frá þessari forsendu, minntu les-
endur sína á fyrri landvinninga
Sovétríkjanna og vöruðu við því,
að friðmælst yrði við Kremlverja.
Hver atburðurinn rak nú annan
í því, sem síðar hefur verið nefnt
„Svalbarðadeilan" eða „Noregs-
deilan".
Þegar norska ríkisstjórnin und-
ir forystu Odvars Nordlis lét efni
orðsendingar sinnar til annarra
Atlantshafsbandalagslanda leka
til blaðanna, byrjuðu hjólin að
snúast. í orðsendingunni var því
lýst, hvernig Sovétmenn hefðu á
laun og skref fyrir skref hertekið
Svalbarða. Þar voru einnig tíund-
uð öll mótmælin, sem norska
stjórnin hafði borið fram við þá
sovésku en hún hafði látið sem
vind um eyru þjóta.
Birting orðsendingarinnar vakti
heimsathygli ekki síst fyrir þá
sök, að fram kom, að ríkisstjórn
Nordlis hafði farið þess á leit við
bandamenn sína innan Atlants-
hafsbandalagsins, að þeir beittu
pólitískum þrýstingi til aðstoðar
Norðmönnum og veittu hernaðar-
legan stuðning þætti það nauðsyn-
legt. Deilan var nú á hvers manns
vörum. Vestrænar ríkisstjórnir
komust ekki hjá því að láta í ljós
álit sitt á henni.
Fjögurra ára gömul ríkisstjórn
Margaret Thatcher í Bretlandi var
ein þeirra. Fréttin um norsku
orðsendinguna var stórletruð á
forsíðum allra bresku blaðanna
einn þriðjudagsmorgun haustið
1983.
Þennan sama dag kom breska
ríkisstjórnin saman til fundar og
þar átti að ræða um enn eina
verkfallshótunina gegn stefnu
stjórnarinnar, sem miðaði að því
að draga enn frekar úr opinberum
útgjöldum. Ráðherrarnir voru
þungbúnir. Flestir þeirra höfðu
búist við þingkosningum þetta
0810 Oct 18 1983 Reuter m/elUM NORSKUKOMA