Morgunblaðið - 04.10.1987, Side 8

8 cr
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 4. OKTÓBER 1987
SVERRIR
TÓMASSON:
Grein þessi var
upphaflega samin
fyrir þýska lesendur
og birtist í
Afmælisriti
prófessors Otto
Oberholzer, Der
nahe Norden
(Frankfurt am Main
1985). Hér birtist hún
lítils háttar breytt.
Sverrir Tómasson
ViDa eða leiðsla
Athugun á smásögu Halldórs Laxness, Kórvilla á VestQörðum
Halldór Laxness er einn
glöggskyggnasti rýnir
íslenskra fombókmennta.
Hann hefur ekki einungis komið á
íramfæri við íslenskan almenning
óáýram Ug neníugum útgáfum af
höfuðritum íslenskra bókmennta að
fomu heldur hefur hann oft ritað um
þessar bókmenntir af meiri skilningi
og skarpskyggni en margir fræði-
menn. Hugmyndaheimur miðalda-
bókmennta lifíð og góðu lífí í sumum
verkum hans bæði skáldsögum, eins
og t.d. Gerplu (1952) og í smærri
verkum, t.d. Innansveitarkroniku
(1970). Þessi veröld er þó fjarri ró-
mantískri hetjudýrkun; list Halldórs
Laxness í þessum verkum felst m.a.
í því hvemig honum tekst að samsama
þessa fortíð við íslenskan og evrópsk-
an veruleik tíðar og nútima án þess
að þrengja kost lesandans. Þessi sam-
sömum kemur einna gleggst fram í
smásögunni Kórvilla á Vestfjörðum
sem birtist fyrst í smásagnasafninu
Sjöstafakverið (1964).
Kórvilla á Vestfjörðum segir frá
veraldarundri rúmlega fimmtugrar
konu sem situr ein hjá þremur bömum
kvöldið fyrir Jónsvöku á ónafngreind-
um sveitabæ á Vestfjörðum. Þegar
hún hafði lesið kvöldbænimar með
bömunum gekk hún niður að bæjar-
læknum til að líta eftir saltfíski sem
lagður hafði verið í bleyti og hún ótt-
aðist að öminn hefði tekið. En á þessu
bjarta og heiðríka kvöldi, þegar ekki
dimmir á íslandi og hann hafði verið
skafheiðríkur allan daginn „setur á
með úrsvala þoku svo ekki gerir betur
en sjá handaskil. Á samri stund þagn-
ar hver fugl á sjó og landi. Það setti
að mér hroll" (bls. 106). Þegar konan
ætlar heim til bama sinna aftur, þá
tapar hún áttunum og henni sýnist
„lækurinn sé einhvemveginn storkn-
aður og standi í stað þó hann renni"
(bls. 106). Síðan tekur konan á rás
og brátt hverfa henni öll kennileiti.
Það ber ýmis undur fyrir augu henn-
ar, hún sér:
vatnsflaum falla ofan, eða réttara
sagt, hann féll ekki; hann stóð
uppí loftið uns hann týndist í þok-
unni. Var það einhverskonar kaldur
geysir? Ég er stödd á grastó sem
er vaxin lýngi og mosa og virði
gosið fyrir mér. Ég held mér sé
óhætt að bæta við, mér var hætt
að standa á sama útaf þessum
umsnúníngi náttúrunnar. Pjallið
var þó ekki farið að standa á höfði,
eða hvað?
(Bls. 109-110.)
Á þessu ferðalagi fer konan að
velta fyrir sér hvemig hún geti kippt
tilverunni aftur í liðinn svo að hún
haldi „áfram að vera í samræmi við
daglega heimsku og ófullkomleika
mannanna" (bls. 110). Við öll bessi
tiðindi vakna í hug hennar hugsanir
um upphaf alls, að guð byrji, _„þegar
veröldin er á enda“ (bls. 111). I stuttu
máli sagt: hún virðist hrelq'ast á milli
fjarða, upp um flöll og fímindi og
kemur Ioks niður í annað hérað, þar
sem bíður hennar annað líf:
Nú á ég heima hémamegin. Bömin
mín sem ég átti fyrir tuttugu árum
á bæ hinum megin við fjallið, þau
eru laungu uppkomið fólk og eiga
bú og böm í fjarlægum stöðum
mér ókunnum. Af hverju fór ég
ekki heim til þeirra aftur undireins
og skrámumar á fótunum á mér
voru grónar? Það hefði ég vissulega
gert ef hann Valli hefði ekki komið
til sögunnar, hann Guðvaleníus,
þessi voðalegi stóri fábjáni sem er
talinn vera með stærstu og hættu-
legustu fábjánum sem uppi hafa
verið á Vestfjörðum . . . „Frelsarinn
hefur leitt mig í villu . .. Hann
hefur valið mig til að fljúgast á við
voðalegasta fábjána á Vesturlandi,
hann Guðvaleníus, allan sólar-
hrínginn."
