Morgunblaðið - 27.01.1985, Blaðsíða 2

2 C
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. JANtJAR 1985
NÓBELSVERÐLAUNIN í BÓKMENNTUM
Annarlcg
sjónarmið
alisráðandi
hans á sviði ónæmisefnarann-
sókna höfðu reiðst því hve mikils
yfirlætis gætti við kynningu á
mótefninu, sem hann hafði fundið
upp gegn lömunarveiki? En þegar
litið er á málin í heild í áranna rás
má segja, að sá hópur vísinda-
manna á hinum margvíslegustu
sviðum, sem á að tilnefna hverju
sinni þá, sem helzt þykja koma til
greina og metur um leið gildi vís-
indastarfa þeirra, hafi þó heiðrað
hina verðugustu.
Vegir bókmennta-
verölaunanna
órannsakanlegir
Það er ekki til neinn óhlutrænn
mælikvarði, ekkert haldreipi til
taks þegar meta skal stærðar-
gráðu í bókmenntum. Balzac var
sannfærður um að Anna Rad-
cliffe, sú er setti saman „Harðýgi
Gota“, væri mun stórbrotnari rit-
höfundur en Stendhal, sem hann
þó dáði mjög. Tolstoj, sá fyrri af
tveimur rithöfundum sem af
frjálsum vilja afþökkuðu Nóbels-
verðlaunin (hinn var Jean-Paul
Sartre árið 1964), áleit „Lé kon-
ung“ eftir Shakespeare vera
barnalegt innantómt bull, „gjör-
samlega fyrir neðan allar hellur".
Einasta virkilega stórbrotna
skáldsagan um reynslu Banda-
ríkjamanna í síðari heimsstyrjöld,
„Guard of Honor" eftir James
Gould Cozzens, hefur með öllu
fallið í gleymsku.
Engan fagurfræðilegan úrskurð,
jafnvel hinna mestu andans jöfra,
er unnt að sannreyna. Það má al-
veg eins um það deila, hvort Moz-
art sé í rauninni nokkuð annað en
minniháttar tónskáld, eða hvort
myndirnar hennar Rósu Bonheur
muni ekki einn góðan veðurdag
taka að skyggja á málverk Céz-
annes. Verðmæti af öllu tagi hafa
löngum haft þá tilhneigingu að
hækka ýmist eða lækka á vogar-
skálum smekks og mikils orðstírs.
Almennt álit manna á öllum tím-
um er gjarnan tölfræðilegt. Fjöldi
virðulegra andans manna, oft aka-
demíkar, miðar helzt skoðun sína
á bókmenntum við Hómer, Dante
og Shakespeare. En svo einkenni-
lega vill hins vegar til, að nafn
Pauls Celan, sem með ljóðrænum
kveðskap sínum hefur þó sýnt
hvað mest innsæi og slegið flesta
nýja strengi í vestrænum bók-
menntum vorra tíma, hefur enn
þá ekki og á ef til vill aldrei eftir
að birtast á lista Akademíunnar
yfir verðug skáld, sem til greina
koma. Hví skyldi innsæi hljóta
meirihluta atkvæðanna?
