Morgunblaðið - 15.01.1988, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 15. JANÚAR 1988
C 3
krabbamein í eggjastokka og leg en konur
í eölilegum holdum, og sama er aö segja
um krabbamein í brjóstum eftir tíöahvörf.
Hvað er offita?
Ekki eru allir á einu máli um hvar setja
eigi mörkin varðandi offitu, en fyrir fáeinum
árum ályktaði ráðstefna lækna og næring-
arfræðinga sem haldin var á vegum
bandarísku heilsuverndarstofnunarinnar
að þeir sem væru 20% yfir kjörþyngd stofn-
uðu heilsu sinni í hættu. Þessi ályktun
þótti tíðindum sæta þar sem þessi mörk
voru miklu lægri en fyrri viðmiðun, en varð-
andi þetta hefur Jules Hirsch þó sagt: „Það
er engin ákveðinn mælikvarði sem segir
til um það hvenær um offitu sé að ræða.
Það sem við erum að segja fólki er það
að öll aukafita sé offita og hættan af henni
fari vaxandi eftir því sem hún sé meiri."
Hér er ástæða til að taka fram að
vísindamenn telja Bandaríkjamenn vera
feitustu þjóð í heimi, og ennfrömur að þar
vestra eigi 10-15% barna og 20% unglinga
við offitu að stríða.
Samkvæmt þeirri vísindakenningu að
eitt kíló af líkamsfitu jafngildi 7 þúsund
hitaeiningum ætti ekki að vera erfitt að
ráða bót á offituvandamálinu. Það mætti
gera með því að borða minna og/eða
hreyfa sig meira. Flestir offitufræðingar
ráðleggja fólki að fara varlega í sakirnar
og stefna að því að losa sig við hálft kíló
á viku. M.ö.o. að spara við sig 500 hitaein-
ingar á dag. Það má t.d. gera með því að
sleppa mjólkurhristingi sem hefur að
geyma 350 hitaeiningar. Þeim 150 sem
þá eru eftir má útrýma með því að ganga
rösklega í hálfa klukkustund. Vandinn er
bara sá að stundum gengur þetta einfalda
reikningsdæmi upp en stundum alls ekki.
Vísindamenn hafa ekki einhlíta skýringu
á því af hverju því er svo varið en árangur-
inn af rannsóknum þeirra s.l. áratug hefur
þó haft í för með sér hluta skýringarinnar:
Niðurstöður benda til þess að offitu megi
allt eins rekja til erfða og lifnaðarhátta.
Erfðir eru mikilvægur liður í mótun
mannslíkamans. Til er-u hópar manna sem
virðast dæmdir til offitu af forfeðrum
sínum, s.s. Pima-indíánar sem virðast
dæmdir til offitu af forfeðrum sínum, en
nánast hver einstaklingur af þessum úr-
kynjaða þjóðflokki verður ofboðslega feitur
með aldrinum. Hjá fæstu fólki eru erfðir
þó svo þungar á metunum. Athyglisverðar
rannsóknir á holdafari fjölskyldna hafa far-
ið fram í Laval-háskóla í Quibec. Þar kom
m.a. fram að holdafar ættleiddra barna,
magn og dreifing líkamsfitu svo og gerð
fitufruma sé fremur í samræmi við það sem
gerist hjá raunverulegum foreldrum þeirra
en kjörforeldrunum. Einnig að eineggja
tvíburar séu nánast jafnþungir þar til þeir
komist á kynþroskaaldur en þá taki um-
hverfisáhrifa á holdafarið að gæta að ráði.
Loks er vert að geta þess að erfðir virðast
ráða miklu um það hvar fita sezt á líka-
mann.
