Morgunblaðið - 19.12.1982, Side 11

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 19. DESEMBER 1982
59
ÍFÐASTOFNA VELDUR BYLT
iBAMEINSRANNSÓKNUM
arnir af vísindamönnum einbeitt
sér að því að ná valdi yfir þessum
þýðingarmiklu lífefnafræðilegu
vopnabirgðum líkamans, með því
að reyna að einangra þessi efni og
vinza úr blóðinu. En allt það til-
raunastarf reyndist unnið fyrir
gýg. Núna er hins vegar orðið auð-
velt að komast yfir þessi varnar-
efni úr frumum með breyttum
erfðastofni, sem ræktaðar eru á
tilraunastofum.
1 marzmánuði síðastliðnum
birti Læknablað Nýja-Englands í
Bandaríkjunum sjúkdómsskýrslur
um einn af fyrstu krabbameins-
sjúklingunum, sem gefið var þessi
mótefni. Þetta var 67 ára gamall
maður, sem starfaði við Háskóla-
sjúkrahúsið í Stanford, og þjáðist
af sjaldgæfri tegund illkynjaðs
sjúkdóms, sem geystst haf^i um
sogæðakerfi hans, slegið sét á lifr-
ina, miltað, merginn og sýkt blóð-
ið einnig. Eftir sex mánaða til-
raunir, sem gerðar voru með hinni
ýtrustu nákvæmni, hafði hópur
vísindamanna, sem vinnur að
rannsóknum varðandi krabba-
meinslækningar undir stjórn dr.
Ronald Levys, náð fram sérstöku
afbrigði af mótefni, sem þeir álitu
að kynni að reynast árangursríkt
til lækningar á þessari óvenjulegu
tegund krabbameins.
Meðferðin skyldi taka fjórar
vikur, og átti sjúklingurinn á þeim
tíma að fá átta sprautur með
þessu sérstaka mótefni. Þegar eft-
ir tvær vikur þessarar læknismeð-
ferðar, var hitinn orðinn eðlilegur,
og sjúklingurinn laus við svitakóf-
ið að næturlagi, sem mjög ein-
kennir sogæðakrabbamein
(lymphom).
„Á næstu þremur vikum," sagði
í skýrslum sjúkrahússins, „hafði
tútnunin á eitlum sjúklingsins
hjaðnað smám saman; lifrin og
miltað aftur orðin eðlileg að
stærð, og æxli, sem hann hafði
haft á höfuðleðri, var horfið."
Nærri hálfu öðru ári síðar reynd-
ist þessi maður með öllu laus við
sjúkdóminn, án þess að hann hefði
hiotið nokkra frekari læknismeð-
ferð eftir að hann útskrifaðist af
sjúkrahúsinu.
Læknar gjalda sérstakan var-
hug við að álykta of fljótt og of
almennt af einu einasta sjúk-
korn eyðileggingar líkamans:
Oncogen virðast vera alveg heil-
brigð og eðlileg gen, sem orðið
hafa fyrir hnjaski á æviferli
mannsins. En á sama tíma eru
heilu herskararnir af öðrum gen-
um starfandi að því að koma í veg
fyrir þennan sjúkdóm með því að
gefa frumunni skipanir um að
framleiða varnarefni.
Með hinum nýju aðferðum við
stjórnun á tengingum genanna er
nú orðið unnt að greina og rann-
saka nánar þessi náttúrulegu lyf
líkamans gegn krabbameini í smá-
atriðum, og þau hafa verið reynd í
fjölmörgum tilraunum til lækn-
ismeðferðar gegn þessu meini.
Ijanúar 1980 tilkynntu vísinda-
menn, að tekizt hefði að fram-
leiða interferon-efni mannslíkam-
ans með því að beita bakteríugróð-
ur vísindalegum stjórnunarað-
ferðum. Þetta mikilvirka eggja-
hvítuefni virðist þá vera fært um
að koma sumum tegundum ill-
kynjaðra æxla til að hjaðna með
því að kalla vissa þætti í ónæmis-
kerfi líkamans til starfa við að
vinna bug á sjúkdómnum.
Meðal þeirra, sem vinna að
krabbameinsrannsóknum, tók þó
interferon smátt og smátt að
hverfa nokkuð í skuggann fyrir
svonefndum mótefnum líkamans.
