Morgunblaðið - 09.12.1989, Qupperneq 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 9. DESEMBER 1989
--H-l—j- ,-i:f H—. I ‘i ]''■/'D i D ’/■—L L \ i • i' i' i <) .

er vitundarlífið ekki síður raun-
verulegt. Og kannski er allt vitund-
arlífið einn skáldskapur. Vitund
mannsins er takmarkalaus. Segjum
til dæmis að þú sjáir gegnum holt
og hæðir og þú hittir mann sem
spyr þig hvort það sé rétt að þú
sjáir í gegnum holt og hæðir og
hvað þú sjáir ... , en þú þykist vita
að hann sjái ekki gegnum holt og
hæðir og því afneitar þú sýn þinni.
Óttinn við það að vera ekki trúverð-
ugur er svo mikill — og jafnvel
þótt hann sæi líka í gegnum holt
og hæðir, mundi hann trúlega líka
neita. Það er einmitt þetta vitund-
arlíf sem skáldin reyna að draga
fram í dagsljósið.
í íslendingasögúnum, þá er þar
lýst athöfnum og samtölum manna,
ekki hugsunum, en atvik og samtöl
eru þannig valin að þau lýsa vitund-
arlífi persónanna. í höndum mikilla
snillinga getur ein setning varpað
skýru ljósi á innra líf persónanna.
Með tímanum breytist frásagnar-
aðferðin og skáldin fara að reyna
að þenja út möguleikana á því að
lýsa skynjun sinni; reyna bæði á
þanþol tungunnar og eigin skynjun
og athuganir.“
í bókinni „Konur skrifa — til
heiðurs Önnu Sigurðardóttur", og
Sögufélagið gaf út árið 1980, skrif-
ar Svava grein sem ber heitið
„Reynsla og raunveruleiki —
Nokkrir þankar kvenrithöfundar".
í þessari grein segir hún, meðal
annars, að kvenrithöfundur verði
að treysta reynslu sinni: „Ef kona
er ekki sátt við mynd sína í bók-
menntum heimsins gegnum aldim-
ar, ber henni fremur að vefengja
þær en sjálfa sig.“ Svava hefur
yfirleitt skrifað um konur, og
hvemig þær bregðast við lífi sínu.
Og þegar hún skrifar um nútíma-
konuna, tengir hún hana konunni
í fomsögunum, í þjóðsögunum, í
goðsögunum og í Biblíunni á ein-
hvern hátt. Ég spurði hana hvort
innri reynsla kvenna væri alltaf hin
sama, frá upphafi vega.
„Nei, það held ég alls ekki,“ svar-
ar hún. „Ég veit raunar ekki hvort
nokkur getur svarað þessu. En ég
geri ráð fýrir að menn fari misjafn-
lega að því að reyna að setja sig í
spor kvenna fyrri tíma, eftir því
hvert samhengið er. í fyrri sögum
mínum er ég kannski frekar að
fjalla um þá „hefð“ sem nútiminn
hefur haldið til haga fyrir konuna.
Það sem er kannski hvað mest
spennandi í bókum eftir konur í dag
— hverrar þjóðar sem þær eru —
er að þær em að bijótast í gegnum
þessar gmnnmúruðu, stöðluðu,
hefðbundnu kvenmyndir, til þess
að geta sagt sannleikann. Og þetta
gerist náttúmlega ekki nema við
viðurkennum skáldsögur kvenna og
konur sem aðalpersónur í sögum, í
öllum sínum fjölbreytileik — bæði
innra og ytra líf.
Að mínu áliti er ég ekki að lýsa'
félagslegri stöðu kvenna til að lýsa
félagslegum veruleika, heldur til að
lýsa sálarlífi þeirra og viðbrögðum
við þrúgandi aðstæður og hvað
þessar aðstæður heftu frelsi þeirra
til að velja annað, ef svo bar undir.
