Morgunblaðið - 20.07.1986, Qupperneq 7

Erindi flutt á rithöfundaþingi
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 20. JÚLl 1986
C 7
íslenzkar
bókmenntir
í útlöndum
eftir Sigrúnu
Davíðsdóttur
Þeir, sem stundum velta fyrir sér
bókmenntum og bókmenntalífi hér,
hafa vafalaust einhvem tímann
hugleitt möguleika íslenzkra bók-
mennta erlendis, hvort og hvemig
hægt væri að koma þeim á fram-
færi í útlöndum.
Bókmenntasaga okkar er fátæk
af æsilegum dæmum um velheppn-
aðan útflutning, rétt eins og önnur
saga íslenzks útflutnings. Hér verð-
ur ekki hirt um að tína til frægðar-
feril einstakra verka. Fombók-
menntunum hefur vegnað
þokkalega, en það em ekki þær,
sem er hugað að hér.
I nokkuð takmarkalítilli sjálfum-
gleði, sem oft einkennir íslenzkt
menningarlíf, höldum við kannski
að útlendingar bíði komu bóka héð-
an með óþreyju. En það er meira
en að segja það, að selja íslenzkar
bókmenntir í öðmm löndum. Bók-
menntaarfurinn, þessi með stóra
Bé-inu, svo ein Nóbels-verðlaun í
bókmenntum, em ekki endalaust
veganesti erlendis. Látum það ekki
villa um fyrir okkur að erlendis hitt-
um við oftast fyrst á íslandsvini
með hrifningarbros á vör, eða
áhugasama fomsagnalesendur.
Raunvemleikinn að baki þessu fólki
er allur annar. Þó útgefendur drag-
ist á að gefa eitthvað út, þá fylgja
þeir útgáfum íslenzkra bóka sjaldan
eftir._ Slæleg dreifmg er ekki tilvilj-
un. Utgefendur sjá sjaldan fram á
góða sölu og leggja því hvorki fé í
auglýsingar, né dreifingu. Og svo
em góðir þýðendur torfundnir og
líklega er illa þýdd bók verri en
óþýdd bók.
Islenzkar bókmenntir
í farteski landkynna
Sölutregða í útlöndum er ekki
bundin við bókmenntir einar saman.
Okkur hefur yfírleitt tekist illa upp
með sölu íslenzks vamings í útlönd-
um. En það er samt engin ástæða
til uppgjafar.
Ég sé fyrir mér bókmenntakynn-
ingfu, sem hluta af landkynningu
okkar. Við búum í storbrotnu landi,
veiðum feitan og fallegan fisk,
sauðfé gefur af sér góða ull og
bragðast dæilega. Einu sinni skrif-
uðum við merkar bækur — og við
emm enn að.
Af stakri einurð teljum við okkur
trú um að við séum bókaþjóð og
það er alveg satt. Tölur um bókaút-
gáfu gera trú okkar óþarfa, við
megum vita að svo er. Það er alltaf
skondið og uppörvandi að rifja upp,
að venjulegt upplag bókar hér er
1.500—2.000 eintök, jafnstórt og
hjá milljónaþjóðum allt í kringum
okkur.
Auðvitað getum við alltaf hvíslað
því hvert að öðm að bókaþjóð sé
ekki endilega sama og bókmennta-
þjóð. Það er ekki allt jafn bitastætt,
sem er gefið út hér en þó er alltaf
eitthvert góðmeti inn á milli. Hvem-
ig væri að hnippa í þá, sem kynna
Island fyrir öðmm þjóðum, svo þeir
þegi ekki um þessa hlið okkar.
Við kunnum fleira en að veiða
fisk. Þegar allt kemur til alls, þá
styðja góðar vömr hver aðra. Segj-
um útlendingum að íslenzkur fískur
sé ekki aðeins gómsætur af því
hann veiðist í opnu Atlantshafí,
heldur líka af því að við, sem veið-
um hann, emm bæði læs og skrif-
andi — svo ég segi nú ekki
sískrifandi. Og verða íslenzkar bók-
menntir ekki meira spennandi,
vegna þess að þær em skrifaðar í
skímu, sem er kostuð af þessum
góða físki? Það er engin ástæða til
að þegja yfír þessu, þegar ágæti
landsins er rómað fýrir útlending-
um.
