Morgunblaðið - 16.06.1985, Blaðsíða 6

6€
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16. JÚNÍ 1985
I
Booberar
mannsandans
Fáar bækur hafa á undanförnum
árum notið jafn mikillar hylli og
Nafn rósarinnar eftir Umberto
Eco. En lesendur þeirrar bókar
víða um heim gleyma því gjarnan
að orðin sem þeir eru að lesa eru
ekki höfundarins sjálfs; þau eru
sköpuð af hinum ósýnilega en
nauðsynlega millilið bók-
menntanna: þýðandanum. Sá sem
sneri Nafni rósarinnar úr ítölsku á
ensku heitir William Weaver og er
hann einn fremsti þýðandinn í
enska bókmenntaheiminum um
þessar mundir. En Weaver er síð-
ur en svo einn um hituna. A þessu
sviði starfa fjölmargir en fáir eru
kallaðir eins og gengur.
Vanmetið starf
Eitt er að semja skáldverk, ann-
að er að snúa því yfir á aðra
tungu. Mörg listaverkin hafa
hreinlega brjálast á leiðinni yfir í
annað tungumál og nægir í því
sambandi að minna á þýðingar
Ivars Eskeland á Leigjandanum
eftir Svövu Jakobsdóttur, en
Helga Kress hefur gert rækilega
úttekt á þeirri þýðingu. (Sjá tíma-
rit Máls og menningar 1. ’85 og 2.
’85).
Við höfum mörg dæmi um þýð-
ingar er standa sem sjálfstæð
listaverk. Gott dæmi er enska þýð-
ing Gregorys Rabassa á Hundrað
ára einsemd eftir Marquez (hlaut
Nóbelsverðlaun 1982). Enska þýð-
ingin kom út árið 1970 og veitti
Vesturlandabúum sýn inn í heim
áður óþekktan. Marquez var hæst-
ánægður með þýðinguna, sagði
raunar að hún tæki verki sínu
fram. Slík lofsyrði eru afar sjald-
gæf, en Rabassa er heldur enginn
venjulegur þýðandi. Hann hefur
einnig þýtt verk eftir Mario Varg-
as Llosa, Græna húsið.
Starf bókmenntaþýðandans hef-
ur verið vanmetið frá upphafi
vega. Það sést ekki síst á því að
þýðandinn birti aldrei nafn sitt.
Það var ekki fyrr en upp úr 1950
að slíkt komst á. Enn eimir eftir
af þeirri hefð að halda þýðandan-
um í skugganum, gagnrýnendur
sleppa þeim ekki ósjaldan, nema
þá auðvitað risunum.
En frægðin út á við er aðeins ein
hliðin. Þýðendur hafa alla tíð ver-
ið lægstlaunaða stéttin. Meirihluti
þeirra fær um það bil 50 dali
(2.000 kr.) fyrir eitt þúsund orð og
engar aukagreiðslur þótt verkið
seljist vel. A síðasta áratug tókst
nokkrum mikils metnum þýðend-
um að kreista prósentur út úr út-
gefandanum (3% í það mesta). En
þess ber að gæta að þúsundir bóka
koma út árlega (eitt þúsund þýð-
ingar í Bandaríkjunum einum) og
ekki geta allar orðið metsölubæk-
ur.
Slíkur fjöldi býður þeirri hættu
heim að skussar og viðvaningar
taki ágætis verk og eyðileggi þau.
Gagnrýnandinn George Steiner
skrifaði bókina „After Babel“
fyrir nokkrum árum og í henni
fjallaði hann um bókmenntaþýð-
ingar. Hann segir að níu af hverj-
um tíu þýðingum séu ófullnægj-
andi. Þessir þýðendur kunni ekki
nógu vel tungumálið sem þeir þýði
úr. Steiner hefur skiljanlega lítið
álit á slíkum þýðendum, segir að
þeir séu afkomendur fólksins af
Babel, sem var útskúfað fyrir að
misbjóða tungu sinni.
En sérhver kynslóð eignast þýð-
endur sem í virðingarskyni eru oft
nefndir snillingar. Hér á eftir
verður minnst á nokkra þeirra,
erlenda og innlenda, menn og kon-
ur, sem Púskin nefndi „boðbera
mannsandans".
Gregory Rabassa
Gregory Rabassa er af mörgum
talinn fremsti boðberinn um þess-
ar mundir. Hann er rétt rúmlega
sextugur, en hann hefur þýtt mörg
verk frá Suður-Ameríku síðustu
tvo áratugina.
Meðal höfunda sem Rabassa
hefur mikið þýtt eru Garcia
Marquez (frá Kólombíu), Julio
Cortazar (frá Argentínu), Miguel
Asturias (frá Guatemala), Mario
Vargas Llosa (frá Perú) og José
Lima (frá Kúbu).
