Morgunblaðið - 11.10.1987, Blaðsíða 2

2 C
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 11. OKTÓBER 1987
erum
áíslandi
eigum gífurlega mikiö vatn
Viðtal við Sigurjón Rist vatnamælingamann
Vatn er leiður vökvi sem að varast ber, er viðlag-
ið í gamansömum söngtexta eftir dr. Sigurð
Þórarinssonar. Sigutjón Rist, sá maður á ís-
landi sem mest kynni hefur haft af vatni og
best þekkir það í öllum sínum margbreytileika, hefur allt
aðra skoðun á þessum vökva. í hans huga er vatnið ríki-
dæmi mikið á íslandi og af því eigum við gífurlegt magn.
Vatnið hefur hann reyndar ekki varast. Nánast má segja
að Sigurjón hafi staðið í vatni úti í ám og vötnum í 40 ár.
Og þeir sem muna eftir fyrstu árum eða áratugum vatna-
mælinga hér á landi gleyma ekki þeirri sjón er þeir sáu
þennan stæðilega mann standa tímunum saman eins og
klettur upp undir hendur úti í stríðu jökulvatni Tungnaár
með járnkarlinn í hendi, rétt eins og grýttur botninn væri
stofugólfið heima hjá honum. Minnti helst á jötuninn í Ijóði
Jons Helgasonar, sem stendur við Lómagnúp. Lét jafnvel
kasta til sín harðsoðnu eggi út í ána á matmálstíma heldur
en að vaða í land og tefja sig frá vatnamælingunum. Nú
er Sigurjón orðinn sjötugur, vatnamælingar komnar á tölv-
ur og síritandi mælar um allt land, byggt á því verki sem
„handunnið" var úti í ánum. Og seinna í þessum mánuði
ætla samstarfsmenn hans, erlendir og innlendir, að efna
til ráðstefnu um vatn og vatnarannsóknir Sigurjóni Rist
til heiðurs.
Siguijón Rist við Hvamm í Skaftárdal á leið til mælinga á Skaftár-
hlaupi.
Siguijón Rist að mæla Þjórsá hjá Norðlingaöldu 12. desember 1973.
Þrátt fyrir allt þetta vatn voru
Íslendingar 200 árum á eftir Ev-
rópuþjóðum að koma á skipulögðum
vatnarannsóknum og mæla rennsli
fallvatna, byijuðu ekki fyrr en
1947. Vatnamælingar eru því 40
ára, jafngamlar Rafmagnsveitum
ríkisins. Veruleg hreyfmg hafði þó
komið á málið eftir fyrri heimsstyij-
öldina, þegar fossamálið svokallaða
var í gangi og vatnalögin voru sam-
in 1923 með glöggri skilgreiningu
á því að við yrðum að snúa okkur
að vatnarannsóknum, að því er Sig-
uijón Rist segir í upphafi viðtals
um þessi mál. En ekkert varð úr
því. Það var ekki fyrr en nýsköpun-
arstjórnin var tekin við á íslandi
eftir lok síðari heimsstyijaldarinnar
að þær komust í gang með raforku-
lögunum 1946.
Að það kæmi í hlut Siguijóns
' Rist að hefja og byggja upp þessar
vatnarannsóknir kom eins og af
sjálfu sér. Hann var búinn að vera
að sulla í vatni frá bamæsku, sonur
- hins mikla sundkappa Lárusar Rist,
sem m.a. hafði synt yfír Skjálfanda-
fljót. Siguijón var alinn upp í
Torfum í Eyjafírði og fékk úngur
góða sundþjálfun í Eyjafjarðará. „
Var líklega ekki bannað það þótt
ég væri smápatti af því að ég var
sonur Lárusar Rist. Eg var ekkert
hræddur við ána. Það sem ég var
hræddastur við vom gaddavírs-
girðingamar, sem vom á kafí í
flóðunum sem komu í ána á vorin.
Það var heldur óþægilegt að snerta
vírstrenginn með bem hömndinu
þegar maður var að synda yfír girð-
ingamar", segir Siguijón þegar á
það er minnst. Og bætir við að
þetta hafi líklega orðið til þess að
hann hefur aldrei haft beig af vatni.
