Morgunblaðið - 10.11.1989, Síða 2

2 d:
' "MDgGUNKCAÐI^: FÖSTI'DA(n:R' IQ.'NÓVE.MBKK 1-989

ogöngum
Kannastu við afbrýðisemi? Þessa tilfinningu sem
heltekur huga þinn þegar konan þín dansar við
annan mann eða maðurinn þinn ræðir um
fyrrverandi kærustur. Stundum sprettur
afbrýðisemi fram við ólíklegustu tækifæri og að
því er virðist af engu tilefni. Það þarf kannski ekki
annað en að konunni þinni verði á að segja hve
vel henni líki við karlkyns vinnufélaga eða maðurinn
heilsi gamalli bekkjarsystur sinni. Að öllum
líkindum gerir þú þér fulla grein fyrir því að það
er engin ástæða til að vera afbrýðisöm. Þú bara
ræður ekki við þig. Tilfinningin nagar að innan þó
að þú vitir í rauninni að makinn er ekkert á þeim
buxunum að halda framhjá þér.. . eða hvað? Það
er einmitt þetta „eða hvað“, ástæðulaus tortryggni
sem fylgir stundum afbrýðiseminni.
Nýlega var haldinn fyrirlestur í Laugarneskirkju
þar sem Grétar Sigurbergsson geðlæknir fjallaði
um afbrýðisemi. Undirrituð spurði Grétar um þessa
tilfinningu sem svo margir eru að kljást við dags
daglega.
fbrýðisemi er sterkasta ástarjátn-
ing sem hægt er að hugsa sér
og undir venjulegum kringum-
stæðum er afbrýðisemi fullkom-
lega eðlileg og í rauninni nauð-
synleg tilfinning,“ segir Grétar.
„Afbrýðisemi verður til þegar
manni finnst sá sem maður elsk-
ar hafna sér og taka ánnan fram
yfir.
Á hinn bóginn,1' segir Grétar
„eru geðlæknar ekki að fást við
afbrýðisemi á meðan hún er inn-
an éðlilegra marka. Það er þegar
fólk er haldið sjúklegri afbrýði-
semi að við höfum eitthvað af
henni að segja. Þá er afbrýðisem-
in orðin að vandamáli þannig að
hún veldur þeim sem haldinn er
henni ómældum þjáningum svo
og makanum og fjölskyldunni.
Oft eru þessir einstaklingar með-
vitaðir um að þeir eru haldnir
sjúklegri þráhyggju á þessu sviði
en geta þó engu þar um breytt."
Sjúkleg afbrýðisemi
er algeng
Eru svona tilfelli mjög algeng?
„Já, það er óneitanlega mikið
um slík dæmi og líklega eru karl-
menn í meirihluta. í og með er
það kannski vegna þess að sjúk-
leg afbrýðisemi tengist oft of-
neyslu áfengis, drykkjusýki og
ofbeldi, en hvort tveggja er al-
gengara hjá körlum en konum.
Afbrýðisemi er hinsvegar ekki
eina tilfinningin sem getur verið
sjúkleg hjá fólki. Sambandið milli
eðlilegrar afbrýðisemi og sjúk-
legrar er sambærilegt við ýmsar
aðrar eðlilegar tilfinningar sem
bjagast af ýmsum ástæðum.
Þetta á við sorg sem verður sjúk-
leg, ást sem breytist í sjúklega
ást, kvíða sem verður að fælni
eða þunglyndi sem verður að
geðlægð."
Orsaka oft að leita í
bernsku
En hversvegna verður afbrýðl-
semi sjúkleg?
„Eiginlega má segja að undir-
rótin að sjúklegri afbrýðisemi
liggi í frumbernsku þ.e.a.s. þá
hefur eitthvað farið úrskeiðis
þegar persónuleiki viðkomandi
var á mótunarskeiði. Oftast eru
það þá a.tvik í sambandi móður
og barns og í tengslum við föð-
ur, þá atburðir sem hafa valdið
því að barnið upplifir höfnun og
þar með öryggisl.eysi. Það leiðir
af sér lágt sjálfsmat, sem oftast’
tengist sjúklegri afbrýðisemi
síðar á ævinni."
