Morgunblaðið - 24.05.1981, Síða 4

44
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24. MAt 1981
Halldór Hansen yfirlæknir ræðir um börn á forskólaaldri og uppeldi þeirra
„Virðið
séreðli barna
ykkar og notið
innsæið“
eðlilegum hætti verið fyrirmyndarbarn
til lengdar, en það verður það áð vera, ef
það á að vera okkur sem yfirmannlegum
fyrirmyndarforeldrum til sóma.“
Hvernig er nýfætt barn á sig komið
líkamlega og andlega?
„Nýfætt barn er illa á sig komið
líkamlega. Það getur baðað út öllum
öngum, en getur ekki hreyft sig mark-
visst. Barnið kann að sjúga og kyngja, en
það er það eina sem það kann frá
náttúrunnar hendi. Móðirin getur lagt
það á brjóst sér svo til strax eða þegar
hún er orðin afþreytt. Þannig hefur
náttúran séð fyrir því, að barnið getur
tekið til sín næringu. Hvað varðar
andlegt atgervi, þá er nýfætt barn talið
vera ákaflega lítið andfega þroskað. Það
kann ekki að hugsa og aðskilja sig frá
umhverfinu, en skynjar þó að það er til.“
Hvernig þroskast nýfædd börn líkam-
lega?
„Þau lengjast venjulega um 25 centi-
nietra fyrsta árið og tvöfalda fæðingar-
þyngd sína á fyrstu fjórum til sex
mánuðum ævi sinnar og þrefalda hana
til tólf mánaða aldurs. Upp frá því fer
hinn likamlegi þroski að ganga miklu
hægar.
Tveggja mánaða er barn venjulega
farið að hjala, en einungis á sérhljóðum.
Um fjögurra mánaða er barnið farið að
geta myndað samhljóða á undan sér-
hljóði, til dæmis da ... ma ... fyrir meiri
og minni tilviljun. Átta mánaða er
meðalbarnið farið að geta sagt einstök
atkvæði og skömmu síðar getur það sett
þau saman í til dæmis ma-ma eða da-da.
Um tólf mánaða aldur kann barnið þrjú
til fjögur orð og um tveggja ára aldur
getur það sett saman setningar úr
þremur til fjórum orðum.
Hvað sjón varðar, þá fylgir eins
mánaðar barn eftir ljósi á hreyfingu með
augunum. Sjö vikna lokar barnið augun-
um ósjálfrátt sem svörun við sterku ljósi.
Tveggja mánaða þekkir barnið andlit og
hluti. Fjögurra mánaða er það farið að
sjá nóg frá sér til að grípa eftir hlutum.
Tólf mánaða greinir barnið liti í eftirfar-
andi röð: gult, rautt og blátt. Mörg börn
eru rangeygð til átta mánaða aldurs, án
þess að það þurfi að vera óeðlilegt. Haldi
barn áfram að vera rangeygt eftir átta
mánaða aldur, er ástæða til að leita
augnlæknis.
Nýfætt barn finnur litla lykt, en
finnur samt lykt af mjólk, en bragðskyn
er til staðar við fæðingu.
Nýfætt barn heyrir ekki fyrr en eftir
fyrsta dag lífsins, en þá skerpist heyrnin
snögglega. Eftir einn mánuð fer það að
geta áttað sig á staðsetningu hljóða og
þekkir kunnugar raddir um þriggja
mánaða aldur. Um sex mánaða fer það
að gefa tónlist gaum.“
Hvað er að segja um svefnþörf ung-
barna og hægðir og þvaglát?
„Fyrstu mánuði ævinnar er talið, að
ungbarn þurfi 18—20 stunda svefn. Eftir
sex mánaða aldur þarf það 16—18 stunda
svefn. Eins árs gamalt barn er talið
þurfa að sofa í 14—16 stundir, en tveggja
ára barn í 12—14 stundir. Fimm ára
barn er álitið þurfa 10—12 stundir og 10
ára barn 10 stunda svefn. Svefnþörf er þó
ávallt einstaklingsbundin og sum börn
þurfa meiri svefn en önnur.
Svefntruflanir á fyrstu mánuðum
ævinnar eru venjulega af líkamlegum
orsökum, það er að segja: barnið getur
verið svangt, með kveisu, blautt, óhreint
eða veikt. Eftir það eru tilfinningalegar
ástæður algengari, eins og t.d. aðskilnað-
arhræðsla og áhyggjur. Stundum er og
skökkum uppeldisaðferðum um að
kenna, eins og þegar barni er að
staðaldri refsað með því að setja það í
rúmið.
