Morgunblaðið - 09.12.1984, Blaðsíða 4

4 C
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 9. DESEMBER 1984
SIGFÚS DAÐASON:
Dálítið
um
þýðingar
Nikolaj Gogol mun hafa
sagt að þýðing þyrfti að
líkjast gleri sem væri svo
vel gagnsætt, að þeir sem horfðu í
gegnum það yrðu þess ekki varir. í
þessari setningu er vikið að
vandamáli þýðenda á mjög al-
mennan hátt. Síðan Gogol var á
dögum hefur margt verið ritað um
þýðingariðju; þörf fyrir þýðingar
og túlkanir hefur margfaldlega
aukizt; enn í dag geta menn samt
deilt um það hvort þýðing af einu
tungumáli á annað sé yfirleitt
möguleg. Þá er að vísu einkum og
sér í lagi, en varla eingöngu, átt
við þýðingar bókmennta og verður
ekki heldur fjallað um aðrar
greinar þýðinga í þessum línum.
Þeir sem tekið hafa málstað þýð-
inga hafa auðvitað bent á að fram-
kvæmdin hljóti hér eins og ann-
arsstaðar að skera úr; rétt eins og
hreyfinguna sé auðveldast að
sanna með því að ganga, þannig
sanni þýðendur með starfi sínu að
hægt sé að þýða. í rauninni segja
slíkar staðhæfingar ekki ýkja
mikið um þann vanda sem þýðandi
þarf að fást við. Nær sanni virðast
þeir menn fara sem segja sem svo
að þýðingar séu að vísu möguleg-
ar, en í flestum textum nema hin-
um allra einföldustu sé þó eitt-
hvað öldungis óþýðanlegt, eitt-
hvað sem verður eftir hversu vel
sem þýðandinn kann til verks.
Hlutverk þýðandans og keppikefli
sé það að gera þennan óþýðanlega
afgang sem allra minnstan. Og áð-
ur en því marki sé náð þurfi að
sigrast á mörgum erfiðleikum,
sem ekki allir þýðendur hafi kunn-
áttu, eða lag, eða þolinmæði, eða
tíma til að ná föstum tökum á.
Þess er nú sérstaklega að gæta
að í orðum Gogols er ekki aðeins
fólgin sú krafa að þýðing birti sem
réttasta mynd og sem greini-
legastan boðskap hins uppruna-
lega texta, heldur ekki síður að
hún líti eins eðlilega út og hún
væri frumtexti, eða eins og sagt
er, að ekki finnist að henni „þýð-
ingarbragð". Hér sé þá sá gordí-
onshnútur sem þýðendur þurfi að
reyna að leysa. Raunin mun vera
sú að þær þýðingar séu sjaldgæfar
þar sem þessari tvöföldu kröfu er
fullnægt; oftastnær hallast þýð-
endur meira í aðra áttina en hina,
leitast annaðhvort við að vera sem
trúastir frumtextanum, jafnvel á
kostnað eðlilegs málfars, ellegar
hafa framar öllu í huga við verk
sitt að þeir séu að semja (næstum
því) sjálfgilt rit á sinni tungu, og
gera sér þá ekki neinar óskaplegar
grillur út af því þó verk þeirra séu
ekki alveg nákvæm túlkun og eft-
irmynd frumtextans. Slíkar þýð-
ingar hafa Frakkar stundum kall-
að, nokkuð hnyttilega, les belles
infídéles (fagrar en ótrúar).
Um þær þýðingar, sem vilja
leggja meiri áherzlu á trúnað við
frumtexta en við eðli þeirrar
tungu sem þýtt er á, mætti margt
segja ef tóm væri til. Því fer fjarri
að þær séu óþekktar á íslenzku, og
er nærtækt að minnast á biblíu-
þýðingar, en í þeim hefur löngum
verið notað „óeðlilegt mál“, til
dæmis óeðlileg orðaröð. Þetta hef-
ur þó mikið breytzt í nýlegri út-
gáfum, og bregður þá svo við að
mönnum finnst sem biblíumálið sé
orðið óþarflega „eðlilegt". Hóm-
ersþýðingar Sveinbjarnar Egils-
sonar, sem mér finnst að séu
merkilegasta þýðingarverk á ís-
lenzku, hafa rnikla sérstöðu: ep-
ískt málfar með alveg íslenzku yf-
ifbragði, en þó þarf ekki að lesa
nema eina línu til að skynja hinn
fjarlæga, næstum því annarlega,
óm. Ekki er hægt að minnast hér á
Sveinbjörn Egilsson svo að þess sé
ógetið að eftir hann er sú ljóðþýð-
ing sem er einna fullkomnust, ef
ekki skilyrðislaust sú fullkomn-
asta, á íslenzku. Það er þýðing á
Solvitur acris hiemps eftir Hóras,
„undir latínska laginu", þar sem á
fullkomlega einfaldan hátt og að
því er virðist án áreynslu er flutt á
íslenzku allt það sem í frumkvæð-
inu stendur, og formi frumkvæðis-
ins nákvæmlega haldið, að því
leyti sem eðli íslenzkunnar leyfir.