Því verður vart haldið fram um
bókmenntanefnd Sænsku aka-
demíunnar, að hún sé beinlínis
lýðræðisleg að samsetningu eða
starfsháttum. Hin hátignarlega
dómnefnd í Stokkhólmi er að
verulegu leyti skipuð rótgrónu
höfðingjaliði og mönnum með hin
traustustu ættartengsl að bak-
hjarli. Ótvírætt áhrifavald er
klíkugjarnt. Á yfirborðinu eru að-
ferðirnar við val kandidata, er til
greina þykja koma á sviði bók-
mennta, hliðstæðar þeim háttum,
sem viðhafðir eru í vísindagrein-
um. Fyrri verðlaunahafar, þekktir
gagnrýnendur og bókmenntafræð-
ingar, já jafnvel nafntogaðir bóka-
útgefendur (sagt er að leitað hafi
verið álits hjá Álfred Knopf — og
það með réttu) eru beðnir um að
koma með tillögur um verðuga
kandidata. En í bókmenntum
fléttast hins vegar hlutlægir, geð-
þóttakenndir og hugmyndafræði-
legir þættir óhjákvæmilega saman
í meginuppistöðu úrskurðarins. Af
þvi leiðir svo, að í samanburði við
hinar ýmsu greinar raunvísinda,
ríkir næsta 'magnað andrúmsloft
launungar og sögusagna í kringum
sjálfa veitingu hinna eftirsóttu
bókmenntaverðlauna Nobels. Eng-
inn utanaðkomandi getur í raun
og veru vitað, hvers konar prútt og
deilur, hvaða öldur vandlætingar
eða hrifningar, hvaða hrossakaup
eða naumasta meirihlutaákvörð-
un, hvaða laumuspil og undan-
brögð hafa endanlega verið leidd
til farsælla lykta síðla eða að
kvöldi þess októberdags, sem
ákvörðunin hefur verið tekin ár
hvert, allt frá 1901. Það er ákaf-
lega fátítt, að almenningi berist
til eyrna orðrómur um innbyrðis
ósamkomulag og gagnkvæmar
efasemdir innan bókmennta-
nefndar Akademíunnar varðandi
réttmæti ákvörðunarinnar eins og
þegar William Golding hlaut verð-
launin fyrir árið 1984. Hinn venju-
legi blær, sem ríkir á yfirborðinu,
á annars að bera vott um hátíðleg-
an og eindreginn samhug sem rík-
ir innan nefndarinnar.
Hinir forfrömuðu
standa í skugga
hinna forsmáðu
Meinið felst að sjálfsögðu í því,
að raunverulegt val Sænsku aka-
demíunnar á hinum verðugustu
viðtakendum bókmenntaverð-
launa Nobels hefur gjarnan ein-
kennst mjög af duttlungum og
hefur raunar í of mörgum tilvik-
um verið hreinasta móðgun við
allt vitrænt mat í þessum efnum.
Sé höfð í huga sú staðreynd, að
hvorki er unnt að færa beinar
sönnur á né heldur hægt að falsa á
óhlutlægan hátt þann raunveru-
lega sess, sem skáld og rithöfund-
ar skipa í bókmenntalegu tilliti, og
sé ennfremur hafður í huga sá
óhjákvæmilega Iangi tími, sem
róttæk, einstaklingsbundin fram-
sækni í snilligáfu þarf til að fá
breytt viðteknum smekk manna
og til að öðlast frægðarorð al-
mennt, þá gefur það augaleið að
mistök, yfirsjónir og síðbúin við-
urkenning voru allt viss atriði,
sem aldrei yrði komizt með öllu
hjá við val Ákademíunnar á verð-
ugu skáldi, allt frá því fyrst var
tekið að sæma menn þessum verð-
launum. En jafnvel þótt fullt tillit
sé tekið til allra slíkra aðstæðna,
þá hefur yfirlitið yfir „rausnar-
skap Svíþjóðar" (eins og Yeats
orðaði það á sinn einkar opinskáa
hátt, þegar hann veitti Nobels-
verðlaununum viðtöku árið 1923) í
heild þó jafnan verið harla mag-
urt og óburðugt.
Strax í fyrsta valinu á Nobels-
verðlaunahafa í bókmenntum
fólst viss vábeiða: Bæði nafn og
Ijóðagerð Sully Prudhommes virð-
ast boða þess háttar ómarktæka,
alvörulausa samkeppni um bók-
menntaverðlaunin, hinn opinber-
lega viðtekna meðalveg, sem
Nobel-dómnefndin hefur svo iðu-
lega gert að sínu leiðarljósi. En
Prudhomme er svo sem engan veg-
inn versta dæmið um lágkúruna.