Þessi hópur eggjahvítuefna er
sterkasta og fremsta víglína lík-
amans í vörnum hans gegn sjúk-
dómum. Mótefni þessi leita uppi
og eyðileggja aðvífandi veirur og
illkynjuð æxli, sem ráðast til at-
lögu gegn líkamanum að innan.
Um tugi ára höfðu heilu hóp-
Þær vísindalegu athuganir og
tilraunir, sem gerðar hafa verið
á þessu sviði ónæmisfræðanna,
hafa þegar leitt vísindamenn inn
á nýjar og afar athyglisverðar
brautir. Hingað til hafa ónæmis-
aðgerðir með antigenum sem
varnarefni aðeins verið gerðar á
fólki, sem þegar hafði sýkst af
krabbameini, og sjúkdómurinn
hafði þá þegar náð að veikja
ónæmiskerfi líkama þess. Dr.
Ariel Hollinshead álítur, að
niðurstöðurnar af tilraunum
með ónæmisaðgerðir gegn
krabbameini kynnu að verða
ennþá mun hagstæðari, ef þess
háttar ónæmisaðgerðir væru
notaðar fyrr og þá sem fyrir-
byggjandi aðgerð á heilbrigðu
fólki.
Eltt varnarefni
gegn öllum tegundum
krabbameins?
Þær ráðagerðir, sem henni eru
samt langsamlega hugleiknastar
þessa stundina, snúast um það
að koma í kring víðtækum fyrir-
byggjandi aðgerðum meðal þess
fólks, sem af fenginni læknis-
fræðilegri reynslu í þessum efn-
dómstilfelli og árangursríkri með-
ferð þess. Það mun því örugglega
taka fimm eða tíu ár að slá nokkru
föstu um áhrifamátt ofangreindr-
ar læknismeðferðar yfirleitt, enda
er það engum í hag að vekja falsk-
ar vonir með fólki.
Vísindamenn, sem vinna að
rannsóknum á krabbameini
og leita að heppilegustu lækninga-
aðferðum við þessum sjúkdómi
með því að hagnýta sér síaukna
þekkingu á stjórnun erfðastofna
(gena), eru farnir að veita ytra út-
liti krabbameinsfruma æ meiri at-
hygli, fram yfir innri gerð slíkrar
frumu. Vísindamenn þeir, sem
þessar rannsóknir stunda, leitast
við að komast að raun um, hvernig
sýktum frumum tekst að dulbúast
á yfirborðinu og líta út eins og
heilbrigðar, eðlilegar frumur, sem
einhvern veginn sleppa fram hjá
vökulum varðstöðvum ónæmis-
kerfis líkamans. Þessi staðreynd
er mönnum hin mesta ráðgáta,
þar sem jafnvel alveg óæft fólk
kemur strax auga á mismuninn
milli heilbrigðs, eðlilegs vefjar og
hins krabbasýkta. Séðar í smásjá
birtast heilbrigðar frumur í ná-
kvæmri mynd, líkt og meitlaðar;
þær mynda snotrar, skipulegar
raðir. Þar sem illkynjaður sjúk-
dómur er hins vegar á ferðinni í
vefjunum, er uppistaða vefjanna
kekkjóttar, ólögulegar frumur,
sem mynda klumpa, tilviljunar-
kennda í lögun. Hvers vegna í
ósköpunum verður líkaminn þá
ekki var við, að eitthvað meiri-
háttar hafi farið úrskeiðis?
Enginn veit með vissu, hvernig
á því stendur, að mannslíkaminn
virðist fær um að vinna bug á
krabbasýktum frumum í velflest-
um tilvikum, en bregzt svo varð-
staðan í einu einasta örlagaríku
tilfelli. Svo virðist sem vandkvæð-
in í þessu sambandi séu að ein-
hverju leyti fólgin i því, að ill-
kynja sjúkdómar eigi rætur sínar
í upprunalega heilbrigðum vefj-
um, en standi ekki í neinum
tengslum við aðvífandi sýkla eins
og margir aðrir sjúkdómar, sem
hrjá manninn. Þótt krabbameinið
sé Ijótt útlits og stjórnlaust í
um, á alveg sérstaklega á hættu
að sýkjast af krabbameini. Mat-
væla- og lyfjaeftirlitið banda-
ríska hefur fyrir sitt leyti gefið
leyfi til þess, að gerðar verði til-
raunir og prófanir í ónæmisað-
gerðum gegn krabbameini á
vissum hópi einstaklinga, sem
álitið er að eigi alveg sérstaklega
á hættu að sýkjast af lungna-
krabba. Dr. Holíinshead áform-
ar að framkvæma ónæmisað-
gerðir innan eins árs á hópi
stórreykingamanna, sem vinna í
skipasmíðastöð vestur í San
Francisco, en á vinnustað sínum
komast þessir karlmenn auk
þess stöðugt í snertingu við
krabbavekjandi asbestefni.