(Bls. 123-124.)
Lesandinn fær annars lítið að vita
um konuna. Honum er tjáð að hún
hafí verið innanstokks hjá Jóni bónda
yngra eftir að böm Jóns eldra og
Guðrúnar voru farin að heiman og
Jón yngri var orðinn ekkjumaður. Hún
gætir bama hans, tveggjá drengja og
einnar stúlku sem voru henni sem lim-
ir á eigin líkama. Konan er nafnlaus
og hún er eins og Peter Hallberg tek-
ur réttilega fram, úr hópi þeirra sem
eru fátækir í anda og eiga ekki í úti-
stöðum við tilveruna og hafa sætt sig
við örlög sín. (Halldór Laxness á
Krossgötum. Nokkrir drættir úr þró-
unarsögu hans eftir viðtöku Nóbels-
verðlauna 1955, Tímarit Máls og
menningar 29 (1968) bls. 67.) Konan
sjálf segir söguna af villu sinni, hún
er þátttakandi í atburðunum. Sé nán-
ar að byggingu sögunnar gætt, fer
ekki milli mála að Halldór Laxness
hefur haft evrópskar leiðslubók-
menntir í huga þegar hann færði
frásögn konunnar í letur. Hún hefst
á bæn, auðmýkingarorðum og ákalli
til drottins eins og algengast var í
slíkum bókmenntum. Frábrugðið er
þó leiðslum að enginn er leiðsögumað-
urinn:
En einkennilegt var það að í allri
villunni sá ég aungvan eingil og
ekki heldur frelsarann; er ég þó
og hef einlægt verið sanntrúuð
kona.
(Bls. 120.)
Konan fellur ekki í dauðadá nar sál
hennar reikar ekki um í annarri ver-
öld. Það er þó hugurinn sem fer í
ferðalag og kallar fram svipi og kynja-
myndir í rammíslensku umhverfí. Sú
lýsing gefur sögunni raunsætt yfír-
bragð. Hins vegar eru flestar sýnir
konunnar alkunn minni úr helgi-
sagnaritum miðalda og má taka sem
dæmi Duggals leiðslu (Visio Tnugl-
ali) sem þýdd var á norrænu á
ofanverðri 13. öld, að öllum líkindum.
Þar er það sál hins syndum hlaðna
Duggals sem sér sýnir en engill leiðir
hana um myrkheima:
Kómu þau í dal einn mikinn ok
mjök ógrligan, myrkan ok allan
huldan dauðans blindleik ... Síðan
gengu þau leið sína til eins undarl-
iga mikils fjalls, auðnar ok ógnar.
(Duggals leiðsla, bls. 25—27.)
Ef við berum þetta saman við blind-
götumar í Kórvillu, þá gerir konan
sér þar vonir um að efst á fjöllunum
sé heiðskírt og meðan hún er að velta
vöngum yfír því, þá rísa fyrir framan
hana:
svört klettabelti alla leið til himins.
Ég er komin á bergstall þar sem við
fætur mér gin hyldýpi en rís stand-
berg fyrir ofan.
(Bls. 112-113.)
Sál Duggals sér vini og kunningja
þola píslir, en konutetrinu fínnst að
þijár persónur komi í átt til sín og
haldist í hendur: „Eru þá ekki nema
þar komin bömin mín þijú að leita
mín?“ (bls. 117). Þau hverfa henni
sjónum og hún heldur áfram að ráfa
um ijallið þar sem hvorki er „himinn
né jörð“. Sál Duggals sér hins vegar:
dýr eitt ólíkt öðrum dýrum ok ógrl-
igra öllum þeim er þau höfðu sét
áðr; þat hafði tvó fætr ok tvó vængi
með löngum hálsi; þat hafði jám-
nef ok jámklær ok bles ór munnin-
um ógrlingum loga ok sat á einu
stöðuvatni, er allt var íss frosinn,
ok * svalg allar sálur er þat mátti
ná.
(Duggals leiðsla, bls. 58—59.)
Og konan sér grilla í herbúðir:
Aungvan skal furða þó hann rekist
á herbúðir og soldáta á ólíklegum
stað. Þeir gánga þama um í stórum
hópum. Ekki sé ég betur en þama
séu líka soðkatlar sem ijúki upp-
úr ... Nú sé ég ekki betur en komi
á móti mér herdeild og allir með
kaskeiti og byssu . ..
(Bls. 118-119.)