Þessi þýðing Sveinbjarnar stendur
ævinlega sem sú fyrirmynd sem
þýðendur og einkum ljóðþýðendur
geta haft að mælikvarða, en raun-
ar er þó varla hægt að áfellast
þýðendur, þó að nokkuð skorti á
um þvílíkt jafnvægi sem Svein-
björn Egilsson hafði vald á. Hall-
dór Laxness þýddi tvö fræg skáld-
verk fyrir fjörutíu árum. 1 hinu
fyrra lagði hann mikla rækt við
nákvæmnina, og greip þá skelfing
málfræðikennara, en í hinu síðara
var íslenzkunin í fyrirrúmi, svo að
sumum mönnum þótti þá jafnvel
fullmikið af svo góðu; en hvort-
tveggja verkið er lærdómsríkt.
Þó að nógu örðugt geti reyndar
verið að þýða óbundið mál svo að
kröfu Gogols sé fullnægt, er það
þó allajafnan hægðarleikur hjá
því að þýða ljóð. Við þýðingu ljóða
er við enn fleiri þætti að fást held-
ur en þegar óbundið mál er þýtt,
og mætti kalla það óvinnandi veg
að gera þeim öllum jafn-góð skil.
Þýðandinn þarf auðvitað að vera
trúr beinni merkingu frumtext-
ans; hann þarf að varðveita upp-
runalega hrynjandi og hátt ef
nokkur tök eru til; séu listbrögð
frumtextans fólgin í sérkennilegri
eða afbrigðilegri orðskipan eða
setninga, verður hann að reyna að
koma henni einhvernveginn til
skila á sínu máli; hann verður að
varðveita rökræna byggingu
kvæðisins hið ytra og engu síður
hið innra; og enn þarf hann oft að
sinna því sem er ekki annað en
aukaatriði miðað við allt hitt, rím-
inu, og stuðlunum ef hann er ís-
lendingur. Ofan á allt þetta bætist
enn, að sé kvæðið sem verið er að
þýða mjög gott, talar það vanalega
á næsta torskýranlegan hátt til
sálarlífs þeirrar þjóðar sem skáld-
ið telst til, er tengt sögu hennar,
eða sögulegum tilfinningum, sam-
eiginlegri afstöðu osfrv. Og hvað á
þýðandinn að taka til bragðs til að
gera þessa óbeinu skírskotun
skynjanlega sínu fólki.
Dæmi um texta þar sem flestar
þessar hættulegu gildrur bíða þýð-
anda er kvæði nokkurt eftir
franskt skáld frá fimmtándu öld,
Villon, sem nefnt hefur verið
„Ballade des dames du temps ja-
dis“. Jón Helgason hefur stælt
þetta kvæði og er sú stæling
ur varla greind af öðrum en
Frökkum, og sagan um „la tres
sage Hellois" og „Pierre Esbaill-
art“, — getur tilvísunin til hennar
slegið rétta strengi í bjóstum
manna annarsstaðar en á vinstri
bakka Signu? Víst er um það að sá
blær sem nöfn hinna gæfulausu
elskenda ljá öðru erindinu í kvæði
Villons verður ekki vaktur með
neinum öðrum nöfnum. Þetta er
einmitt þesskonar kvæði sem hlýt-
ur að fylla hvern þýðanda örvænt-
ingu, og sá sem reynir að flytja
það á annað mál veit alltaf að
hann tapar í þeim leik. Þetta
kvæði er í rauninni jafn-vonlítið
að þýða og sumar sonnettur
sagt örðugt með að líta á hina ís-
lenzku stælingu þess réttu auga.