En það þýðir ekki að ég hafi verið
að deila á hjónabandið sem slíkt,
heldur á hjónaband sem ákvarðar
stöðu konunnar sem „húsmóður"
og ekkert annað. Það var samfélag-
ið sem leit hjónabandið þessum
augum — mér sjálfri fannst alltaf
að hjónabandið gæti verið allt
öðmvísi. Hjónabandið í þessum fyrri
sögum var sama og innilokun. Það
var þjóðfélagið sem ákvað það —
og á það deildi ég. Það þurfti að
bregðast við þessu á sterkan hátt
því hin hefðbundna sýn var svo
rótgróin. Og það er meðal annars
þetta sem ég á við þegar ég segi
að konum beri fremur að vefengja
mynd sína í bókmenntum heimsins
en sjálfar sig.“
Önnur breyting sem hefur orðið
á smásögum þínum með „Undir
eldfjalli" er að í þeim koma miklu
fleiri persónur við sögu, en í fyrri
sögum þínum. Konan og það sam-
félag sem hún býr í er ekki megin-
viðfangsefnið lengur.
„Á sínum tíma beindist athyglin
meira að þeim sögum sem höfðu
hefðbundið hlutverk konunnar að
viðfangsefni, kannski vegna þess
að nokkrum árum eftir að þær
komu út, byijaði kvennabaráttan.
Og sagan sem náði mestri athygli
og hefur birst í öllum heimsálfum,
nema kannski í Afríku — ég hef
allavega ekki frétt af því — er „Saga
handa börnum“.
Ég held því að það sé lesandinn
sem ræður hvaða sögur ná athygl-
inni hverju sinni, og lestur er líklega
háður hinum félagslega veruleika
hveiju sinni.
Ef á að reyna að finna nýju bók-
inni, „Undir eldfjalli", stað, þá er
kannski ekki rétt að bera bara sam-
an smásögumar. Sjálf held ég að
megi greina vissa þróun ef allt er
tekið með ... , en líka ný tök og
ný viðfangsefni. í þessari bók hef
ég til dæmis lagt mig meira eftir
Viðtal/Súsanna Svavarsdóttir
Borgarar
næstu aldar
I FLOÐINU
ALMENNA bókafélagið tók í
sumar við útgáfu tímaritsins
Tenings, en hann er sam-
kvæmt skilgreiningu ritstjórn-
ar vettvangur fyrir bókmennt-
ir og listir. í Teningi eru bók-
menntir fyrirferðarmestar, en
einnig er Qallað um aðrar Iist-
greinar, einkuni myndlist og
tónlist.
*
Iávarpi til lesenda í sumar-
heftinu (7. tölublað) er komist
svo að orði að haldið sé áfram
„þeirri stefnu sem mörkuð var í
5. hefti, og örlaði reyndar á í
fyrri heftum, að kynna rækiiega
einhvem erlendan höfund eða
höfunda sem ritstjórn þykir eiga
erindi við íslenska lesendur“.
Sumarheftið er að hluta helgað
Argentínumanninum Jorge Luis
Borges. I því em þýðingar á verk-
um Borgesar, m.a. eftir Sigrúnu
Á. Eiríksdóttur, og bráðskemmti-
leg grein eftir Guðberg Bergsson
sem er að mestu í endurminning-
astíl: Fyrstu kynni mín af verkum
Borges.
Hausthefti Tenings er nýkom-
ið út (8. tölublað) og er það efn-
ismikið og Ijölbreytt í sönnum
Teningsanda. Það rækir að þessu
sinni skyldur sínar við bókmennt-
ir, myndlist og tónlist og bætir
við heimspeki. Þorsteinn Gylfa-
son skrifar um Martin Heidegger
og þýðir texta eftir hann: Hug-
raunir.
Breskar bókmenntir em um-
ræðuefni í haustheftinu og sér
Einar Már Guðmundsson um
kynningu og þýðir. Mesta at-
hygli vekur viðtal við rithöfund-
inn og fræðimanninn Malcolm
Bradbury (f. 1932), en heiti þess
segir töluvert um innihaldið: Nú
er eitthvað algjörlega nýtt á
seyði.