ÚR FRÆÐUM
Líkindin við leiðslubókmenntir eru
fólgin í þessari notkun minna og
byggingu eins og áður var að vikið,
en á vantar að konan þoli píslir. Þeg-
ar þess væri að vænta, þá bregður
Halldór Laxness á leik: konan býst
við að hún fái súpu upp úr soðkötlun-
um. í sögunni er engin áhersla lögð
á siðaboðskap. Það verður ekki séð
að konan hafi verið leidd í þessa villu
sökum þess að hún hafí drýgt synd.
Hún segir næsta lítið frá sambúð sinni
við yngra Jón. Hann kemur að vísu
til hennar að leiðslunni lokinni og vill
sækja hana til bús og bama: „Við
fæmm saman rúmin okkar þegar þú
kemur, og ef þú vilt skal ég kalla á
prestinn“ (bls. 124).
í sögu Halldórs Laxness er algeng-
um minnum leiðslubókmennta fléttað
saman við evrópska en ekki íslenska
þjóðtrú. Leiðsla konunnar verður á
Jónsvöku. Á íslandi snýst ekki allt
við á Jónsmessu. Menn geta að vísu
hitt á óskastundina, en það eru engir
óhreinir andar á sveimi, það eru eng-
ar brennur til að hrekja tröll og aðrar
óvættir burt. Þeir sem vilja geta laug-
að sig í dögginni og læknast af sámm
sínum. Á Islandi er þá engin nótt,
aðeins dagur; eilíf birta. Og einmitt
andstæðumar, ljós / myrkur í öllum
sínum tilbrigðum em í sögunni dregn-
ar fram til þess að höfða jafnt til hins
ytra sviðs, raunheims konunnar, og
hins innra lífs hennar, þvi sem gerist
í hugskoti hennar: það sem aðrir hafa
séð í stóm ljósi, það hefur himneskur
visdómsbmnnur opinberað konunni í
myrkri (sbr. bls. 101).
Halldór Laxness hefur valið sögu
sinni einkunnarorðin „Si me vis esse
in tenebris". („Ef þú vilt láta mig
vera í myrkmnum".) Hann getur þess
ekki hvaðan hann hefur tekið þau,
en pau éru sótt í víoírægt nt, De
imitatione Christi sem löngum hefur
verið eignað Thomas á Kempis. Hall-
dór hafði orðið fyrir áhrifum frá þeirri
bók í upphafí rithöfundarferils síns
og í Vefaranum mikla frá Kasmír
(1927) hafði hann þýtt pósta úr þeirri
bók. 65. kafli Vefarans hefst á sömu
einkunnarorðum og þar er einnig
merkileg samsvöran við bæn konunn-
ar í upphafí Kórvillu á Vestfjörðum:
Þú hefur leitt mig út í myrkrið og
fylt sál mína af forboðum minnar
eigin glötunar til að sýna mér, að
ekkert er til innan endimarka tilve-
mnnar, er fái huggað mig, meðan
ég afneita eigi sjálfum mér. Þú
hefur leitt sál mína í mikið myrk-
ur, til þess að ég missti alt traust
á eigin mætti og fyndi þig.
(Bls. 320.)
Milli smásögunnar Kórvillu á
Vestfjörðum og Vefarans mikla frá
Kasmír em augljós tengsl eins og
Peter Hallberg hefur dregið fram.
Laxness sjálfur segir að í Vefaranum
séu hugljómunarkaflar úr kaþólskum
miðaldabænum. Tengsl Kórvillu á
Vestfjörðum við De imitatione
Christi em og ekki bundin við ein-
kunnarorðin ein; þau em ítrekuð í
inngangsbæn konunnar og i ákalli
hennar og bæn þegar hún hyggur að
öminn muni slíta hana og loks aftur
í lokum sögunnar. Andstæður ljóss
og myrkurs sem fram koma í tilvitn-
uninni úr De imitatione Christi eru
margsinnis dregnar fram í sögunni. I
upphafsbæninni talar konan um
„ádynjandi blindu" og almættið birtist
henni með „svona lagaðri villu". Kon-
an vonar að sú þoka sem lagst hefur
yfir sé „dalafylla ein eða heiðmyrkur"
(bls. 112) og þegar hún komist upp
á fjallið þá sé „efra heiðskírt og sól-
bjart" (bls. 112). Sú skoðun Hallbergs
að söguna mætti kalla „trúarlega, ef
numið er burt frá þv! hugtaki allt sem
hefur bragð af guðfræði og rétttrún-
aði“ (tilvitnuð ritgerð, bls. 67), er í
mótsögn við það sem sagan snýst um;
hugleiðslu sálar, trúarlega reynslu.
A síðari ámm hefur bókmennta-
fræðingum orðið tíðrætt um þá
breytingu sem orðið hefur á stjórn-
málaskoðunum Halldórs Laxness.