Fitufrumurnar
í fullorðnum einstaklingi eru 30-40 milljón
fitufrumur. Þær bólgna og skreppa saman
í samræmi við fitumagnið sem í þeim er,
líkt og svampur. Þessar frumur geta orðið
mjög litlar en aldrei hverfa þær, eins og
Síendurteknar sveif lur á
líkamsþyngd geta haft
skaðleg áhrif á
lífefnastarfsemína og gert
það að verkum að megrun
verður »torveldari. Að
sama skapi verður það æ
auðveldara fyrir fitu að
taka sér bólfestu á
skrokknum.
greinilega kom fram í rannsókn í Rockefell-
er-háskóla nýlega. Þar var rottum gefið svo
lítið að éta að þær rétt drógu fram lífið.
Eftir mánuð var fituforðinn á þrotum og
til að fá nauðsynlega orku fór iíkaminn að
ganga á vöðva, líffæri og aðliggjandi vef -
en hvorki heila- né fitufrumur. Vísindamenn
túlkuðu þetta svo að skýringar væri að
leita í fjarlægri fortíð þegar hungursneyð
var fastur liður. Þannig, segja þeir, tryggðu
ríkulegar birgðir af fitufrumum sem voru
reiðubúnar að taka við nýjum matarforða
um leið og áferði batnaði að orkubúskapur-
inn kæmist sem fyrst í rétt horf, og þannig
var hlutverk fitufrumanna ómetanlegt fyrir
viðhald lífsins. „Að vissu leyti er okkur öll-
um ætlað að safna fitu," segir Hirsch,
,,-það er ráðstöfun náttúrunnar gegn tíma-
bundnum sulti. Fituforðinn er nauðsynleg-
ur til að bjarga lífinu og því er það að
líkaminn varðveitir hann svo dyggilega."
Fitufrumur byrja að myndast í frum-
bernsku. Þeim fjölgar með árunum, einkum
á kynþroskaskeiði. Fjöldi þeirra er svipaður
hjá öllu fólki nema því sem er a.m.k. 60%
yfir kjörþyngd, miðað við hæð og aldur.
Sú kenning að feit kornabörn myndi fleiri
fitufrumur en önnur og dæmist þar með
til offitu síðar á ævinni á ekki lengur fylgi
að fagna. Við Kaliforníu-háskóla fór fram
rannsókn sem tók fimmtán ár. Hún tók til
180 barna og í niðurstöðum hennar kom
skýrt fram að börn sem voru of feit þegar
þau voru misseris- og ársgömul reyndust
í flestum tilvikum grönn eða í eðlilegum
holdum þegar þau náðu níu ára aldri. Einn-
ig kom í Ijós að grannholda hvítvoðungar
voru iðulega allholdugir er þeir nálguðust
kynþroskaskeið. "Niðurstöðurnar stungu í
stúf við þá viðteknu skoðun að feit korna-
börn verði feitir krakkar sem síðan verði
feitt fullorðið fólk," sagði næringarfræðing-
ur sem starfaði að rannsókn þessari. „Með
öörum orðum, það þarf ekki aö rjúka tíl
og megra feit ungabörn."
Áhrif umhverfis
Menning og önnur umhverfisáhrif varða
miklu um holdafar, eins og t.d. má sjá á
því að Japanir eru að jafnaði grannholda á
meðán þeir halda sig í heimalandi sínu en
tútna út um leið og flytjast austur til Hawa-
ii en um þverbak keyrir þó hjá þeim sem
taka sér bólfestu á meginlandi Banda-
ríkjanna. Sérfræðingar eru yfirleitt
sammála um að þarna sé bandarísku mata-
ræðl og neyzluvenjum um að kenna, og
ætla má að það sama eigi við um Vesturl-
önd yfirleitt. „Það sem dæmir fólk til offitu
í þessu þjóðfélagi," segir næringarfræðing-
ur hjá Kaliforníu-háskóla, „er mataræðið.
í því er mikil fita og mikill sykur en lítið af
trefjum og næringarefnum."
í neyzluþjóðfélögum víðsvegar útir og
grúir af matvælum á öllum tímum sólar-
hrings. Víðast hvar eru veitingastaðir sem
eru opnir allan sólarhringinn og ótrúlegt
framboð er af tilbúnum réttum sem hægt
er að grípa til hvenær sem hugurinn girnist.
