Morgunblaðið - 27.01.1985, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. JANtJAR 1985
C 3
sýni má svo líka rekja hina heldur
neyðarlegu ofgnótt af skandinav-
ískum nobelsverðlaunahöfum i
bókmenntum. Þegar gera á góð-
verk, verður mönnum víst alltaf
fyrst litið til sinna nánustu. Heið-
ursverðlaunalistinn hefur að
geyma m.a. nafn sænska ljóð-
skáldsins Verner von Heiden-
stams, sem kjörinn var 1916, og
danska skáldsagnahöfundinn Karl
Gjellerup, sem varð fyrir valinu
árið eftir; þá kom brátt röðin að
Frans Emil Sillanpðá frá Finn-
landi og svo aftur hið alveg nýlega
val eins af þeirra eigin skáldum „á
heimavelli", þegar Harry Martin-
son hlaut bókmenntaverðlaunin.
Á þessum langa, langdregna lista
er það víst einungis Knut Ham-
sun, sem tvímælalaust getur talizt
stórskáld.
Eftir að þessari hlið á vali
Sænsku akademíunnar á hinum
verðugustu fulltrúum til að hljóta
bókmenntaverðlaun Nobels hafa
þannig verið gerð nokkur skil,
verða skýringarnar á duttlungum
næst þá með því að útnefna miklu
„öruggari“ suður-amerískan rit-
höfund. Menntagyðjurnar í
Stokkhólmi verðlauna gjarnan
hæversku.
Sams konar tilhneiging til for-
dóma virðist ríkja gagnvart nýrri
stefnum í bókmenntastíl. Það er
tilgangslaust að leita á nobel-
listanum að fulltrúum þeirra
hreyfinga innan bókmennta sam-
tímans, sem einkennast helzt af
tilraunum, formbyltingu, þver-
stæðum og að textum, sem bera
yfirbragð módernisma. Enginn
súrrealisti hefur hlotið verðlaun-
in, enginn veigamikill expressjón-
isti, ekkert ljóðskáld eða leikrita-
höfundur úr hinum gróskumikla
heimi dadaismans, né heldur
neinn fulltrúi bókmenntastefnu
fjarstæðnanna eða absúrdisma
(André Breton, Hugo Ball, Ger-
trude Stein). Það má sem sagt
helzt ekki hnika neinu til neins
staðar. Við einstök stórhátiðleg
tækifæri hljóta þó ljóðrænar ást-
arlífsbókmenntir og jafnvel harm-
að um langan tíma hefur alltaf
verið gengið fram hjá Borges við
úthlutun bókmenntaverðlauna
Nobels, nægir til þess að vekja
efasemdir í garð þessarar stofnun-
ar í heild. En eftir sem áður verð-
ur samt að líta á það sem óljósa og
órökstudda tilgátu, hvort nokkur
slíkur svartilisti sé raunverluega
til.
Nær allt til
vinnandi ...
Manni verður sftur á að spyrja:
Skiptir allt þetta raunar nokkru
máli fyrir framvindu alvörubók-
mennta?
Það eru til ósköp raunaleg dæmi
um rithöfunda, sem í hégómlegri
tilfinningasemi sinni hafa látið
vonina og tálsýnina um Nobels-
verðlaun bókstaflega umturna
fyrir sér þeim aðferðum, sem þeir
höfðu áður tamið sér sem skap-
andi listamenn. Þeir hafa þá, að
því er bezt verður séð, tekið upp á
því að lifa og skrifa „með Stokk-
mitt sú staðreynd, að svo mikið af
því bezta á sviði bókmennta skuli í
fyrstu fara algjörlega fyrir ofan
garð og neðan hjá öllum almenn-
ingi, að svo margt af því, sem að
verulegu leyti á eftir að móta
framtíð okkar, skuli enn sem kom-
ið er vera einungis á vitorði fárra
útvaldra — það er einmitt þetta,
sem skóp sjálf grundvallarrökin
fyrir Nobelsverðlaununum í
bókmenntum og réttlætti þau.
Hvað er svo sem í það varið að
veita einmitt því viðurkenningu,
sem þegar er orðið nafntogað um
allan heim? Hvaða meiri óleik er
hægt að gera bókmenntum en að
leggja blessun sína yfir meðal-
mennskuna og skammæ stundar-
fyrirbrigði.
Sænska akademían getur með
réttu borið fyrir sig ókunnugleika
sinn á þeim tímum, þegar vart var
unnt að komast yfir texta eftir t.d.
þá Mandelstam, Kafka eða Celan.