Einn góðan veðurdag er jafn-
vel mögulegt, að tekist hafi að ná
fram einu allsherjar varnarefni
til notkunar í ónæmisaðgerðir
gegn ýmsum tegundum krabba-
meins. Slíkt allsherjar varnar-
efni gegn krabbameinssýkingu
myndi þá byggjast á því, að
ræktaður yrði þar til hentugur
bakteríugróður, sem lyti gena-
stjórnun og framleiddi við það
rétta blöndu af antigenum gegn
algengustu tegundum krabba- I
meins. „í framtíðinni," segir dr. I
hegðun sinni, þá á það samt sem
áður marga sameiginlega lífeðlis-
fræðilega drætti með heilbrigðu
frumunum, sem umlykja það, og
þetta kann að vera skýringin á,
hversu vel krabbameininu tekst að
dyljast ónæmiskerfi líkamans.
Þegar ónæmiskerfi líkamans
starfar vel og eðlilega, er það fært
um að gera afar fínan mismun.
Líkaminn framleíðir viss eggja-
hvítuefni, sem nefnd eru antigen,
og merkja hinar lífshættulega
sýktu frumur; þúsundir antigena
dreifast yfir yfirborð einnar ein-
ustu krabbameinsfrumu. Reyndar
þekkist hvaða sjúkdómsvaldur
sem er í frumunum, allt frá veiru
til bakteríu, á séreinkennandi
mörkunum antigena. Mótefni lík-
amans, sem hringsóla stöðugt með
blóðrásinni eru í sífelldri leit að
þessum „merkimiðum" eins og
lykill, sem sveimar um líkamann í
leit að skráargati, sem hann geng-
ur að. Um leið og hið rétta anti-
gen-skráargat er fundið, stingur
mótefnið sér inn í antigenið,
myndar efnafræðileg tengsl við
það, og um ieið er krabbafruman ■
komin á listann yfir dauðadæmda.
Líkaminn fær fljótt boð um hættu
á ferðum og sendir þá sérstakar
drápsfrumur á vettvang, svo og
öflugt efnafræðilegt stórskotalið
til að losa líkamann hið skjótasta
við hættuna.
Hin nýja stefna, sem farið er að
taka upp í læknismeðferð gegn
krabbameini, beinist í þá átt að
beita mun sérhæfðari meðferð í
hverju sjúkdómstilviki — en það
er einmitt sérhæfing, sem er lang-
mest áberandi eiginleiki mótefna
líkamans. Líkaminn útbýr yfir
eina milljón mismunandi tegunda
móla, og sérhvert þessara afbrigða
leitar uppi aðeins eina einustu
tegund antigen-skotmarka. Það er
einkar auðvelt að sýna fram á
furðulega ratvísi mótefnanna með
prófunum á tilraunastofu: þá
kemur fljótt í ljós, að mótefnin
taka beina stefnu á hverja ein-
staka krabbameinsfrumu, en
koma hins vegar hvergi nálægt
öðrum frumum.
Dr. Frank J. Rauscher jr., sem
er varaformaður rannsókn-
ardeildar Bandaríska krabba-
meinsfélagsins, álítur að mótefnin
muni smátt og smátt gera það
kleift, að „láta nánast eitt ná-
kvæmt riffilskot leysa af hólmi
þessa venjulegu haglabyssu-
aðferð, sem núna er mest beitt í
læknismeðferð við krabbameini —
mótefni í baráttunni við krabba-
meinið er svona feiknalega miklu
sérhæfðara. Venjuleg lyfjameð-
ferð gegn krabbameini gerir allan
líkamann að hreinasta orrustu-
velli, þegar leitazt er við að vinna
bug á frumæxlunum og öllum nýj-
um krabbamyndunum á víð og
dreif í líkamanum.
„Meðan á lyfjameðferð gegn
krabbameini stendur," segir Dr.