Grétar nefnir dæmi
þessu til stuðnings og
bendir á að þessi að-
staða kunni til dæmis að
koma upp þegar fóstur-
faðir komi á heimili og
syninum finnist móðirin
taka þann mann framyfir
sig. Þá kann sama að
henda þegar nýtt barn
fæðist og það fær að
mati eldra barnsins meiri
athygli. Þá fær barnið
það á tilfinninguna að
foreldrunum finnist það
barn betra. „Ef rangt er
tekið á eðlilegri afbrýði-
semi lítils barns, það
skammað, sett í pössun
ef það verður erfitt eða
beitt barsmíðum, geta
afleiðingarnar verkð þær
að þarnið er allt lífið að
súpa seyðið af viðbrögð-
um foreldranna. Ég held
að foreldrar geri sér oft
ekki grein fyrir því hversu
þýðingarmikil fyrstu árin
eru í lífi barnsins og hve
lítið þarf í raun til að
skemma fyrstu fimm árin
þegar persónuleiki þarnsins er í
mótun. Foreldrar gera sér tíðum
ekki grein fyrir ástandinu. Margt
getur orðið til þess að lækka
sjálfsmat þarns. Það kann að
hafa verið óvelkomið, móðirin
þunglynd eftirfæðingu eða barn-
ið orsök þess að hjón halda sam-
an í óþolandi hjónabandi. Ástæð-
urnar eru óteljandi en allar tengj-
ast þær höfnun. Barn sem alltaf
er verið að setja ofan í við og
hlýtur sjaldan hrós hefur lágt
sjálfsmat."
Grétar segir að það sé mikill
vandi að ala upp börn og áríð-
andi að leggja sig fram við upp-
eldið.
„Það má kannski líkja barninu
við tölvu og segja að fyrstu fimm
árin fari í að forrita þessa „tölvu".
Síðar á ævinni stýrir þetta „for-
rit“ hegðun einstaklingsins til
dæmis í tengslum við hið gagn-
stæða kyn. Allar misþyrmingar á
börnum, andlégar og líkamlegar
koma til með að fylgja barninu
síðar í lífinu. Ég horfi iðulega upp
á stórkostleg mistök í uppeldinu
og mér finnst ég alltaf vera að
sjá það betur og betur í starfi
mínu hve illa er farið með böm
á íslandi.
Hinsvegar má alls ekki gleyma
að alvarlegustu geðsjúkdómarnir
eru fyrst og fremst arfgengir
þótt uppeldi og atlæti í bernsku
hafi sennilega einnig áhrif, a.m.k.
hvað sum einkenni þessara sjúk-
dóma varðar. Viðkvæmni í per-
sónuleika til dæmis gagnvart
höfnun má hinsvegar oftast
tengja uppeldinu."
Afbrýði er ástarjátning
Hvenær er afbrýðisemi innan
eðlilegra marka?
„í flestum tilfellum er afbrýði-
semi eðlileg tilfinning sem
sprettur af ást. Þrátt fyrir það
að stundum virðist afbrýði hat-
ursfull tilfinning verður að vera
til ást svo að til verði afbrýði.
Þættir sem ýta undir
afbrýðisemi
Ef eitthvað hefurfarið úrskeið-
is í bernsku er komin viss brot-
alöm sem getur komið í Ijós þeg-
ar einstaklingurinn stofnar til
samskipta við hitt kynið. Þetta
getur til dæmis komið fram í
óeðlilegri afbrýðisemi eða því
sem sjaldgæfara er, óeðlilegum
skorti á afbrýðisemi.
Sumir kunna að vera í ham-
ingjusömu hjónabandi án tiltak-
anlegra vandamála í sambandi
við afbrýði, — jafnvel í tugi ára.
Þá kunna kringumstæður að
breytast og koma af stað af-
brýðisemi. Þetta kann að vera
ýmislegt, drykkjuskapur eða önn-
ur veikindi líkamleg eða andleg.
Áfengissjúklingurinn kallar á
höfnun makans í kynlífi. Það á
sér sínar ástæður því hann verð-
urtil að mynda sjálfmiðaður, eig-
ingjarn, ábyrgðarlaus, stundum
illa lyktandi og ekki sjaldan of-
beldishneigður og þar með lítt
'aðlaðandi rekkjunautur. Annað
sem oft fylgir drykkjusýki er getu-
leysi. Samfara því gerir vart við
sig minnimáttarkennd og van-
traust og gjarnan grunsemdir um
framhjáhald makans. Allt sem
grefur undan sjálfsmati, sjálfs-
virðingu og sjálfstrausti, getur
komið af stað óeðlilegri og stund-
um sjúklegri afbrýðisemi. Þetta
á sérstaklega við um menn sem
hafa lélegt sjálfsmat fyrir. Það
getur verið að karlmaður verði
undir í samkeppni á vinnustað
og hann finni til höfnunar. Það
kann að brjótast út í afbrýði ef
einstaklingur lendir í til dæmis
gjaldþroti eða fær líkamlega eða
andlega sjúkdóma sem kippa