En hvers vegna leitar hún þá ekki
ráða hjá ótrauðari „erindrekum",
sem hafa frumlegri hugsunarhátt
eiga von á Nobelsverðlaununum,
þá myndi það raunar um leið ekki
þjóna neinum tilgangi að vekja at-
hygli herranna í Stokkhólmi á ein-
hverjum þeirra einstaklega frum-
legu og framúrskarandi en þó lítt
kunnu rithöfundum, sem mest
munu greinilega láta að sér kveða
á næstunni. Skyldi nokkur í Nob-
elnefndinni vera að lesa Leonardo
Sciascia, ítalskan meistara, sem,
að því er gáfur varðar og kaldhæð-
nislegan stíl, má teljast
sambærilegur við Stendhal? Eða
þá Thomas Bemhard, sem ýkju-
laust má kalla álíka endurnýjanda
í bókmenntum samtimans og
Kafka reyndist vera. Hverjum í
hinni ólympísku háborg Stokk-
hólms skyldi vera falið að fylgjast
á verðugan hátt með því, sem er
að gerast í arabískri ljóðlist?
Myndi Doris Lessing verða heiðr-
uð fyrir bók sína „The Golden
Notebook“ eins og hún ætti skilið
en ekki fyrir þær óhugnanlegu vís-
indaskáldsögur (en sú grein bókm-
ennta á víst ekki upp á pallborðið
dómnefndar annars vart studdar
nokkrum haldbærum rökum.
Veigamiklar bókmenntir eru
óaðskiljanlegar frá hugmynda-
fræði og pólitískum tilfinningum.
Það liggja til þess gildari rök-
semdir en bara tómar getgátur, að
pólitískar ástæður hafi meðal
annars legið til grundvallar út-
strikana Sænsku akademíunnar á
nöfnum eins og Ezra Pound, Paul
Claudel, André Malraux og Bert-
olt Brecht. Einstaklega neyðarleg
ákvörðun bókmenntanefndarinnar
árið 1972 að veita Heinrich Böll
Nobelsverðlaunin en sniðganga
hinn miklu snjallari rithöfund
Gúnter Grass var mjög svo ein-
kennandi fyrir fordóma Sænsku
akademíunnar gagnvart hvers
kyns frjálslyndi og hispursleysi i
velsæmismálum, jafnvel af hóf-
samara taginu. Stórbrotnar frá-
sagnir af uppdiktaðri harðýðgi og
útópískar hugarsýnir, hvort sem
þær eru af vinstri eða hægri væng,
eru ekki vel séðar. Með kjöri Al-
berts Camus sem nobelsverð-
launahafa ársins 1957 var Sænska
akademían í reynd að hylla per-
sónuleika á sviði bókmennta og
vissan hugarheim, sem í einu og
öllu má segja að sé í fyllsta sam-
ræmi við ríkjandi lífsviðhorf í
Stokkhólmi.
Þröngt hlið og
mjór vegur
Þegar sænska akademían tekur
pólitíska og hugmyndafræðilega
áhættu á borð við kjör Nerudas,
Pasternaks eða Sjólokovs, þá gæti
litið svo út, að samstundis fari af
stað eins konar afsökunar- og upp-
bóta-viðbrögð innan kerfisins:
hinn mjög svo umdeildi Sjólokov
var þá kosinn til þess að lægja
öldurnar eftir það stórviðri, sem
fylgdi í kjölfar óvenju djarf-
mannlegrar útnefningar Boris
Pasternaks til Nobelsverðlauna.
Viss orðrómur er á kreiki um, að
bráðlega verði aftur komið á fullu
jafnvægi, eftir hið tiltölulega
áhættusama uppátæki að veita
Garcir. Márquez verðlaunin áriö
1983; þetta æskilega jafnvægi
þrungin kynhverfustef aðgang að
Parnassus. En þar er hins vegar
lagt blátt bann við róttækri
„dirfsku“ í stílbrögðum, við „ósið-
legu“ endurmati á hinum eina
rétta framsetningarmáta. Hressi-
legir lífslystarmenn í bókmennt-
um eins og John Cowper Powys,
sem ber hvað hæst i enskri skáld-
sagnagerð frá því að Thomas
Hardy var og hét, eru sniðgengnir;
Colette finnst þar hvergi, Nab-
okov, arftaki hennar í listrænni
framsetningu á lifsins unaðssemd-
um, var útilokaður, þótti ekki
nógu frambærilegur.
