Morgunblaðið - 19.12.1982, Page 32

80
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 19. DESEMBER 1982
Vitranir
draumheimum
„Málfræðingurinn Konráð
Gíslason var aldavinur Jónasar
Hallgrímssonar. Konráð dreymdi
eitt sinn, að til hans kom maður
mikill og föngulegur og ávarpaði
hann með kvæði. Þegar hann
vaknaði, mundi hann úr þetta er-
indi:
Landið var fagurt og fritt
og fannhvítir jöklanna tindar,
himinninn heiður og blár,
hafið var skínandi bjart.
Konráð sagði Jónasi drauminn,
en hann orti þá kvæðið við þessar
línur. Kvæði þetta var fremst í
hinu merkilega tímariti „Fjölni",
fyrsta heftinu, er þeir gáfu út,
Jónas og Konráð, með fleiri náms-
mönnum í Khöfn.". Þannig segir
Jónas Jónsson frá Hriflu af tilurð
kvæðisins „ísland farsældar frón“
í kennslubók sem hann tók saman
fyrir barnaskóla.
Slíkar draumvitranir eru al-
gengari en flestir gera sér ljóst —
óvæntur innblástur hefur oft fall-
ið listamönnum og vísinda-
mönnum í skaut er þeir gistu
draumaheim. Það er engu líkara
en hið leiðslukennda ástand
draumsins auki sköpunargáfuna
og geri mönnum kleift að ná tök-
um á ýmsum hugmyndum, sem
eru þeim framandi í vöku.
Orti ljóð í
draumum sínum
Hið heimsþekkta þýzka skáld
Johann Wolfgang Goethe, sem
jafnframt var vísindamaður og
heimspekingur, sagði að hann
hefði leyst ýmis vísindaleg vanda-
mál og ort ljóð í draumum sínum.
Hugenottinn Bernard Palissy, sem
var leirkerasmiður Karls IX, gerði
einhverja fegurstu keramikmynd
sína eftir mynd sem birtist honum
í draumi. Samuel Taylor Coleridge
dreymdi allt kvæði sitt, hið dulúð-
uga „Kubla Khan“ og skrifaði það
einfaldlega upp næsta morgun.
Hann var því miður truflaður af
gestkomu í miðjum klíðum og
gleymdi þá endi kvæðisins, og
tókst aldrei að rifja hann upp aft-
ur.
Árið 1863 hafði hinn mikilhæfi
þýzki vísindamaður August Kek-
ulé um nokkurt skeið fengizt við
að finna efnafræðilega uppbygg-
ingu lyktsterkra efna sem þá var
Jónas Hallgrimsson.
Ciuseppv Tartini, íraegur italskur
fiðlari á IS. öld, var sagður hafa
gert samning við djöfulinn í
draumi. Næturgestur hans, sjálfur
satan, lék fyrir hann á fiðlu og var
sú tónlist áhriíameiri og magnaðri
en nokkur önnur músik sem Tart-
ini hafði heyrt. Ilann reyndi að
rifja lagið upp um morguninn og
samdi þá sónötu sem nefnd hefur
verið „Djöfuls tryllingurinn", og
þykir hin djöfullegasta. Tartini leit
svo á að þarna væri einungis um
að ræða skugga þeirrar tónlistar
sem hann hafði heyrt í svefninum.
En hvað sem því líður — samning-
ur hans við kölska leiddi til þess
að hann hlaut viðurkenningu á
heimsmælik varða.
farið að framleiða úr koltjöru.
Þessi efni innihalda aðeins tvö
frumefni — vatnsefni og kolefni.
Smæsta eining samsettra efna er
nefnd sameind, hún er sett saman
úr atómum sem tengjast innbyrðis
fyrir áhrif rafhleðslna, sem hægt
er að tákna með krókum eins og
gert er á myndunum.
Hver tegund atóma hefur við
venjuleg skilyrði tiltekinn fjölda
slíkra tengsla — kolefni t.d. fjög-
ur.
Kekulé hafði þegar tekizt að
sýna fram á að kolefnisatóm
mynda keðjur sem eru undirstaða
flókinna sameinda. Hann hafði
einnig leyst nokkrar ráðgátur með
því að sýna fram á að atóm gátu
ánetjast sameind með tvöföldum
eða þreföldum tengslum. Upp-
bygging sameindar er skýrð með
því að finna út hvernig tengslum
einstakra atóma er háttað — en
Kekulé gat ómögulega ímyndað
sér hvernig sex vatnsefnisatóm og
sex kolefnisatóm gátu myndað
sameindakeðju þannig að öll
atómin væru fullkomlega tengd.