Hvað varðar hægðir og þvaglát, er best
að setja barnið á kopp á þeim tíma, sem
það er vant að hægja sér, ef hægðir eru
reglulegar, en samt ekki fyrr en hreyfi-
þroskinn er kominn á það stig, að barnið
geti setið áhyggjulaust á koppi í nokkrar
mínútur í senn. Á þennan hátt er hægt
að venja barnið með skilyrðisbundnum
æfingum á að hægja sér í kopp. Ef
hægðir eru mjög óreglulegar, vandast
málið. Stundum er hægt að sjá á svip
barnsins, hvenær þvi er mál að hægja sér
og nota þá tækifærið til að setja það á
kopp. Ef svo er ekki, getur verið betra að
bíða þangað til hægt er að nota málið til
að gera barninu skiljanlegt til hvers er
ætlast af því (2—2% árs). Það borgar sig
alla vega aldrei að þvinga barn til að
fara á kopp, þar eð það hefnir sín
venjulega síðar.
Sextán til átján mánaða geta flest
börn haldið í sér þvagi í um það bil þrjár
klukkustundir. Þá er æskilegt að setja
þau á kopp reglulega, til dæmis fyrir
máltíðir, eftir svefntíma á daginn og
áður en þau fara að sofa á kvöldin. Um
leið og regla og stjórn er komin á þvaglát
að mestu leyti, er best að taka bleyjur af
barninu, jafnvel þótt einhver hætta geti
verið á slysum. Flest börn hætta að væta
sig á næturnar einhvern tímann á
aldrinum 1%—3ja ára, en það getur
dregist til fjögurra ára eða jafnvel
lengur, án þess að neitt sérstakt þurfi að
vera að.“
Hvaða umönnun er nauðsynlegt að
veita ungbarni á fyrstu mánuðum ævi-
skeiðs þess?
„Umönnunin á þessum fyrstu mánuð-
um má segja, að sé fyrst og fremst
líkamleg. Þó má segja, að fyrst í stað sé
ákaflega lítill munur á líkamlegri og
andlegri umönnun, þetta blandast sam-
an. Það er ekki fyrr en seinna á ævinni,
sem hægt er að greina þetta í sundur.
Ungbarnið gerir glöggan greinarmun á
því, hvort því líður vei eða illa. Nokkuð
fljótlega fer barnið að setja vellíðan í
samband við umönnun móður sinnar og
nokkru síðar í samband við móðurina
sjálfa. Hin líkamlega umönnun, sem í
flestum tilvikum er innt af hendi móður-
innar, felst í því að halda barninu þurru
og seðja hungur þess og hugga, þegar því
líður illa og hlúa að því á allan hátt. Allt
þetta veitir barninu öryggiskennd. Jafn-
framt hefur barnið þörf fyrir að vera í
líkamlegri snertingu við móður sína eða
þá sem annast það og barnið nýtur þess,
þegar farið er um það höndum eða þegar
verið er að sýsla við það. Í sjálfu sér þarf
enga sérstaka tækni til að veita barni
öryggistilfinningu. Það er ekkert sér-
staklega kröfuhart og er fjarskalega
reiðubúið að taka viljann fyrir verkið og
láta til dæmis klaufaskap óreyndrar
móður eins og vind um eyru þjóta. Það
svarar miklu fremur tilfinningahlýju
móður sinnar og viðleitni til að gera vel.
Gott samband móður og barns á fyrsta
árinu, veitir barninu öryggistilfinningu,
sem það getur reist framtíð sína á. I
krafti þess öryggis og í krafti þess
kærleika, sem stendur því að baki, getur
barnið sætt sig við takmarkanir og
frelsisskerðingu, sem óhjákvæmilega
fylgja í kjölfarið, þegar barnið þarf að
semja sig að kröfum raunveruleikans.
Ungbarn, sem finnst það ekki geta
treyst móður sinni, verður tortryggið.
Það treystir illa umönnun og tillitssemi
annarra, þegar frá líður og telur sig
þurfa að standa fastar um rétt sinn og
hag en góðu hófi gegnir. Það óttast ávallt
að verða fótum troðið og lætur því ekki
vel að aga og stjóm.
Þegar þannig tekst til, er tæplega í
önnur horn að venda en að reyna að
renna stoðum undir öryggiskennd barns-
ins með því að veita því aftur öll
forréttindi ungbarnsins, jafnvel þótt það
sé farið að komast á legg og halda því
áfram, þar til værð og öryggi fer að
færast yfir barnið. Nema öryggiskenndin
nái að festa rætur er alla vega mikil
hætta á, að agatilraunir fari út um
þúfur.