Bradbury telur að módernism-
inn og póstmódernisminn séu
liðnir undir lok, tímamir séu und-
arlegir og heimurinn með allt
öðm sniði en hans kynslóð
ímyndaði sér að hann yrði. Brad-
bury var. meðal þeirra sem taldi
að velferðarríkið tæki við af
kapítalismanum, en horfir nú upp
á vöxt kapítalismans: „Ríkidæ-
mið og velferðin em meiri en við
höfðum reiknað með. Þá má ekki
gleyma því að friðarhorfur eru
betri. í dag snúast hin féiagslegu
vandamál um samband kynjanna
... Hvorki kommúnisminn né
vinstrihreyfingin hafa verið fær
um að benda á valkost fyrir
framtíðina."
Hvað tekur þá við í bókmennt-
unum? Hvað heldur Macolm
Bradbury?
„ Allt þetta veídur því að rithöf-
undar dagsins í dag snúa baki
við þeim vandamálum sem mod-
ernisminn og skáldsögur eftirst-
ríðsáranna nærðust á. Þá var
málið að endurskapa stríðshijáð-
an heim, fínna fótfestu. Nú búa
menn sig undir að verða borgar-
ar næstu aldar og leita að nýjum
pólitískum og tilvistarlegum tján-
ingarformum, formum sem hæfa
þessum nýja tíma.“
Þetta er kannski of stór biti
að kyngja fyrir lítið íslenskt tíma-
rit, en mikilsvert að leggja sitt
af mörkum. Þótt heimspeki sé
ekki alltaf sterkasta hlið
íslenskra rithöfunda, oft virðist
skorta grundvöll til að byggja
verkin á, má taka undir með
skáldinu Jóni Stefánssyni sem
segir í viðtali Sigfúsar Bjartm-
arssonar í Teningi að það sé
„hséttulegt að trúa of stíft á eitt-
hvað eða vera of heitur út í eitt-
hvað“.
Martin Heidegger talar líka
um hættur í Hugraunum sínum.
Meðal þeirra er heimspekin sem
þar kallast „vond og villugjörn".
J.H.
ÖRLÖG HAFNAR-
STÚDENTS
sé sama efnis hafa þau sérkenni,
sem hvert land og hver þjóðarsál
býr þeim fyrir sig.
Hér birtast þau sem tékknesk
ævintýri í íslenskri þýðingu. Bókin
hefur að geyma tuttugu og eitt
ævintýri auk aðfaraorða. Hér getur
að líta þekkta sögutitla eins og:
Trójuhesturinn, Epli Newtons, Eyru
Midasar, Gordions-hnúturinn og
fleiri mætti upp telja.
Við lestur ævintýranna kemur í
ljós að hér eru þau sögð öðruvísi —
með öðrum áhersluatriðum en við
þekkjum þau frá öðrum þýðingum
— sem eru engar eins. Ævintýrin
eru öll stutt og frásögnin hnitmiðuð.
Faðir er látinn segja sögurnar
lesþyrstu barni sínu. „Pabbi segðu
mér sögu. En hún verður að vera
ný! Alveg glæný!“ — „Taktu nú eft-
ir og þá færðu að heyra um ýmsi-
legt sem gerðist einhvem tíma í
fyrndinni!“ Og þannig koma sög-
umar hver af annarri, vel sagðar
og auðveldar ungum Iesendum.I lok
sumra sagnanna er ábending, sem
vísar til söguefnis og á að vekja
ungan lesanda til frekari umhugs-
unar. Frásögnin er létt og skemmti-
leg í þýðingu og vænleg til að draga
að sér athygli. Mikil myndskreyting
er sögnunum til stuðnings — stund-
um heilar síður.
■
Bókmenntir
Sigurjón Bjömsson
Þorsteinn Antonsson: Örlaga-
saga. Tákn. Bókaútgáfa.
Reykjavík 1989. 296 bls.
Þetta er efnismikil bók og lengri
en ætla mætti af blaðsíðutali, því
að leturflötur er stór og letur
smátt. Hún er því dijúgmikil lesn-
ing.