Og loks skal svo minnzt á þann
orðróm, sem i gangi er, um vissan
svartan lista. Enginn óviðkomandi
getur þó beinlinis sannað, að þess
háttar listi sé til og getur enn sið-
ur sagt til um hvernig og hvenær
hann varð eiginlega til. En þessi
orðrómur hefur haldizt við lýði og
þykir fela í sér vissar uggvænlegar
vísbendingar. Á bak við þetta allt
saman þykjast menn sjá hina
leyndardómsfullu persónu Dags
Hammarskjöld bæði lifs og liðins.
{ einu eða tveimur tilvikum virðist
kjör nobelsverðlaunahafa eiga að
miklu leyti rætur sínar að rekja til
áhrifa hans. Nöpur vanþóknun
Hammarskjölds virðist ekki ein-
ungis hafa haft djúpstæð áhrif á
Sænsku akademiuna, á meðan
hann var á lifi, heldur má ætla að
þau áhrif hafi varað út yfir gröf
og dauða. Á listanum yfir hina
gjörsamlega útskúfuðu eru, að þvi
er orðrómurinn segir, Graham
Greene, Gúnter Grass og Borges;
til þeirra taldist einnig Malraux
(en hunzun hans er sögð hafa vak-
ið réttláta reiði de Gaulles, þegar
Sænska akademían sniðgekk Mal-
raux en heiðraði í staðinn fransk-
an skáld-diplómata, sem var ná-
inn vinur Hammarskjölds). Að
vissu marki gæti skýringanna á
því, að ofangreindir rithöfundar
hafa alls enga náð fundið fyrir
augum Akademíunnar sænsku,
verið að leita í persónulegum við-
horfum og stefnu Hammarskjölds
sjálfs, svo og í dularfullri afstöðu
hann til kynlífs.
Sú staöreynd ein út af fyrir sig,
hólm í sikti“ og beðið tjón af hég-
ómagirnd sinni og undirdánugri
snapvísi. Sú raun að hljóta ekki
Nobelsverðlaunin varð Arthur
Koestler afar þungbær og átti
sinn þátt í að rugla hann loks al-
veg í ríminu — en bók hans
„Myrkur um miðjan dag“, ein út af
fyrir sig, hefði svo sannarlega átt
að gera hann verðan þessarar við-
urkenningar.
Þá heyrast þær raddir, að Al-
berto Moravia gæti vart lengur á
heilum sér tekið sökum sífelldra
vonbrigða af svipuðu tagi. Sú
réttmæta óánægja, sem almennt
er ríkjandi út af hunzun Sænsku
akademiunnar á ítölskum bók-
menntum ár eftir ár, svo og stöð-
ugar vangaveltur í blöðunum um
að Moravia verði alveg örugglga
næsti verðlaunahafinn í bók-
menntum, hafa bakað honum ama
og sært stolt hans. Margt af því,
sem hinn annars mjög svo
opinskái orðhákur og hvatvísi rit-
höfundur, Anthony Burgess, hefur
tekið sér fyrir hendur og látið frá
sér fara að undanförnu, virðist
benda til þess, að hann hafi fengið
Svíþjóð beinlínis á heilann. Einn
ónafngreindur rithöfundur hefur
ítrekað reynt að neyða þeirri
hjartans sannfæringu sinni upp á
Sænsku akademíuna, að ef honum
yrðu veitt bókmenntaverðlaunin,
þá væri í raun og veru um leið
verið að heiðra þau fórnarlömb
ofsókna og styrjalda, sem við vit-
um ekki lengur nöfnin á, en verk
hans væru einmitt skrifuð í minn-
ingu þeirra. Framferði af þessu
tagi er vitanlega langt fyrir neðal
allar hellur. En svona mál eru þó
fátíð og eiga sér aðeins sálfræði-
legar skýringar.
