Morgunblaðið - 30.05.1990, Side 16

16________________ MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 30. MAÍ 1990_
Forsendur og afleiðing-
ar erlendrar álbræðslu
eftir Hjörleif
Guttormsson
Tröllaukin Qárfesting
Með undirbúningi Atlantal-
álbræðslunnar stefnir í það að end-
urtekin verði fjárfestingarmistök
frá sjöunda áratugnum þegar samið
var við Alusuisse um álbræðsluna
í Straumsvík. Útlendingum er ein-
um ætlað að eiga verksmiðjuna, en
Islendingar eiga að leggja henni til
raforku og aðstöðu. Hinir erlendu
eigendur munu flytja arðinn af fyr-
irtækinu úr landi ef þeim býður svo
við að horfa. Landsvirkjun mun
taka lán fyrir virkjunarkostnaði,
sem alls óvíst er að skili sér til
baka á eðlilegum afskriftatíma.
Þessi fjárfesting upp á hátt í 100
milljarða króna, þar af milli 30 og
40 milljarða í raforkumannvirkjum,
mun skapa innan við 700 manns
störf í álbræðslu og við raforku-
mannvirki, og með afleiddum störf-
um gætu ársverk samtals orðið um
1900 samkvæmt mati Byggða-
stofnunar. Albræðsla er þannig afar
dýr kostur sé markmiðið að auka
atvinnuframboð, en á því virðist
brýn þörf á íslenskum vinnumark-
aði næsta áratuginn. Störf á bygg-
ingartíma eru áætluð á bilinu
1100-1800 um fjögurra ára skeið
1991-94, en þar er um tímabundið
ástand að ræða, sem skapað getur
vandræði og óstöðugleika á vinnu-
markaði. Um það vitnar reynslan
frá Suðurlandi og frá Blönduvirkj-
un. Umræddar framkvæmdir yrðu
takmarkaðar við örfá svæði á
landinu og til lengri tíma litið leysa
þær ekki atvinnuvanda landsbyggð-
arinnar nema þá staðbundið og í
takmörkuðum mæli.
Þensluáhrif og viðbrögð
við þeim
Eðlilega hafa menn áhyggjur af
þensluáhrifum þessara stórfram-
kvæmda, einkum að ný verðbólgu-
skriða fari af stað. Rætt er um
ýmis ráð til að bregðast við slíku,
m.a. með samdrætti í húsbygging-
um og opinberum framkvæmdum
ríkis og sveitarfélaga svo og að ríkið
reki aðhaldsstefnu og noti tekju-
auka til að draga úr lántökum.
Stjómarformaður Landsvirkjunar,
Johannes Nordal, nefndi þannig á
ársfundi fyrirtækisins 6. apríl 1990,
að gera þyrfti sérstakar ráðstafanir
í skipulagningu opinberra fram-
kvæmda, t.d. með því að Vegagerð
ríkisins og sveitarfélög fresti fram-
kvæmdum á byggingartíma ál-
bræðslunnar. Fjármálaráðherra
hefur nýlega tekið í sama streng
um leið og hann hefur lýst stuðn-
ingi við áformaða álbræðslu.
Það blasir þannig við, að ef kom-
ast á hjá mikilli þenslu og verðbólgu
vegna þessara framkvæmda, þurfa
að koma til stórfelldar aðhaldsað-
gerðir og samdráttur í öðrum fjár-
festingum eða neyslu. Þetta mun
bitna á endurskipulagningu og ný-
sköpun í ýmsum greinum, þar á
meðal í sjávarútvegi og seinka að-
lögun, sem mikið er nú rætt um
að nauðsynleg sé, m.a. vegna breyt-
inga í alþjóðaviðskiptum. Þessi
áform koma þannig eins og skratt-
inn úr sauðalegg þvert á viðleitni
stjómvalda til að skapa jafnvægi í
íslensku efnahagslífi og hagstætt
rekstarumhverfi til vaxtar í at-
vinnulífi.
Blekkingar iðnaðarráðherra:
Tonn af áli jafhgildi tonni
afþorski!
Það sætir tíðindum með hvaða
aðferðum reynt er að vinna fylgi
við þetta heljarstökk. Jón Sigurðs-
son hefur verið óþreytandi að boða
þessa erlendu stóriðju sem sérstakt
fagnaðarerindi. Hann hefur reynt
að halda því að þjóðinni að í 200
þúsund tonna álbræðslu felist úr-
lausn fyrir efnahag íslendinga og
lífskjör sem jafnist nokkur veginn
á við 2A af öllum þorskafla af ís-
landsmiðum.