Stælingin á þessu kvæði Villons
er án efa einhver áhættusamasta
glíman sem Jón Helgason hefur
þreytt í þýðingum sínum. En ætti
ég að nefna það kvæði í fyrra þýð-
ingakveri hans, sem ég hygg að
mestur vandi hafi verið að fást
við, mundi ég telja „Viðkvæma
samræðu" eftir Verlaine. Auðvit-
að er „Viðkvæm samræða" afaró-
lík kvæði Villons og sjálfsagt nær
íslenzkri ljóðhefð á fyrri helmingi
þessarar aldar. En svo litlu má
muna í þessu hárfína ljóði í full-
komnustu bók Verlaines, að vand-
inn er samt litlu minni. Hér hefur
GEFOHLSAMES ZWIEGESPRACH
lm alten einsamen park wo es fror
Traten eben zwei schatten hervor.
Ihre augen sind tot - ihre lippen erblassen -
Kaum kann man ihre worte fassen.
Im alten einsamen park wo es fror
Rufen zwei schatten das ehmals hervor. -
Entsinnst du dich unsrer alten minne? -
>Was willst du dass ich mich ihrer entsinne?*
Dein herz klopft bei meinem namen allein •
Siehst du mich noch immer im traume? - >Nein<
Ach die tage so schön ■ das glúck so unságlich
Wo unsere lippen sich trafen! >Wohl möglich<
Wie blau war der himmel - die hoffnung wie gross I -
>Die hoffnung entfloh in den finsteren schooss.<
Sie gingen hin in den wirren saaten ■
Die nacht nur hat ihre worte erraten.
Viðkvæm samræða
eftir
PAUL VERLAINE
Kvæðið er úr bókinni Fétea Galantes; hún kom út 1869 rétt áður en höf-
undur varð hálfþritugur.
Um afakekktan garð þar sem grasið var tekið að hríma
þar gengu tvœr verur í birtu sem aðeins var skima.
í augum þeirra var dauði og munnholdið meyrt,
þær mæltust við, en svo iágt að naumast varð heyrt.
Um afskekktan garð þar sem grasið var tekið að hrima
þar gengu tvær vofur með hugann við umliðinn tíma.
‘Hvort manst þú enn okkar unaðarþrungnastan íund?’
‘Af hverju viltu ég gleymi’ ekki þeirri stund?’
‘Berst hjarta þitt einlægt ef heyrirðu nafn mitt og biður
þú heimsóknar minnar í draumi?’ — ‘Nei, það er nú síður.’
‘Ó ljúfari dagar en unnt sé með orðum að tjá
er okkar varir mættust’. — ‘Svo var kanski þá.’
‘Hve blár var þá himinninn, voldugur vonanna styrkur!’
‘Þær vonir hjöðnuðu, týndust í geimsins myrkur.’
Svo liðu þau áfram unz ósýnið hvorttveggja fal,
og einungis nóttin fekk hlustað á þeirra tal.
COLLOQUE SENTIMENTAL 1
Dans lc vicux parc solitaire ct glacé *,
Dcux formcs 2 ont tout á l’hcurc passé.
Leurs ycux sont morts et leurs lévrcs sont mollcs,
Et l’on cntcnd á pcinc lcurs parolcs.
Dans Ic vicux parc solitairc ct glacé,
Dcux spectres ont évoqué lc passé.
— Tc souvient-il dc notrc extase anciennc?
— Pourquoi voulez-vous donc qu’il m’cn souvicnnc?
— Ton cccur bat-il toujours á mon seul nom?
Toujours vois-tu mon ámc cn rcvc b? — Non.
— Ah! les beaux jours dc bonhcur indicible
Oú nous joignions nos bouches CI — C’cst possiblc.
— Qu’il était blcu, le ciel, ct grand, l’cspoir!
— L’cspoir a fui, vaincu, vcrs lc ciel noir.
Tcls ils marchaient dans lcs avoines follcs,
Et la nuit sculc entendit lcurs parolcs 3 d.
A VIÐKVÆMU TALI
(PauJ Verlaine)
í húmuðum garði með héluð strá
tvcim hijóðlátum skuggum fyrir brá.
I augunum feigð og angur bjó,
og allt þeirra tal á vörum dó.
I hljóðiátum garði með hrímuð strá
í húmi hins liðna þeim fyrir brá.