Holdafar er háð tízku ekki síður en ann-
að mannlegt atferli. Á sautjándu öld voru
sílspikaðar blómarósir Rubens ímynd kven-
legs yndisþokka og um aldamótin síðustu
þóttu feitir karlar bera þess vott að þeir
ættu fyrir saltinu í grautinn. Það var ekki
fyrr en á árunum milli 1920 og 1930 að
það fór að þykja fínt á Vesturlöndum að
vera grannholda, a.m.k. hvað kvenfólkið
varðaði, en nú orðið hefur jafnrétti kynj-
anna náð fram að ganga á þessu sviði.
Stéttarskipting hefur þó sitt að segja, því
að í Ijós hefur komið að í Bandaríkjunum
er offita sex sinnum algengari meðal
kvenna í lágstétt en meðal hástéttar-
kvenna. Rannsóknir á innflytjendum og
afkomendum þeirra hafa leitt í Ijós að eftir
því sem velmegun kynslóða í sömu ætt fer
vaxandi dregur úr offitu, einkum hjá kon-
um.
Holdafar og tilfinn-
ingalíf
Talið er að tilfinningalíf geti haft úrslita-
áhrif á holdafar. „Offita gerir það að
verkum að maður losnar við að taka
áhættu í mannlegum samskiptum," segir
Kim Norman, geðlæknir hjá Kaliforníu-
háskóla. Undir þetta tekur kona sem gegnir
stjórnunarstöðu. Hún var til skamms tíma
mjög feit en grenntist síðan til muna: „Feit-
ir einstaklingar eru snillingar í því að
forðast raunveruleikann. Þeir neyta matar
ekki í því skyni að nærast, heldur notar
það mat sem undankomuleið, til þess að
hugga sig og róa."
Til eru vísindamenn sem telja sumt fólk
beinlínis háð tilteknum fitandi fæðutegund-
um þannig að neyzla þeirra geti varið það
ákomum lífsins. Þeir halda því fram að til
sé fólk sem telji sig geta stillt kvíða sinn
og eirðarleysi með því að borða vissan
mat, enda líði því betur um leiö og það
hafi innbyrt hann. Þeir sem eru þessarar
skoðunar telja að jsessi fæða hafi einkum
að geyma kolvetni, og Richard Wurtman
sem er innkirtlafræðingur, heldur því fram
að þetta fólk noti kolvetni til að draga úr
þunglyndi, þ.e. neyti kolvetna af því að þá
líði því skár andlega en ekki til þess að
seðja hunguT sitt.
Ekki alls fyrir löngu kom sú skoðun fram
að líkaminn standi vörð um ákveðna þyngd
á ákveðnum tímum. Þessi skoðun á vax-
andi fylgi að fagna og oft er nú rætt um
þessa viðmiðun sem kyrrstöðumörk. Þau
eru talin vera afleiðing ýmissa erfðafræði-
legra og menningarlegra þátta sem eru í
heild sinni býsna flókið fyrirbæri. Því má
þó lýsa svo í fáum orðum líkaminn sjálfur
sé e.t.v. hættulegasti andstæðingur þess
einstaklings sem vill léttast.
varnarkerfis
Viðbrögd
líkamans
Þarna- kemur til sögunnar varnarkerfi líka-
mans sem bregzt þannig við megrun að
sjálfkrafa hægir hann á orkubrennslu í því
skyni að tryggja öryggi nauðsynlegrar
starfsemi, t.d. blóðrásar og öndunarfæra.