Jafnvel hinir lærðustu meðal
sérfræðinga í nútíma bókmennta-
sögu myndu eiga fullt í fangi með
að muna — þótt ekki væri farið
fram á, að þeir hefðu einhverja
þekkingu að gagni til að bera á
verkum viðkomanda — eftir
skáldmæringum á borð við Rudolf
Eucken, heimspeking, sem heiðr-
aður var árið 1908, eða danska
skáldsagnahöfundinn Henrik
Pontoppidan (1917) eða þá Graziu
Deledda, sardiníska rithöfundinn,
sem varð hin fyrsta af mjög fáum
konum, sem árið 1926 urðu fyrir
valinu. Jafnvel þegar bókmennta-
verðlaun Nobels féllu í skaut
viðfrægra persónuleika, hefur iðu-
lega komið fyrir, að ritverk þeirra
hafa ekki beinlínis flokkast undir
venjulegar fagurbókmenntir.
Eucken, Bergson, Bertrand Russel
eru heimspekingar, Theodor
Mommsen, heiðraður árið 1902,
var merkur sagnfræðingur og sér-
fróður um fornrómverska menn-
ingarsögu, en vart getur þó talizt
að hann hafi með ritverkum sín-
um megnað að blása sérstökum
ferskum lífsanda í þýzka tungu.
Winston Churchill (1953) ... var
Churchill.
Óljósar forsendur af þessu tagi,
svo og duttlungar á vali nobels-
verðlaunahafa, eru raunar í sjálfu
sér ekkert nema gagnslaus sóun.
Slíkt handahófskennt val skaðar á
engan hátt meistara hins ritaða
orðs, né styttir heldur lífdaga
sannra, listrænna bókmennta. Það
sem máli skiptir er, að svo mikið
af því bezta í leikritum, ljóðlist og
skáldsagnagerð tuttugustu aldar-
innar skuli í svo ríkum mæli vera
beinlínis sniðgengið, skuli af
ásettu ráði vera útilokað frá því að
hljóta þá miklu viðurkenningu,
sem felst í bókmenntaverðlaunum
Nobels. Það eru svörtu eyðurnar
mitt í sjálfri skynjunarhæfni Sví-
anna sem máli skipta.
Þótt tekið sé af skilningi og
sanngirni fyllsta tillit til mann-
legra mistaka.er þá samt nokkur
leið að taka alvarlega þá starfs-
hætti og þá stofnun, sem lætur sér
þannig sjást yfir mikinn meiri-
hluta hinna allra merkustu rithöf-
unda samtímans og helztu braut-
ryðjendur nýsköpunar í nútíma-
prósa? James Joyce, Marcel
Proust, Franz Kafka (en verk hans
gnæfa hátt í bókmenntalegri
skynjun okkar og skilningi á
merkingu manr.Lgrar tilvistar),
Thomas Hardy, Joseph Conrad,
Henry James, André Malraux,
Hermann Broch, Robert Musil,
D.H. Lawrence — bókmennta-
nefnd Nobels sást ýmist óvart yfir
alla þessa rithöfunda eða þá hafn-
aði þeim við útnefningu. Er unnt
að verja úrskurð dómnefndar, sem
tekur list rithöfundar á borð við
Pearl S. Buck (1938) fram yfir
skáldverk rithöfundar á borð við
t.d. Virginiu Woolf? Paul Claudel,
sem samdi leikrit með bók-
menntalegu gildi, er nánast stend-
ur jafnfætis list Eskýlusar og
Shakespeares, hlaut aldrei bók-
menntaverðlaun Nobels. Paul
Heyse var útnefndur en ekki Bert-
olt Brecht. Galsworthy er nobels-
verðlaunahöfundur en ekki Carlo
Emilio Gadda, einn frumlegasti og
hugkvæmasti rithöfundur á sviði
skáldsagnagerðar á þessari öld.
í ljóðlist verður útkoman í slík-
um samanburði hreint og beint
skelfileg. Enginn Ezra Pound,
enginn Rilke, né Valéry, né Wall-
ace Stevens, enginn Kazantzakis,
né Cavafy, né Mandelstam, engin
Anna Akhmarova, né Lorca, né
Auden, enginn Fernando Pessoa
(skáld skáldanna). Eins og áður
hefur verið minnzt á hafa þeir í
Stokkhólmi fært út mörk „bók-
mennta“ þannig að þau ná nú orð-
ið yfir hreinræktaða heimspeki
fornaldarsögu og pólitískar
þrætubækur. Ritverk Sigmunds
Freud eru þýzkri tungu til sóma.