En þegar kom að vatnamæling-
unum hér á landi hafði Siguijón
byijað nám í haffræði við Kaup-
mannahafnarháskóla fyrir stríð. Er
hann varð stúdent frá Menntaskól-
anum á Akureyri 1938, hafði hann
hug á að fara í haffræðinám til
Þýskalands, en kærði sig ekki um
að lenda úti í þýskum kafbáti. Hann
fór svo heim í stríðsbyijun og dvaldi
á Akureyri. Var þar m.a. við bílavið-
gerðir, sem átti ekki síður eftir að
koma sér vel fyrir hann við að bijót-
ast um hálendið og yfir ámar á
bílum þeirra tíma.
„Ég hafði nokkurt forskot, því
ég þekkti orðið vel hálendið", segir
Siguijón. „Var m.a. í Ferðafélagi
Akureyrar, formaður þess í eitt ár,
og hafði ferðast um hálendissvæðið
norðanlands. Kynntist í þessum
ferðum Páli Arasyni, íjallabílstjóra
og féll vel á með okkur. Það var
gaman að bijótast um Ódáðahraun
og inn á Vatnahjalla. Mikill áhugi
var á þessum fjallaferðum á þessum
tíma og tilraunum til að komast
þetta á bílum. í fyrstu vorum við á
gamla Ford. Þá lærði ég að keyra
ámar. Að dúða bílana, pakka mót-
omum þannig inn að hægt væri að
aka yfír með hann í kafí. Um þetta
leyti voru þeir að glíma við þetta
sama í Homafírðinum, læra að aka
yfír Hornaíjarðarfljótið og Markar-
fljót. Við að glíma við Jökulsá á
Fjöllum og ámar inn af Skagafirði.
Meðan ég var heima lenti ég fljót-
lega í framhaldi af bílaviðgerðunum
í rafstöðvarmótorum. Jakob Gísla-
son orkumlastjóri vissi að ég var
orðinn kunnugur hálendisferðum
og að ég var farin að fást við heimil-
isvirkjanimar, svo það kom af sjálfu
sér að ég veldist í vatnamælingam-
ar.“
Þegar Siguijón hélt áfram nám-
inu eftir stríð flutti hann sig ekki
á þurrt land, heldur úr haffræðinni
í vatnafræði, úr oceanologíu í hyd-
rologíu. Var í námi í Noregi á
árunum 1948 og 1949, en vatna-
fræðin var þá orðin háþróuð í
Noregi.
Kerf isbundnar vatns-
hæðarmælingar
„1947 var hafíst handa um að
koma upp kerfísbundnum vatns-
hæðarmælistöðvum til að eignast
rennslisraðir, þ.e.a.s. að þekkja
rennsli ánna samfellt dag eftir dag
og það í áravís, “ byijar Siguijón
Rist útskýringar sínar.„Aðalhvat-
inn var að þekkja rennslið til að
hagnýta fallorkuna og hefur þeim
verið fram haldið til þessa dags.
Margt fleira knúði á. Nauðsyn á
að þekkja stærð flóða, t.d. í sam-
bandi við brúa- og vegagerð. En
Vatnamælingar hafa átt afar
ánægjulegt og heilladijúgt sam-
starf við Vegagerð ríkisins. Þá
kölluðu þurrkun lands og áveitur á
þekkingu á vatnsrennslinu. Og ekki
síður nýting vatnsins, bæði í ám
og stöðuvötnum til veiða og til fisk-
ræktar. Venjulegast er mest spurt
um rennslið , hvað það sé mikið á
hveijum tíma, á hvað megi treysta
o.s.frv. I stöðuvötnum er dýpið
áhugaverðast í sambandi við fisk
og þá ekki síður sökum þess að
skálar margra stöðuvatna eru mik-
ilvægar til geymslu vatns fyrir
virkjanir. Því hafa stöðuvötnin verið
dýptarmæld."
Til þess að hægt væri að gefa
nausynlegar upplýsingar þurfti að
koma á daglegum samfelldum
mælingum. Ekki er nóg að vita
hvemig áin er í dag, því varla eru
menn búnir að snúa sér við þegar
hún hefur breyst. Þess vegna þurfti
að byija á því að koma upp neti
vatnshæðarmæla við ámar og um
leið að mæla rennslið á staðnum í
viðkomandi á til viðmiðunar. Það
var aðalstarfið í fyrstu. Síðan þurfti
að lesa af kvörðunum annan hvern
dag eða daglega og jafnvel oftar
ef flóð voru í ánum.„ Bændur í
nágrenni við árnar tóku gjarnan
að sér að lesa af mælunum. Þetta
vom ákaflega traustir menn. Marg-
ir þeirra ræktu þetta af einstakri
samviskusemi og ég vil segja göfgi
í starfi. Sumir þeirra vildu ekki einu
sinni taka greiðslu fyrir. Vildu
leggja þetta til frá sér. Fannst það
tilheyra jörðinni þeirra að þekkja
ána. Þarna eignaðist ég marga góða
vini,“ segir Siguijón.