Samt var vitað að þetta var sam-
’ *
J • • J
August Kekulé uppgötvaði uppbyggingu benzen-sameindarinnar í draumi.
Vitað var að sameindin stóð saman af sex kolefnisatómum og sex vatnsefn-
isatómum en enginn hafði getað komið því heim og saman hvernig hún
byggðist upp. í draumsýn sá Kekulé snák gleypa sinn eigin sporð, en síðan
kolefnisatóm og vatnsefnisatóm sveima í hringi og mynda loks hringlaga
mynstur, sem nú er vitað að er uppbygging benzen-sameindar.
þetta og gerði sér samstundis ljóst
að lausnin hlaut að liggja í því að
kolefnisatómin mynduðu hring, en
vatnsefnisatómin héngu utan á
þeim. Nýtt svið hafði þar með
opnast í efnafræðinni og varð það
grundvöllur öflugs litunariðnaðar
í Þýzkalandi.
Önnur vísindaleg uppgötvun
átti rætur að rekja til draumlífs
lífeðlisfræðingsins Otto Loewi ár-
ið 1921. Hann hafði þá um langt
skeið rannsakað boðflutning í
taugum dýra og áleit eins og fleiri
rannsóknarmenn á þessum tíma,
að efnaskipti við taugaenda ættu
stóran hluta í boðflutningnum, en
lítill árangur hafði náðst í rann-
sóknum á þessu. Andinn kom yfir
Loewi í svefni:
„Nótt eina árið 1921 vaknaði ég
óvænt, kveikti ljósið og hripaði
niður nokkrar setningar á blað-
snepil," skrifar hann. „Síðan sofn-
aði ég aftur. Þegar ég vaknaði
klukkan sex um morguninn kom
mér strax í hug að um nóttina
hefði ég skrifað eitthvað þýð-
ingarmikið hjá mér — en ég gat
ómögulega lesið úr krafsinu.
Næstu nótt dreymdi mig sama
drauminn aftur. Hann snerist um
tilraun sem gat skorið úr hvort
tilgáta sú sem ég hafði sett fram
um efnaskipti við taugaenda stæð-
ist eða ekki. Ég hentist á fætur og
hraðaði mér til tilraunastofunnar.
Þar framkvæmdi ég einfalda til-
raun á froskhjarta og hagaði öllu
eins og mig hafði dreymt ...
Niðurstöðurnar urðu grundvöllur
þeirrar þekkingar sem við nú höf-
um um efnaskipti við taugaenda."
Tilraun sú sem Loewi fram-
kvæmdi varpaði óvæntu ljósi á
það hvernig boð berast með taug-
um til vöðva, þ.e. hvernig heilinn
James Watt var snjall uppfyndinga-
maður, en hann er þekktastur fyrir
að hanna gufuvélina þannig að hún
varð hagkvæm til ýmissa starfa.
Draumur um rigningu vakti hjá
honum snjalla hugmynd um hvernig
framleiða mætti byssukúlur í stórum
stíl með lítilli fyrirhöfn.
setning benzen-sameindar, hinnar
einföldustu af öllum lyktsterku
efnunum.
Lausnin birtist
í draumsýn
Lausnin birtist Kekulé í
draumsýn, þegar hann mókti miili
svefns og vöku. Hann sá benz-
en-sameindina fyrir sér sem snák,
er skyndilega vafði sig upp og beit
í sporð sinn. Hann hrökk upp við
Ný hljómplata
Guðmundur Ingólfsson: Nafnakall
Þar kom aö því aö út kæmi hljómplata meö snjallasta jazzleikara íslendinga, Guömundi
Ingólfssyni píanóleikara. Á plötunni er aö finna nokkur gamalkunn jazzlög auk nýrri laga
eftir Guömund og félaga hans, þá Guömund Steingrímsson trommuleikara, Pálma Gunn-
arsson bassaleikara og Björn Thoroddsen gítarleikara. Þetta er plata, sem þeir sem unna
jazzleik eins og hann gerist bestur, hafa beöiö eftir.
SG-hljómplötur
Heildsala — smásala,
Ármúla 38, sími 84549.