Það var stungið upp á Freud við
bókmenntanefnd Sænsku aka-
demíunnar, en það bar auðvitað
engan árangur.
Það eru svo sem líka til stór-
kostleg, hljómsterk nöfn á bók-
menntalista Nobels, þar sem sam-
an hefur farið kjör byggt á heil-
brigðri skynsemi og ýtrustu ár-
vekni dómnefndar. Ég hef þegar
nefnt Yeats. Á þessum lista getur
einnig að líta skáldjöfra eins og
Anatole France, Rudyard Kipling,
George Bernard Shaw, Thomas
Mann, André Gide, T.S. Eliot, Bor-
is Pasternak, William Faulkner,
Ernest Hemingway, Seferis, Mon-
tale, Samuel Beckett og Alexander
Solzhénitsyn (þann síðastnefnda
býst ég við að telja verði til hinna
mestu mikilmenna tímans).
En séu listarnir tveir lagðir
fram hlið við hlið, þá fer samt ekki
hjá því, að hinn óræki sannleikur
liggi beint í augum uppi: Á þeim
83 árum, sem liðin eru frá því að
farið var að veita nobelsverðlaun
fyrir bókmenntir, hafa verið gerð-
ar fleiri skyssur en skýr mörk
skoruð við kjör verðlaunahafa.
Með fáeinum frábærum undan-
tekningum, eru það yfirleitt hinir
ókrýndu, sem standa eftir með
pálmann í höndunum.
Mikilvæg forsenda
Nobelsverðlauna er
ensk eða sænsk útgáfa
á verkum höfundar
Hvernig skyldi standa á þessu
misræmi?
Fyrsta svarið er svo augljóst, að
maður allt að því fyrirverður sig
fyrir að nefna það. Herramennirn-
ir sem skipa dómnefndina eru
vissulega mestu heiðursmenn og
einkar fágaðir. En hver þeirra
hefur svo sem verið bókmennta-
gagnrýnandi eða frumkvöðull að
því er varðar næma skynjun á
frábær afrek einhvers mikilhæfs
andans manns? Nobelsverðlaunin
í bókmenntum eru veitt af ósköp
prúðmannlegu skriffinnaliði en
ekki af hópi atkvæðamikilla aðals-
manna andans. Þótt nokkur óvissa
ríki i þeim efnum, þá benda samt
sterkar líkur til þess, að kunnáttu
meðlima Sænsku akademíunnar í
erlendum málum séu anzi þröngar
skorður settar. Nokkrir í bók-
menntanefnd Akademíunnar eru
vel að sér í frönsku og/eða þýzku.
En það virðast þó mestar líkur á,
að dómnefndin lesi bækur, sem
skrifaðar eru á ensku eða þýddar
úr öðrum málum á ensku — eða þá
samdar eða þýddar á eitthvert
hinna skandinavísku mála. Þegar
svo sjaldan vill til, að einhver rit-
höfundur verður fyrir valinu, sem
semur bækur sínar á tungumáli,
er hefur heldur litla útbreiðslu
eins og t.d. serbo-króatísku eða ef
hinn verðugi skrifar á japönsku,
þá hafa verk hans verið metin eft-
ir lestur á þýðingu verkanna á
eitthvert hinna útbreiddari tungu-
mála eða þá eftir að dómnefndin
hefur kynnt sér þýðingu á verkum
viðkomanda úr annarri þýðingu.
Slíkt val á þá að endurspegla vissa
viðleitni til að viðhalda einingu
alls heims, fremur en að í þannig
vali felist einhver sérstakur úr-
skurður um bókmenntalegt gildi.
Þannig er hin afar mistæka dóm-
nefnd fyrir Nobelsverðlaunin í
bókmenntum óhjákvæmilega að
endurspegla þröngsýn höfðingja-
viðhorf hinna sjálfumglöðu val-
manna.
Til þessarar eðlislægu þröng-