Með því að hægja á brennslu um 15 eða
25 af hundraði nýtist líkamanum betur sú
orka sem hann hefur úr að moða þannig
að þeir sem eru feitir þurfa færri hitahein-
ingar til að halda í jafnmörg kílógrömm og
þeir sem eru grannir. Þannig hefur t.d.
verið sýnt fram á að ýmsir sem hafa
megrazt geti ekki viðhaldið hinni nýju
þyngd sinni nema þeir neyti 25% færri
hitaeininga en þeir sem vega jafnmikið og
er það eðlilegt. Um þetta segir Robert
Eckert sem er vísindamaður í Colorado:
„Eina leiðin til að halda þessari nýju þyngd
er að bíta í það súra epli að maður geti
aldrei framar leyft sér að taka upp fyrri
neyzluvenjur."
Fita og reykingar
Hingað til hafa margir talið að fólk fitni
þegar það hætti að reykja af því að það
hyllist til að fullnægja sogþörfinni með því
að kjamsa á sælgæti eða öðru sem fitar.
Þessari kenningu hefur verið hnekkt þar
sem efnaskipti virðast hægja á sér þegar
reykingum er hætt. í New England Journal
of Medicine hafa birzt upplýsingar Ess
efnis að þeir sem reykja 24 vindlinga á dag
brenni 10% fleiri hitaeiningum en þeir sem
reykja ekki, og er þá gert ráð fyrir að jafn-
vægi sé milli neyzlu hitaeininga og líkams-
hreyfingar. Niðurstaðan er sumsé sú að
þeir sem hætta að reykja verða að draga
úr neyzlu hitaeininga og vilji þeir þar að
auki leggja af verða þeir að draga enn frek-
ar úr neyzlu hitaeininga. Samt sem áður
hefur enn ekki frézt af þeim vísindamanni
sem mælir með því að reykingamenn haldi
uppteknum hætti til þess að halda holda-
Sú upphæð sem Kvikmyndasjóður hefur til
úthlutunar skv. fjárlögum nú eru 60 milljónir
króna, fimm milljónum meira en á liðnu árL_Þá
var tekin sú stefna að styrkja færri myndir með
hærri fjárhæðum og þykir líklegt að svipaður
háttur verði hafður á í ár.
t art. Pa
//
ur hefur til úthlutunar skv. fjárlög-
um nú eru 60 milljónir króna,
fimm milljónum meira ervá liðnu
ári. Þá var tekin sú stefna að
styrkja færri myndir með hærri
fjárhæðum og þykir líklegt að
svipaður háttur verði hafður á í
ár. Af kvikmyndunum sem hlutu
stóra framleiöslustyrki í fyrra er
það að frétta að fbæði kvikmynd
Hrafns Gunnlaugsson, í skugga
hrafnsins og kvikmyndin Foxtrott,
sem Frostfilm gerði eru vel á veg
komnar í eftirvinnslu. Hrafn
Gunnlaugsson kveðst hafa verið
undanfarið að klippa sína mynd
í rólegheitum hér heima og ráð-
gerir að eftirvinnslu Ijúku jafnvel
á \haustmánuðum. Klippingu á
enskri útgáfu Foxtrott er að ijúka
um þessar mundir, að sögn Jóns
Tryggvasonar, leikstjóra og verð-
ur senn byrjað aö klippa íslensku
útgáfuna, en hjá Frostfilm ráð-
gera menn að myndin verði sýnd
á Cannes kvikmyndahátíðinni í
vor og þá jafnvel bæði enska og
íslenska útgáfan. Frumsýning hér
á landi er ráðgerð um mánaöar-
mótin ágúst/september á þessu
ári.
Þá er það að frétta af kvikmynd
Friðriks Þórs Friðrikssonar,
Skyttunum, að hún verður sýnd
á kvikmyndahátíð í Brussel 20.
janúar og keppir þar í flokki fyrstu
kvikmynda viðkomandi höfunda.
Þá verður myndin sýnd á níu kvik-
myndahátíðum á næstu tveimur
mánuðum, m.a. í Gautaborg, Vín
og í Rúðuborg, auk þess sem
Skytturnar eru framlag íslands
að þessu sinni í inngangskeppni
Óskarsverðlaunakeppninnar fyrir
bestu erlendu myndirnar.
Texti/Vilborg Einarsdóttir
l