Þessi fyrstu tilfinningatengsl þurfa
ekki af nauðsyn að myndast við móður-
ina eina, enda þótt það sé hið venjulega
og algenga. Það, sem máli skiptir, er, að
sambandið sé nógu náið og nógu langvar-
andi til að djúpt og varanlegt tilfinn-
ingasamband nái að myndast og festast.
Því er ástæða til að vara við tilhneigingu
nútímans til að þeyta ungbörnum frá
einni manneskju til annarrar og úr
einum dvalarstað í annan, þannig að
tilfinningar barnsins hafi hvergi tæki-
færi eða möguleika til að festa rætur.“
Hvernig er með brjóstagjafir, er ekki
nauðsynlegt, að konur hafi börn á brjósti
fyrstu mánuðina og þá hve lengi?
„Nútímavísindin telja ákaflega æski-
legt, að barn sé á brjósti fyrstu 4—8
vikurnar. Brjóstamjólkin er besta nær-
ingin fyrir barnið. Hún inniheldur öll
þau næringarefni, sem barnið þarfnast, í
réttum hlutföllum. í seinni tíð hafa
rannsóknir leitt það í ljós, að það er nógu
góð næring fyrir barnið fyrstu sex
mánuðina að fá brjóstamjólk einvörð-
ungu. Æskilegast er að hafa börn á
brjósti í sex mánuði, ef það er hægt. Það
er oft sem það tekst ekki vel, en fer þó
vaxandi. Brjóstamjólkin veitir einnig
nokkra vernd gegn smitnæmum sjúk-
dómum og ofnæmi, auk þess sem brjósta-
mjólkin er auðmelt og meltingartruflan-
ir hjá brjóstabörnum því fremur sjald-
gæfar. Brjóstagjöfin gefur líka móður og
barni tilefni til að njóta nærveru og
hlýju hvors annars og móðurinni tíma til
að gæla og tala við barnið, sem veitir
báðum aðilum nauðsynlega ró og örygg-
iskennd. Auk þess þegar barnið sýgur, þá
dregst leg konunnar saman og fær
eðlilega stærð og legu eftir fæðinguna."
Ef brjóstamjólkin er ekki fyrir hendi
af einhverjum ástæðum. Hvaða næring
er æskileg?
„Við mælum með þurrmjólk. Það er
eðlileg næring og búið að gera mjólkina
þannig úr garði, að hún inniheldur
næringarefnin, sem barnið þarf í réttari
hlutföllum en til dæmis kúamjólkin.
Eftir tveggja mánaða aldur skiptum við
okkur ekki mikið af því hvort börnin
nærast á þurrmjóik eða kúamjólk."
Hvernig þroskast persónuleiki ung-
barna?
„Þekking manna á þeim lögmálum,
sem stjórna þroska persónuleikans, til-
finningalífsins, er takmörkuð. Það er
óendanlega teygjanlegt, hvað beri að
telja eðlilegan og heilbrigðan persónu-
leika og hvað eðlilegt og heilbrigt
tilfinningalíf. Af hagnýtum ástæðum
köilum við hamingjusamt barn tilfinn-
ingalega heilbrigt, en drögum í efa, að
vansælt barn geti verið það. Vansælt
barn þarf alla vega á aðstoð fullorðinna
að halda til að geta náð sér á strik, þvi að
það er sjaldnast fært um það af eigin
rammleik.
Þróun persónuleikans er samsett
fyrirbæri og mótast af öllum hliðum sem
til eru á einstaklingnum og umhverfi
hans. Þessi þróun er einstaklingsbundin.
Engu að síður virðast öll bðrn fara í
gegnum ákveðin þróunarskeið, sem
fylgja í stórum dráttum nokkuð svipuð-
um lögmálum, hversu ólíkt sem þau geta
lagst upp í smáatriðum. Á hverju
þroskastigi fyrir sig verður barnið að
leysa ákveðin þroskavandamál, ef það á
að geta færst eðlilega yfir á næsta stig
þroskans. Alla vega er auðveldast fyrir
barnið að leysa vandamál þroskans í
eðlilegri röð og ekki hraðar en því sjálfu
er eðlislægt. Framfarir barnsins eru ekki
nærri alltaf jafnar og stöðugar. Oft
tekur barnið svo sem eitt skref aftur á
bak fyrir hver tvö sem það tekur áfram í
þroska, án þess að nokkuð sérstakt sé að.