Fyrst hægt er að fá íslenzka
stúlku, sem þykir bera af öðmm í
Sigrún Davíðsdóttir
heimi hér, sökum fegurðar, til að
segja að hún eigi fegurð sína að
þakka kostamiklum fiski og hreinu
lofti, má þá ekki biðja hana að
bæta því við að hún hafí hátt enni
og munninn fyrir neðan nefíð, af
því að hún sé komin af alkunnri
bókaþjóð? En gætum þess að búa
sjálf til þá mynd, sem er bmgðið
upp fyrir útlendingum, en göngum
ekíci gleiðbrosandi inn í fomsagna
og eldeyjarímynd þeirra.
Ég segi reyndar ekki að tilgang-
urinn helgi meðalið, þegar við
kynnum okkur og bókmenntir okk-
ar í öðmm löndum. Það er að
sjálfsögðu engin ástæða til að lúta
að hveiju sem er, hvorki í land-
kynningu né bókmenntakynningu.
Kannski muna einhverjir eftir um-
deildri sænskri íslandsferðaauglýs-
ingu, með mynd af þremur stúlkum,
sem til samans, vom einungis
klæddar einni heljarskinns stórri
lopapeysu. Ferðamálafólk hefur
sagt mér að þessi eina auglýsing
hafí fyllt ófá sæti hingað. Eg ætla
reyndar ekki að stinga upp á því
að þrír fjallmyndarlegir rithöfundar
verði afklæddir og síðan íklæddir
peysunni góðu. En það er samt
engin ástæða til að vera um of
stífur og hátíðlegur, þegar bók-
menntir em hafðar um hönd. Þær
em ekki aðeins til hátíðabrúks,
heldur em þær hvunndagsfyrir-
bæri, sem gera hvunndaginn að
hátíð. Þær þola vel að þeim sé stillt
út há hinn ýmsasta veg.
En okkur nægir ekki að auglýsa
um heiminn að við skrifum. Við
verðum að koma því að hvað við
skrifum. A órannsakanlegum veg-
um Menntamálaráðuneytisins er til
sjóður, sem kallast Bókmennta-
kynningarsjóður. I reglum um
sjóðinn er kveðið á um að tekjur
skuli vera árleg fjárveiting á fjár-
lögum, sem í ár var 350 þús. krónur
og svo aðrar tekjur „sem sjóðnum
kunna að hlotnast". Þessar aðrar
tekjur hafa ekki efnisgjörzt enn, svo
350 þús. er upphæðin í ár. Það
hefur verið greitt úr þessum sjóði
til útgefenda erlendis, til að greiða
fyrir þýðingu íslenzkra bókmennta
á önnur tungumál og þýðendum
hefur verið gert kleift að koma
hingað.
Við í sjóðstjóm þykjumst sjá að
sjóðnum batni ekki ófeitin og því
hugleitt aðrar leiðir svo sjóðurinn
megi gagnazt sem bezt. Hugmynd
okkar er að fá útgefendur í lið með
sjóðnum, koma á samstarfí við þá
um markvissa kynningu íslenzkra
bókmennta erlendis.
Hvernig lítur útflutn-
ingsleg íslenzk bók út?
Að hætti auglýsingaskrumara þá
hef ég dvalið við umbúðimar, hvaða
ímynd sé vænleg til að koma
íslenzkum bókmenntum í hillur er-
lendra bókabúða. En auðvitað er
það innihaldið, sem á að einblína
á. Auðvitað er það það sem skiptir
öllu heila málinu. Hvumin á það
að vera? Séríslenzkt, hvað sem það
nú er? Eða alþjóðlegt, hvað sem það
nú er?