Það eru hins vegar öll þessi
mörgu tækifæri, er hvað eftir ann-
að hafa verið látin ónotuð —
næstum því eins og af ásettu ráði
— sem mestum skaða valda. Allt
frá upphafi hafa það verið sérstök
forréttindi nobelsnefndarinnar aö
mega hylla, leiða til öndvegis hina
fremstu skapandi listamenn og
meistaraverk t bókmenntum sam-
tímans og beina athygli alls
heimsins að þeim. Það er jú ein-
til að bera? Heldur er það nú fá-
tækleg nafnaskrá, sem Sænska
akademían hefur upp á að bjóða
yfir marktækar „uppgötvanir" á
sviði nútímabókmennta — og eru
það þó einmitt slíkar uppgötvanir,
sem ættu að varpa hvað mestum
ljóma á stofnunina. Það eru
kannski fjögur nöfn: Epíska
Ijóðskáldið svissneska, Carl Spitt-
eler árið 1919, lýríska skáldið ít-
alska, Salvatore Quasimodo, sem
samtímis er frábærlega næmur
þýðandi, heiðraður árið 1959,
Czeslaw Milosz árið 1980, og svo
árið eftir var það Elias Canetti,
sem telja verður einn síðasta út-
vörð sérstakrar þýzkrar prósa-
hefðar, er fallið hafði í gleymsku
um langt skeið. (Illar tungur
höfðu þá á orði, að þessu frábæra
og óvænta vali Sænsku akademí-
unnar á Canetti sem nobelsverð-
launahafa, væri um leið ætlað að
heiðra bókmenntir Búlgariu, sem
fram til þessa höfðu alltaf verið
sniðgengnar; en fyrir margt löngu
voru heimkynni Elias Canetti í
Búlgaríu).
Er stefnubreytingar
að vænta?
Því miður er það svo, að engin
sérstök ástæða er til að ætla, að
veiting bókmenntaverðlaunanna
muni ekki á komandi tímum eins
og hingað til fylgja yfirleitt al-
mennt troðnum slóðum pólitískr-
ar, fagurfræðilegrar og sálfræði-
legrar íhaldssemi; að ekki verði
sem sagt haldið áfram að verð-
launa þá rithöfunda og þær bók-
menntir, sem þegar hafa fyrir
löngu hlotið víðtæka opinbera við-
urkenningu, þ.e. eitthvað déja vu.
Ef það eru jafn nafntogaðir per-
sónuleikar á sviði bókmennta og
Octavio Paz, Milan Kundera, V.S.
Naipaul (eða mun allt of augljós
einstefna hans þykja helzt til pirr-
andi?) maður á borð við Claude
Simon, sem sagðir eru helzt koma
til álita hjá Sænsku akademíunni
— verr. papabili — við næstu út-
hlutanir, ef hin frábærlega hæfi-
leikarika og skelegga raust Nadine
Gordiner frá Suður-Afríku má
hjá Nobelsnefndinni), sem hún
hefur síðar látið frá sér fara? Þær
tilraunir sem Norman Mailer hef-
ur gert til þess að taka hið háleita
menningarvirki með áhlaupi,
kunna að vera af grófara taginu,
og mikið af ritverkum hans er
heldur vafasamar bókmenntir. En
gerir Sænska akademían sér
nokkra sérstaka rellu út af eða er
hún i stakk búin til að veita viður-
kenningu þeirri snilld, þeim við-
feðma áhrifamætti, sem tvö af
verkum Mailer búa yfir, þ.e.
„Advertisements for Myself“ og
„Armies of the Night“?
Spurningin varðandi þessi atriði
skiptir höfuðmáli. Getur Sænska
akademían raunverulega réttlætt
neitanir sínar? Ætti ekki að
minnsta kosti skilyrðislaust að
skora á hana að gera það eins og
þó sérhver heiðarlegur dómari eða
gagnrýnandi verður að gera?
Ættu skýringarnar á þessum
neitunum ekki að falla undir al-
varlegri mælikvarða en þann, sem
felst í pólitískri þjónustulund, yf-
irborðslegum stórbokkahætti eða í
skorti á tungumálakunnáttu?
Það er sitthvað, og það senni-
lega verjandi í sjálfu sér, að veita
Sinclair Lewis Nobelsverðlaunin
árið 1930, en það er hins vegar
dálítið annað og allt annars eðlis
að ganga fram hjá Joyce, Proust
eða Nabokov og láta auk þess
Borges jafnvel verða af verðlaun-
unum árið 1985.
En niðurstaðan er svo sem auð-
vitað ekkert nema hversdagsleg
lágkúra. Á sviði lista, i heimi
hugmyndaauðgi og skilnings, er
það einungis á færi tímans að
kveða upp úrskurð. Aðeins tíminn
— með beinskeyttu orðalagi Ezra
Pound, „Bókmenntir eru fréttir,
sem verða fréttir til frambúðar"
— megnar að taka ákvörðun um,
hvað muni haldast við lýði. Og
tímanum er ekki hægt að múta.
Georgc Steiner kennir bókmenntir
n< Hiskólann í Genúa. Hanu er
höfundur tveggje bóku, „Antigon-
es“ og „A Steine: Readec
1958—1980", sem komn munu út i
næstunni.