„Ó, manstu hve fcgin við fúndumst hér?“ -
„Hví freistarðu tregans í huga mér'" -
..Býr nafn mitt og svipur cnnþá í
þinum unaðar-draumi?'* — „Nei, fjarri því.** -
„Hve sælan var orðiaus og ásrríðan heit
í ástarkossunum þá!'* — „Hvcr veit?" -
„Hve vonin var há, og hciðríkjan björt!" -
„Hún hrundi, sú von, í myrkrin svört ." -
Svo hurfú þau framá rökkvaða rein,
og rödd þeirra greindi nóttin ein
Þrjár þýðingar
sama kvæðis
Kvæði Verlaines, Collogue
sentimental, þýzk þýðing eftir
Stefan George, og tvær íslenzk-
ar þýðingar, önnur eftir Jón
Helgason (t.v.), hin eftir Helga
Hálfdanarson.
prentuð í Tuttugu erlendum kvæð-
um. Þetta kvæði um fallvaltleik-
ann er lítið annað en upptalning
nokkurra kvennanafna, en það er
eigi að síður einn af skírustu eðal-
steinum franskrar ljóðlistar frá
upphafi til vorra daga. Og þó að
listbragð þessa kvæðis sé einfald-
leikinn sjálfur, þá er þvi beitt af
slíku hyggjuviti að hverjum sæl-
kera má vera dillað: endurtekn-
ingunum, sem eru séreinkenni
kvæðisins, forðað frá einræmi
með hárfínum tilbreytingum í
setningaskipan og hrynjandi;
spurnarformið með sínu móti í
hverju hinna þriggja erinda; hrað-
inn aukinn eftir því sem líður á
kvæðið.spurningin tvítekin í lok
þriðja erindis til að gera hana
áhrifameiri ... Og músíkinni í
öðrum eins hendingum og þessum:
„La royne blanche comme lis/ Qui
chantoit a voix de seraine", er
sannarlega ekki hægt að líkja eftir
á neinu öðru máli. Ábendingin til
sögulegra atvika sem felst í nafni
„Jehanne la bonne Lorraine“ verð-
Shakespeares ellegar þá sum ein-
tölin í leikritum hans. Eða ætli
nokkur viti til þess að mónólóg
Hamlets eða ræða Antoníusar yfir
líki Cæsars hafi verið þýdd svo að
ekki færi mikið forgörðum?
Stæling Jóns Helgasonar á
kvennakvæði Villons er auðvitað
ekki annað en stæling, þ.e. nýtt
kvæði þar sem kvæði Villons er
haft sem fyrirmynd. En því verður
varla neitað að þetta íslenzka
kvæði er miklu síðra hinu ódauð-
lega kvæði Villons; það er ein-
hvernveginn í allt annarri tónteg-
und, hugblærinn sem það vekur er
annar, hinn óviðjafnanlegi lág-
tónn frumkvæðisins er týndur, og.
hin dramatíska viðvörun niður-
lagsins (l’envoi) hjá Villon verður
að hálfgerðu glensi sem er aðeins
góðlátlegt. Ég viðurkenni reyndar
að þessi mælikvarði kunni að vera
ósanngjarn, og að kvæðið um kon-
ur liðinna alda muni vera fullgott
út af fyrir sig; en sá sem lengi
kann að hafa haft þetta kvæði
Villons sér til sálubótar á sjálf-
þýðanda aftur tekizt svo vel að
vart verður á betra kosið, enda fór
undirrituðum svo að hann varð
dolfallinn þegar hann heyrði þessa
þýðingu fyrst flutta fyrir mörgum
árum, skömmu áður en hún kom á
prent.
Þýðing eins og „Viðkvæm sam-
ræða“ leiðir aftur athygli lesand-
ans að þeim sérstöku vandkvæð-
um sem við er að etja þegar þýða
skal frönsk kvæði á íslenzku. Það
mun mála sannast að andspænis
ýmsum þeim kvæðum (þau eru
raunar ekki ýkja-mörg) sem þýdd
hafa verið úr frönsku á íslenzku
grípur lesandann sú tilfinning
sem mætti teljast dauðadómur um
þýðingar: hann fleygir frá sér bók-
inni í vonleysi og hugsar: „Nei,
þennan Baudelaire (t.d.) þekki ég
ekki; þessi Verlaine hefur aldrei
verið til.“ Þeir örðugleikar sem
eru á því að þýða ljóð úr frönsku á
íslenzku eru til dæmis fólgnir f þvi
að franskur skáldskapur yfirleitt
hefur löngum farið nokkuð aðrar