í inngangi segir að hún fjalli
„um líf tveggja manna af íslensku
þjóðerni, sem uppi voru á síðari
hluta 19. aldar, skólafélaganna
Ólafs Davíðssonar þjóðsagnasafn-
ara (1862-1901), og Gísla Guð-
mundsson frá Bollastöðum, Hafn-
arstúdents (1859-1884)“.
Ekki er þetta þó ævisaga þess-
ara tveggja manna í venjulegum
skilningi. Þeir eru að mestu látnir
lýsa sér og viðhorfum sínum og
segja sögu sína um nokkurra ára
bil (1876-1884) eða frá því að
þeir hefja nám í Lærða skólanum
í Reykjavík og uns ævi Gísla lýkur
með sviplegum hætti. Höfundur
hefur náð í allt sem fundist hefur
af óprentuðu (sumu einnig prent-
uðu) ritmál þeirra félaga; sendi-
bréf, dagbækur, ritgerðarkorn o.fl.
Þessu raðar hann í tímaröð, gefur
þeim orðið til skiptis, en grípur það
svo sjálfur annað veifið til skýring-
ar og titlar sig þá sögumann. Mér
þykir þetta einkar smekklegur og
viðfelldinn háttur enda gerir höf-
undur þetta vel.
Framan af er frásögnin breið.
Sögumaður er þá atkvæðamikill
og fjallar rækilega um Lærða
skólann, kennaralið, námshætti,
andrúmsloft í skólanum og bæ-
jarlífið í Reykjavik. Satt að segja
var ég í fyrstunni hálf hræddur
um að höfundur væri að missa
tökin á efninu, kynni ekki að tak-
marka sig, en þegar til kom sá ég
þó að þetta var býsna góður bak-
grunnur að skrifum þeirra félaga.
Eftir því sem á líður fer meira að
fara fyrir.Ólafi og Gísla — og að
lokum er það Gísli sem hefur oft-
ast orðið. Bókin endar sem örlaga-
saga þesa unga námsmanns.
Margir áratugir eru liðnir síðan
Þorsteinn Antonsson
ég fyrst heyrði sagt frá sorglegum
örlögum þessa fjarskylda frænda
míns. Hann var einkasonur Guð-
mundar stórbónda og héraðshöfð-
ingja á Bollastöðum í Blöndudal.
Þótti snemma gáfaður og efnilegur
og var sendur í Lærða skólann.
Þar stóð hann sig með mestu
prýði. Síðan sigldi hann til Kaup-
mannahafnar og hóf að lesa mál-
fræði, en skipti síðan yfír í þýsku
og þýskar bókmenntir. Eftir
tveggja vetra vist í Kaupmanna-
höfn var svo ævi hans öll. Suma-
rið 1884 hvarf hann af Árósafeij-
unni á leiðinni til Sjálands. Aug-
ljóst var að hann hafði fargað sér.
Hvað olli? Sá leyndardómur fylgdi
honum í vota gröf og skýringin
fæst ekki í þessari bók nema mjög
óbeint. Hins vegar gefst hér tæki-
færi til að kynnast Gísla allvel.
Hann virðist hafa verið einkar
gáfaður, alvörugefinn og fróðleiks-
elskandi piltur. Hann las ósköpin
öll af samtímabókmenntum og rit-
aði um skeið mat sitt á því sem
hann las. Honum virðist hafa verið
sýnt um að skrifa og var prýðilega
ritfær. Skrif hans munu öll vera
prentuð í þessari bók og tel ég
mikinn feng í því.
Ollu kaldranalegri er mynd sú
sem Ólafur Davíðsson dregur hér
upp af sjálfum sér. Einkum fínnst
mér ónotalegt orðalag hans, þegar
hann segir frá láti Gísla vinar síns.
Raunar var þá vináttan eitthvað
farin að kólna.
Fyrir þá sem á annað borð hafa
áhuga á efni af þessu tagi er bók
þessi gimileg til fróðleiks. Höfund-
ur hefur bersýnilega vandað verk
sitt svo sem mest hann mátti og
lagt í það mikla vinnu.
Vel er að útgáfu staðið og bókin
er prýdd allmiklu myndefni.