Það er e.t.v. óviðurkvæmilegt,
ekki sízt í hópi rithöfunda, að velta
fyrir sér hvers konar bækur eigi
hugsanlega aðgang að erlendum
lesendum. Það lyktar víst um of
af söluspeki, svona eins og verið
væri að velja milli gæra í sauðalit-
unum eða bleikra og blárra, til
útflutnings. En rétt eins og ég trúi
fremur á sauðalitina, þá lízt mér
betur á að hampa einhvers konar
íslenzkum bókmenntum framan í
útlendinga.
Lítum aðeins á þýðingar hinum
megin frá. Hvað er þýtt'á íslenzku?
Hirðum ekki um verk, sem em að-
eins bækur, lítum á bókmenntir,
bækur, settar saman af listrænum
metnaði. Það er sannarlega ekki
hægt að alhæfa, eða halda því fram
að til sé einhver þýðingarstefna, en
þýðingar frá framandlegum löndum
eða menningarkimum, ýmsustu út-
kjálkum heimsbyggðarinnar em
býsnalega áberandi. Og slíkar bæk-
ur em ekki aðeins þýddar hér.
Svona er þetta víðar.
Framandleiki er áhugaverður,
hvort sem em framandleg svæði,
með framandlegri menningu, fram-
andleg, vel að merkja, séð með
vestrænum augum ... eða fram-
andleg tímabil sögunnar.
Einu sinni var víst til eitthvað,
sem kallaðist al-þjóða-hyggja. Hún
kom m.a. fram í að víðs vegar of
heiminn vom reist hótel, sem vom
öll eins og á borð þeirra var alls
staðar borinn sami maturinn. En
svona fyrirbæri eins og alþjóða-
hyggja verður hrikalega leiðigjamt
til lengdar. Þá kom upp „etnísk"
tiska, útkjálkatízka, jafnt í matar-
gerð, klæðaburði og bókmenntum.
Því þó hjörtu mannanna slái alls-
staðar eins, og mannlífið sé svipað,
þá er þó umbúnaður mannskepn-
unnar mismunandi eftir löndum,
svæðum og tímum. Það er þessi
umbúnaður, bæði áþreifanlegur og
óáþreifanlegur, sem getur verið
býsna spennandi og góð uppistaða
í bókmenntir.
Þó ég nefni útkjálkatízku og
séríslenzkt efni, þá er það ekki nein
auðöpuð forskrift að vel heppnuðum
útflutningi. Það efni verður aldrei
endanlega höndlað og gripið.
Spumingin um hið íslenzka eða
íslenzkasta er nokkuð snúin, svo
ég segi nú ekki djúpúðug. Torfbær,
lýs, rímnagaul, draugasögur og
súrmeti var einu sinni hluti af um-
búnaði mannlífsins hér, en hver er
hann nú? Spyr, sú sem ekki veit,
og svari hver fyrir sig...
Ef aðrar þjóðir velja bækur til
þýðinga líkt og við, þá eiga góðar,
íslenzkar bækur hugsanlega að-
gang að útlendum lesendum. En
munum líka þetta með 2 þús. ein-
taka upplögin og einblínum ekki á
eitthvað stórt. En eins og ég sagði,
íslenzkt efni er ekki alveg auðsætt
— og svo þetta yfírlætislausa orð
„góðar". En látum það liggja milli
hluta.
Ég hallast stundum að því að
snilligáfa sé tölfræðilegt fyrirbæri,
með tölulegri, jafnri dreifíngu. Ef
svo er, þá megum við líklega bara
þakka fyrir að eiga Njálu og nokkr-
ar aðrar, vel skrifaðar bækur. En
það, sem gerir tölfræðina og með-
altölin æsileg, er, að við vitum
aldrei nákvæmlega hvar og hvenær
gott verk kemur fram, svo það er
um að gera að halda úðrinu áfram,
öldungis óbangin ...
4
Nokkrar dæmigerðar húsabakhliðar i Amsterdam
í arf óleystan vanda, sem fylgir
geislavirkum úrgangi frá kjam-
orkuverum heima fyrir — þegar þau
stækka. Hvemig á t.d. að kenna
þeim að læra af kjamorkuslysum,
að þau freistist ekki til að príla upp
í hærri hillur en nú er gert, er þau
sjálf vaxa úr grasi?