Við mjög hagstæðar aðstæður getur
barnið tekið skyndilegan þroskasprett,
en séu aðstæður óhágstæðar, tekur
barnið oft upp smábarnalegra hegðun-
armynstur en svarar þeim þroska, sem
það er raunverulega búið að ná. Það er
eins og til að hvíla sig og safna kröftum
' fyrir næstu átök. Þessar eðlilegu sveiflur
gera vísindunum mjög erfitt um vik að
ákveða, hvort barn er á réttri og
heppilegri þroskabraut eða ekki. Sum
börn komast yfir ótrúlegustu örðugleika
án þess að bíða varanlegt tjón, en önnur
bíða auðveldlega skipbrot. Og þá má ekki
gleyma, að persónuleikinn mótast einnig
mjög af því andrúmslofti og straumum,
menningarlegum sem öðrum, sem ríkja í
nánasta umhverfi barnsins, þ.e.a.s. á
heimilinu og i því þjóðfélagi sem það elst
upp í.“
Á forskólaaldri (12 mánaða — 5 ára)
er barn smám saman að breytast úr
algerri tilfinningaveru í skynsemisveru
og má segja, að börn gangi í gegnum
ákveðin hegðunarmynstur á þessu skeiði,
sem þau síðan láta af eins og handæði,
neikvæði og þrjósku. Og svo sleppa þau
sér í fyrsta sinn. Hvað er að segja um
þetta?
„Þegar barn sleppir sér í fyrsta sinn,
tekur það ekki einungis fyrstu skrefin í
eiginlegri merkingu, heldur einnig í
yfirfærðri merkingu. Það eru einnig
fyrstu skrefin á leiðinni í sjálfstæða
tilveru. Hið nána líkamlega samband við
móðurina, sem var algjört meðan barnið
var hluti af líkama hennar og enn mjög
náið meðan það þurfti að vera á höndum,
rofnar á þessum tímamótum. Það öryggi,
sem bein líkamleg snerting við móðurina
veitti barninu áður, veitir nærvera henn-
ar því nú. Sé móðirin eða staðgengill
hennar nærverandi, getur barnið notið
sín, en í fjarveru hennar missir barnið
kjarkinn. Aðskilnaðarhræðsla við móð-
urina er mjög áberandi á öðru ári og oft
miklu lengur og er talin eðlileg.
Engu að síður er þrá barnsins eftir því
að kynnast hinu óþekkta geysimikil, en
það veit ekki, hve langt það á að hætta
sér út á hálan ís óvissunnar. Það er
hrætt við að fórna vissu hins þekkta.
Eftirlætisleikur barnsins í byrjun þessa
æviskeiðs er táknrænn fyrir þetta
vandamál. Það vill láta hluti detta og
láta færa sér þá aftur. Eða með öðrum
orðum, það vill æfa sig í því að taka
áhættuna af því að sleppa i von um að
tapið sé ekki óafturkræft."
Verða öll börn handóð á ákveðnu
aldursskeiði?
„Já, en misjafnlega mikið handóð.
Barn, sem komið er á kreik, er búið að ná
nægilegum tökum á hreyfiþroska til að
geta lagt til atlögu við umhverfið og
kynnast því, það gerir það ósjálfrátt, ef
það hefur nægilega öryggistilfinningu til
að bera. Forvitni barnsins er gegndar-
laus og fátt er svo ómerkilegt, að það
dragi ekki athygli að sér. En allt atferli
er handahófskennt og skipulagslaust, þvi
barnið kann ekki að hugsa og skipu-
leggja. Því verður allt í hers höndum, ef
barnið fær að ráða.
Handæðisaldurinn reynir oft meira en
góðu hófi gegnir á þolinmæði, snarræði
og athyglisgáfu uppalandans. Það er
talið skaðlegt að skera handæði niður við
stokk, þar eð barn þarf að fá að kynnast
umhverfi sínu af eigin reynd og á þann
skipulagslausa hátt sem er því eðlilegur í
frumbernsku. Hins vegar verður að gæta
þess fyrir hættum, því barnið brestur
allar forsendur til að geta skiliðjjaer eða
forðast af eigin rammleik. A þessu
aldursskeiði stjórnast allar ákvarðanir
af hvatalífinu og utan við yfirráðasvæði
viljans. Á þessu þarf barnið að ráða bót
og á öðru og þriðja aldursárinu er eitt af
höfuðviðfangsefnum þess að læra að
taka yfirvegaða og viljabundna ákvörð-
un.“
Hvað getur þú sagt okkur um hinn
svokallaða nei-aldur?
„Það þarf meira sjálfstæði í hugsun,
lífsreynslu og samanburðarmöguleika til
að taka sjálfstæða, jákvæða ákvörðun en
nokkuð barn á öðru og þriðja aldursári
hefur til að bera. Þær hömlur, sem
verður óhjákvæmilega að leggja á at-
hafnafrelsi barns á handæðisaldrinum,