Þeir háfa lagt áherslu á fjandskap
hans við alla hugmyndafræði og
hneigð til taóisma. Hallberg hefur
jafnvel gengið svo langt að halda því
fram að „allt sem máli skiptir í skoð-
unum og lífstrú Halldórs „rúmist" í
taó, þegar búið er að flysja og fleygja
allri háspeki og guðfræði" (Peter
Hallberg, Halldór Laxness (Reykjavík
1975), bls. 83). Það er að vísu svo
að örfá efnisatriði sögu Halldórs Lax-
ness, Kórvillu á Vestfjörðum, koma
heim og saman við þá drætti sem
menn hafa flokkað með taó í öðmm
verkum hans. Eftirlitsmaðurinn í
Brekkukotsannál (1957) selur t.a.m.
eigur sínar til þess að geta hlýtt köll-
un sinni: að hreinsa salemin í
Reykjavík og má þetta vera sambæri-
legt við að fljúgast á við voðalegasta
fábjána á Vestfjörðum. Upphaf
Brekkukotsannáls, þar sem segir svo
frá bamauppeldi, að fátt sé hollara
ungum bömum en að missa bæði föð-
ur og móður, er ekki ósvipað því sem
segir um fósturböm konunnar, böm
Jóns yngra: „Fátt bindur álíka og
böm sem móðir þeirra fór burt; þar
sést munaðarleysið best“ (bls. 104).
í Innansveitarkroniku villist Guðrún
Jónsdóttir með brauðið dýra sem að
endingu er gefíð hrossum. Þannig
mætti lengi telja en það hjálpar okkur
lítið við túlkun þessarar margslungnu
sögu, KórviIIu á Vestfjörðum.
I Syrpu (1975), lestrarkveri úr
verkum Halldórs Laxness handa
islenskum börnum og unglingum,
hefur Halldór Laxness skrifað inn-
gang þar sem hann fer nokkrum
orðum um hvern sögukafla. Hann
skýrir svo frá þvi að í Sjöstafa-
kveri sé ein saga fyrir hvert æviskeið
manns. Nú væri freistandi að túlka
söguna Kórvillu á Vestfjörðum sem
eins konar dæmisögu um manneskju
sem hafnað hefði ömggu, borgara-
legu lífi en tæki að feta sig eftir
A—t:_i- * ■ ’____
cutni.!-! cua sisiar. im«u-
tveggja fellur boðskapur De imitati-
one Christi; til að geta sinnt köllun
sinni er nauðsynlegt að færa starfa
sínum villumyrkur sálarinnar, opna
sig og kalla fram andstæðuna við
myrkrið: ljósið, kærleikann: sjálfan
sannleikann. í slíku felst náðin.
Eins og fram kom hér að framan
var sálin aldrei ein í för um myrk-
heima í leiðslubókmenntunum; hún
var leidd. Með henni var þá fömnaut-
ur sem lét reyna á hana. Ferðafélagi
konunnar heitir hins vegar auðmýkt,
humilitas. Án hennar getur hvorki
lista- né trúmaður lifað og helgað sig
köllun sinni, náð takmarki sínu; sagt
sannindin ein.
Þessi litla helgisaga, Kórvilla á
Vestfjörðum, býður í einfaldleik
sínum upp á margvíslega túlkun.
Táknmyndir hennar hafa verið lagðar
út á annan veg en hér hefur verið
gert, en að hætti miðaldamanna er
bókstaflegur skilningur, sensus hist-
oricus, hér lagður í söguna, þar sem
það kemur hvergi fram i henni að
önnur túlkunarleið sé opin. Sagan
sýnir okkur einnig hve vafasamt er
að bendla list Halldórs Laxness við
eitt ákveðið hugmyndakerfí; manri-
eskjan í eigin hugarstríði eða friði er
kjami frásagnar hans. Þessi helgisaga
er og gott dæmi um hve föstum fótum
sagnalist hans stendur í evrópskri
samtíma- og miðaldamenningu.
Stofnun Árna Magnússonar
Reykjavík
Allar tilvitnanir f smásöguna eru úr
1. útg. Sjöstafakvers. Sagan er
þar á bls. 99-125.
Tilvitnanir í Duggals leiðslu em
úr útgáfu Peters Cahill; Duggals
leiðsla; Rit Stofnunar Árna
Magnússonar 25 (Reykjavík
1983); stafsetning samræmd.
Peter Hallberg; Halldór Lax-
ness á krossgötum. Nokkrir
drættir úr þróunarsögu hans eftir
viðtöku nóbelsverðlauna 1955;
Tímarit Máls og menningar 29
(1968). Sami höf. Halldr Laxness
(Reykjavík 1975.)
Halldór Laxness, Inngángsorð
að Syrpu; endurprentað í Seiseijú,
mikil ósköp (Reykjavík 1977).
Höfundur er starfsmaður Árna■
stofnunar.