Venjulegu fólki er meinilla við
óþægilegar staðreyndir. Kjamorku-
málum fylgja óþægilegar stað-
reyndir, sem almenningur hefur
ekkert hugsað út í að nauðsynlegu
ráði ennþá. Spumingin virðist því
kannski vera sú, hversu oft er hægt
að vakna upp við vondan draum
og sofna síðan aftur á hinni hliðinni.
Reyndar blasti við annað mannlíf
á götunum en blöðin lýstu, eins og
ekkert hefði skeð í fréttunum;
margir virtu viðvaranir að vettugi
— fólk flatmagaði á grasi almenn-
ingsgarðanna, át grænmeti á veit-
ingahúsum úti undir bem lofti —
ótal margir létu sem lítið hefði í
skorizt.
„Almenningi er ekki sagður allur
sannleikurinn," sagði mér vísinda-
kona við Líffræðistofnun háskóians
í Munchen; hún sagðist hafa gert
eigin kannanir á matvælum með
þeim tækjum sem hún hefur til
umráða: „Fjölmiðlamir segja bara
hálfa söguna. — Við tókum gras-
blöð héma fyrir utan hjá okkur á
rannsóknarstofunni, settum við
röntgenfílmu og eftir þijá daga
gátum við framkallað mynd án þess
að beita tækjum."
Fyrir kunningsskaparsakir
bauðst þessi vísindakona til að
mæla _ hugsanlega geislavirkni
mína. Ég var ekki nógu huglaus til
að segja nei takk og undirgekkst
því prófun. Líkaminn og fotin gáfu
enga svömn. Skósólamir gáfu hins
vegar hættumerki. Þannig var um
að ræða í þessu tilfelli þá heppni,
að auðveldara er að skipta um skó
en líkama.
Við komu mína aftur til Hollands
skipti greinilega í annað hom frá
því í Munchen. Allt var með ólíkt
léttari brag í Amsterdam þótt ekki
hefði hún sloppið við geislaskýin.
Rómuð glaðværð borgarinnar var
þama á sínum stað. Túristamir
túristuðu. Daglegt líf virtist vera
með eðlilegum hætti. Það græn-
meti sem á boðstólnum var hélt
áfram að seljast, þótt vissulega
hefði eitthvað dregið úr eftirspum
um tíma. Niðursuðuvömr runnu út
í verzlununum, hillumar vom
óvenju tómlegar eins og hamstur
hefði átt sér stað.
Öndvert við V-Þjóðveija hugsa
Hollendingar e.t.v. fyrst um and-
legu hliðina, og númer tvö þá
líkamlegu. f frétt á forsíðu De Volk-
skrant sagði frá því, að heilbrigðis-
málaráðuneytið hefði uppálagt
heilsugæslustöðvum að veita hjálp
fólki, sem vegna geislunarhræðslu
byrgði sig inni og kæmi ekki niður
fæðu, hætta væri á að margir fæm
út af laginu og misstu tökin á rök-
réttum þankagangi. Heimilislækn-
um vom skrifaðar leiðbeiningar um
hvemig svara skyldi spumingum
óttaslegins fólks, og varað við ótt-
anum er hugsanlega gæti brotizt
út í of stóram skammti.
í Hollandi em nú þegar starf-
rækt tvö kjamorkuver, og önnur tvö
er áformað að taka síðar í notkun.
— Þar sem þingkosningar vom nú
í sjónmáli, lék mér forvitni á að
vita hver viðbrögð yrðu þama. Úr-
slitin gáfu til kynna, að Hollending-
ar halda áfram sínu striki í
kjamorkumálum. Gámngi á kaffi-
húsi (það er mikið um háðfugla í
Amsterdam) sagði mér, að vind-
aflsrafstöðvar kæmu tæpast til
greina í Hollandi, þær féllu ekki
með sama hætti að landslaginu og
gömlu vindmyllumar!
Sennilega var ástandið aldrei
óeðlilegt í Amsterdam, ef hægt er
að taka svo til orða.