„ A fyrstu árunum vom við þetta
yfir 70 menn. Á hálendinu var allt
slíkt erfiðara viðureignar, þar til
síritandi mælarnir komu. Nú eru
komin góð síritandi tæki, sem ná
öllum sveiflum í ánum og menn
geta sjálfir komist á staðinn og
tekið nauðsynleg sýni. En jafnframt
fer maður á mis við mikinn fróðleik
um vatnsföllin. Margir þessara
manna lögðu sig í líma og vom
hafsjór af fróðleik, t.d. um ísinn í
ánum. Mikill fróðleikur um straum-
vötnin er til frá gamalli tíð, er fólk
þurfti að fara yfir árnar og þekkja
vöðin. Til dæmis lögðu feijumenn-
imir sig mjög eftir ísalögum. Ef við
lítum á sögumar af póstunum, þá
undrast fólk hve þeim gekk alltaf
vel. En þeir þekktu sínar leiðir og
vötnin sem þeir þurftu að fara yfir.
Það sem gildir er að vita nákvæm-
lega hveiju maður gengur að.“
En ár og vötn em ekki öll í byggð
og hálendismælingar vom ekki
árennilegar á þessum ámm. Sigur-
jón segir að varla hafi verið hægt
að koma þar á samfelldu kerfi fyrr
en eftir 1950. Þó var nauðsynlegt
að koma á mælingum, þótt ekki
væri nema á einum stað á stóm
svæði. Og það varð hann að gera
sjálfur. Fara margar sögur, næsta
þjóðsagnakenndar, af því slarki Sig-
utjóns og Ebergs samstarfsmanns
hans um langt árabil á hálendinu.
En fátítt mun hafa verið að þeir
kæmust ekki á staðinn og lykju sínu
verkefni, hvemig sem veður eða
færð lét. Og hvernig sem ástatt var
í ánni. Siguijón er spurður hvort
þetta hafi ekki oft verið erfitt og
hvort aldrei hafi verið hik á honum
við árnar.
Hafði aldrei beig af
ánum
„Auðvitað þurfi ýmislegt að gera,
en ég hafði aldrei beig af því á
nokkurn hátt“, svarar hann. „Ollu
máli skiptir að þekkja eðli vatnsins.
Þessvegna hefi ég lagt áherslu á
að kunna á árnar, þessar þijár teg-
undir sem hér em: jökulár, dragár
og lindár, sem em mjög ólíkar. Til
að geta stundað mælingar og farið
yfír vatnsföllin þarf almennningur
að þekkja þær. Jökulárnar em kol-
mórauðar, miklar að sumrinu og
sveiflast eftir tímum sólarhringsins.
Dragáin vex mjög hratt í rigning-
um, en verður lítil í langvarandi
þurrki. Lindárnar em næstum
óbreyttar ár og síð. Þær em stöðug-
astar vatnsfallanna. Flestar stóm
ámar em blanda af þessu öllu. Þá
verður maður að gera sér grein
fyrir því hver hlutföllin em á hveij-
um stað. Vita t.d. hver jökulþáttur-
inn er.
„Lindáin er það dýrmætasta sem
við eigum“, bætir Siguijón við.„
Við emm ekki búin að átta okkur
á því hvílíkan fjársjóð við eigum
þar, og við verðum að gæta þess
að menga ekki lindárnar. Svo ekki
fari á íslandi eins og í Þýskalandi,
þar sem farið er að síga úr sorp-
haugum og öðm í lindavatnið.
Lindavatnið er okkur langverðmæt-
ast. Jökulvatnið er gott til virkjunar,
en við eigum svo óhemju mikið
magn af því í jöklunum.“
„Það sem tafði fyrir vatnamæl-
ingum á íslandi í upphafi var að
ísland var nær alveg vegalaust. Það
er raunar erfítt að trúa því nú, að
á 15 fyrstu ámnum þurfti iðulega
á vetmm að fara til Krísuvíkur fyrst
ef skreppa átti austur fyrir Fjall.
Eða þegar farið var frá Vík í Mýr-
dal austur á Mýrdalssand lá leiðin
fyrst um snarbrattar brekkur
Höfðabrekkuheiðar. Sínu mest er
þó breytingin á hálendinu. Þar er
raunvemlega um landnám að ræða.