Rauscher til skýringar, „drepa lyf-
in líka í leiðinni hársekkina, frum-
urnar í maga og öðrum melt-
ingarfærum og alls konar aðra
heilbrigða vefi líkamans, sem
vaxa hratt.“ Þetta er ástæðan
fyrir því, hve hármissir, stöðug
ógleði, lystarleysi, uppköst og önn-
ur slík óþægindi eru svo almenn
einkenni hjá krabbameinssjúkl-
ingum í lyfjameðferð.
Auk þess verður að segjast, að
slík óhnitmiðuð lyfjameðferð er
fremur árangurslítil gegn þéttum
krabbaæxlum í hægum vexti, svo
og gegn æxlum, sem eru í vaxt-
arhléi. Aftur á móti vonast vís-
indamenn til, að mótefnin muni
hverju sinni hitta beint í mark
gegn sjúkdómnum — og það án
minnstu aukaverkana á aðra vefi
líkamans.
Allt fram til ársins 1975 var
engin leið kunn til að verða sér úti
um mikið magn af mótefnum til
notkunar í lækningaskyni gegn
krabbameini. Þá var það, að frum-
usamruna-tæknin kom fram — en
það er eitt af afbrigðunum í
stjórnun erfðastofna — og opnaði
nýjar leiðir, utan líkama manna
eða dýra, til að framleiða mótefni
líkamans. Með því að leysa upp
ytri himnur frumanna með kem-
ískum aðferðum hefur vísinda-
mönnum tekizt að tengja saman
allt innihald tveggja fruma úr
ólíkum líffærum.
Þessi nýja aðferð við að blanda
saman erfðastofnum (genum) er
ekki eins vísindalega nákvæm eins
SJÁ NÆSTU SÍÐU
Ariel Hollinshead, „kynni að
verða tekin í notkun ein tegund
varnar- eða bóluefnis gegn
krabbameini." Þarna er sem sagt
um að ræða áhrifamikla
sprautu, sem myndi vernda lík-
amann gegn mörgum afbrigðum
krabbameins.
Baráttan gegn krabba-
meini í stöðugri framfór
Sem stendur vonast vísinda-
menn til að geta brátt hafið
prófanir með fjölija nýrra varn-
arefna, sem kynnu að geta veitt
viðnám gegn vissum, heldur
fáum tegundum veira, sem bein-
línis tengjast krabbameinssýk-
ingu í mönnum. Meðal þessara
veira er svokölluð hepatitis B, en
hún virðist eiga sinn þátt í að
koma af stað vexti krabbameins-
æxla í lifur hjá rosknu fólki.
Önnur slík krabbahvetjandi
veira er svoköppuð Epstein-
Barr-veira, sem er algengasta
orsök krabbameins í börnum í
Afríku. Þá má einnig nefna
herpes simplex II, sem tengist
illkynja æxlum í legi og blöðru-
hálsi. Vonast er til að fyrstu
varnarefnin gegn þessum hættu-
legu veirum verði tilbúin til al-
mennra ónæmisaðgerða innan
tveggja ára.
Jafnvel þeir bjartsýnustu, sem
vinna að vísindalegum krabba-
meinsrannsóknum, eru sammála
um, að þessar rannsóknir séu
ennþá á algjöru byrjunarstigi. I
mörg, mörg ár hefur helzta
læknismeðferðin gegn krabba-
meini verið sú heldur grófa og
ónákvæma aðferð, að beita sí-
fellt skurðaðgerðum, geislun og
sterkum lyfjakúrum gegn
krabbameini. Reynslan af þess-
um lækningaaðferðum hefur oft
á tíðum orðið svipuð því, þegar
erlent herveldi hefur ætlað sér
að reyna að berjast með hefð-
bundnum hernaðaraðgerðum
gegn dreifðum, innlendum
skæruliðahópum: Það er sama,
hve margar herdeildir og hve
mikið af vopnum eru send á
stríðsvettvanginn, það reynist
ómögulegt að vinna þannig stríð.
Þær aðferðir við ónæmisað-
gerðir gegn krabbameini, sem nú
er verið að vinna að, munu, ef
allt gengur vel í þeim efnum,
þýða algjör straumhvörf í lækn-
ismeðferð krabbasjúklinga, og
einnig í öllum viðhorfum manna
til þessa sjúkdóms.