Rabassa kýs að búa í Bandaríkj-
unum, þótt hann sé borinn og
barnfæddur á Kúbu. Faðir hans
var Bandaríkjamaður en móðirin
kúbönsk. Hann heur lifað mestan
part ævinnar á austurströnd
Bandaríkjanna, en skreppur ann-
að slagið suður á bóginn. Hann
segist verða að lifa innan um
enskumælandi fólk ef hann á að
geta þýtt spænskuna yfir á ensku
á sómasamlegan hátt.
Rabassa er yfirleitt fljótur með
fyrsta uppkastið að þýðingum sín-
um, hann vélritar það eins hratt
og honum er unnt, en síðan liggur
hann yfir handritinu, punktar hjá
sér atriði sem hann spyr höfund-
ana sjálfa að, og þá fyrst getur
lokalotan hafist.
Frægðin og velgengnin hafa
greinilega ekki stigið Rabassa til
höfuðs. Lofsyrðum Marquez svar-
ar Rabassa á þann veg að Marquez
hljóti frekar að vera að hrósa
hinni ensku tungu sem slíkri held-
ur en þýðingu sinni.
William Weaver
William Weaver hefur mörg
undanfarin ár verið helsti þýðand-
inn sem snarar ítölskum bók-
menntaverkum á ensku. Hann er
bandarískur að ætt og uppruna en
hefur lengi búið á Ttalíu. Hann
ferðast á heimaslóðir að minnsta
kosti einu sinni á ári svo að ensk-
an hans samlagist ekki ítölskunni
um of.
Hann dýfir sér á kaf í alls kyns
sakamálasögur milli þess sem
hann þýðir verk eftir skáld á borð
við Alberto Moravia, Elsu Mor-
ante og Italo Calvino og nú síðast
Umberto Eco, því sakamálasög-
urnar hjálpa honum að fylgjast
með lífinu á heimaslóðum, segir
hann.
Weaver notar ekki sömu aðferð
og Rabassa. Hann segir það komi
ekki til mála að sýna höfundi
skáldverks þýðingu sína eða part
af henni nema viðkomandi höf-
undur kunni ensku eins og móð-
urmál sitt. Hann leitar heldur
ekki ráða hjá þeim, spyr ekki um
einstök orð eða sérkennileg orða-
l.B. Singer:
„Starf þýðandans
er andi siðmenn-
ingarinnar.
tiltæki. Weaver segir að þessi
ákvörðun hafi ekki komið til af
góðu.
Þegar hann var að þýða Sögu
mannkyns eftir EIsu Morante
hringdi hún í Weaver mörgum
sinnum á dag og þráspurði hann
út í ákveðin orð. Weaver svaraði
henni af þolinmæði skáldsins, en í
Tveir félagar
úrsovésku
ungliðahreyf-
ingunni
„Brautryðj-
endur“ —
stúlkan stikar
við gröf
óþekkta her-
mannsins í
Kiev en piltur-
inn stendur
vopnaður við
hetjugrafreit-
inn í Volgograd
(fyrrum Stal-
íngrad).
Erlendar bækur
Siglaugur Brynleifsson
Arfleifö
Stalíns
Edited by Tariq Ali: The Stalinist
Legacy. Its Impact on Twentieth-
Century World Politics. Penguin
Books — A Pelican Original 1984.
Tariq Ali er Pakistani að ætt-
erni. Hann stundaði nám á Eng-
landi og hefur skrifað greinar og
rit um marxisma. Hann hefur séð
um útgáfu þessarar bókar, sem er
marxísk gagnrýni á stalínismann,
útlistun á honum og afleiðingum
hans bæði í löndum vestan og
austan járntjalds.
Höfundurinn leitast við í inn-
gangi, aö draga upp helstu þætt-
ina í stuttu máli sem margar ít-
arlegar greinar ritsins fjalla um.
Barátta Stalíns
og Trotsky
Barátta Stalíns við Trotsky um
völd og áhrif innan flokksins hófst
1923 og beindist öll að því að ein-
angra Trotskys og fylgismenn
hans. Stalín kom upp samstarfs-
liði, sem gegndi lykilhlutverkum
innan ríkisstofnana, hersins og
ungliðasveitanna. Skrifræðisveldi
Stalíns gerði ríki og flokk að einni
heild. Andstaðan gegn valdabrölti
Stalíns var í fyrstu nokkur innan
flokksins, meðal gamalla bolsev-
íka og margra þeirra, sem stóðu
Lenín næst í byltingunni. Fyrstu
fórnarlömb stalínismans voru
þessir menn og talið er að Stalín
hafi látið drepa fleiri kommúnista
og sósíalista en keisarinn, meðan
hann var og hét. Fyrsta verkfallið,
sem háð var gegn stalínismanum,
átti sér stað í Vorkuta-fangabúð-
unum og lauk með því að blóminn
úr andspyrnusveit trotskyistanna,