í áramótagrein ráðherrans í Al-
þýðublaðinu 30. desember 1989
sagði hann t.d. um þetta efni:
„Eitt tonn af áli frá álbræðslu
hérá landi skilar álíka miklu íþjóða-
búið og eitt tonn af þorski upp úr
sjó. Það þarf í raun ekki fleiri orð
til þess að lýsa því hversu mikilvæg
viðbót við atvinnulífið í landinu öllu
aukin álframleiðsla gæti orðið. “
Þegar kom fram á útmánuð 17.
mars 1990 sagði ráðherrann m.a.
um álbræðsluna í löngu viðtali við
Alþýðublaðið:
„Til aðgefa hugmynd um hversu
mikilvægt er að í þetta verði ráðist
þá stappar nærri þegar verðið á
álinu er í góðu meðallagi þá sé eitt
tonn af áli jafn mikils virði sem
innlegg í þjóðarbúið og eitt tonn
af þorski.“
Þessi síbyljuáróður hefur verið
endurtekinn af Jóni Sigurðssyni og
fleirum við fjölmörg tækifæri og
það í öflugri fjölmiðlum en Alþýðu-
blaðinu. Þannig lagði formaður Al-
þýðuflokksins, Jón Hannibalsson,
mikla áherslu á þetta atriði í eldhús-
dagsumræðum frá Alþingi 4. maí
1990. Með þessum fjarstæðuáróðri
á að reyna að vinna þjóðina til fylg-
is við málið og endurtaka ósannind-
in nógu oft til að menn trúi.
Þegar frumvarp um raforkuver
vegna álbræðslu var til meðferðar
í iðnaðarnefnd neðri deildar Alþing-
is í byijun maí var farið yfír þennan
málflutning ráðherra Alþýðuflokks-
ins og var Þjóðhagsstofnun m.a.
beðin um álit þar að lútandi.
Niðurstaða Þjóðhagsstofnunar
er að hreinar gjaldeyristekjur
af hverju þorsktonni séu tvöfalt
tO þrefalt meiri en af áltonni,
þ.e. að álið gefi aðeins ‘/s af ígildi
þorsks fyrstu 10 starfsár ál-
bræðslu og 'A til lengri tíma litið.
Með þessu er þó ekki öll sagan
sögð. I útreikningum Þjóðhags-
stofnunar eru afborganir og vextir
af innlendum hluta fjárfestingar-
innar í álbræðslu og virkjunum ekki
dregnar frá. Látum vera með af-
borganirnar, þar sem innlend fjár-
festing er kaup á innlendum fram-
leiðsluþáttum og aðföngum. Hins
vegar gildir öðru máli um vextina
af innlendu fjárfestingunni, ef hún
er að mestu leyti íjármögnuð með
erlepdum lánum, eins og tíðkast
hefur í hliðstæðum tilvikum til
þessa. Verði sú raunin og sé tek-
ið tillit til þess í samanburði yrði
hlutfallið milli áls og þorsks 'A-'/«
samkvæmt lauslegum útreikn-
ingum.
Þannig eru álvísindi Alþýðu-
flokksráðherranna orðin harla létt-
væg og fyrrverandi þjóðhagsstjóri
orðinn ber að dæmafáum blekking-
um. Það er illa gert gagnvart þjóð,
sem á mest undir sjávarafla komið,
að reyna að villa um fyrir henni
með svo grófum hætti sem hér um
ræðir. I ákvörðunum um stóriðju,
þar sem velt er stórum fjárhæðum,
þurfa menn að líta hlutlægt á mál-
in og ætla borð fyrir báru.
Hjörleifúr Guttormsson
„Einn ósæmilegasti
þáttur varðandi undir-
búning álbræðslu lýtur
að meðferð stjórnvalda
á hugsanlegri staðsetn-
ingu verksmiðjunnar.“
Raforkuverðið óttalegur
leyndardómur
Við umfjöllun um frumvarp um
raforkuver vegna álbræðslu í iðnað-
arnefnd neðri deildar var reynt að
varpa ljósi á samningsstöðu Islend-
inga varðandi raforkusölu til ál-
bræðslu. Upplýsingar fengust um
meðalframleiðslukostnað Lands-
virkjunar, sem legið hefur á bilinu
20-25 mill á kílóvattstund (117-141
eyrir á verðlagi 1989) undanfarin
fjögur ár. í því sambandi er rétt
að hafa í huga, að margar eldri
virkjanir fyrirtækisins eru afskrif-
aðar, eða samtals 27 milljarðar af
um 80 milljarða króna fastafjár-
munum.
Þegar hins vegar voru bomar
fram fyrirspurnir um raforkuverð
sínum stað voru sem hér segir:
1. Gróðursetning lúpínuhnausa.
2. Útplöntun birkis og annarra tijáa.
3. Gróðursetning víðiafklippinga.
4. Handsáning á grasfræi.
Önnur verkefni sem hægt er að
vinna en voru ekki unnin þessa vor-
daga eru:
6. Gróðursetning melgresis í pott-
um.
7. Jöfnun og sáning í rofabörð.
Þessi verkefni gengu vel en erfitt
var að samræma starfíð þannig að
til dæmis allir gerðu átak sama dag-
inn. Þess vegna völdu skólar mis-
munandi daga eftir aðstæðum í
hveijum skóla, enda varð að taka
tillit til veðurs, prófdaga og reyndar
skólaloka sem enn eru mismunandi.
í einu tilviki tóku kennarar átakið
alfarið upp á sína arma þar sem er-
fítt var að koma landgræðsludegin-
um fyrir.
Því má bæta við að nokkrir skólar
á Suðumesjum hafa safnað birki-
fræjum að hausti og gekk það vel.
Fallegur haustdagur við frætínslu er
hin besta útivist við upphaf skóla.
Þeir lærdómar sem við á Suður-
nesjum teljum okkur hafa af þessu
starfí em helst þeir að best sé, að
minnsta kosti til að byija með, að
gróðursetja lúpínu og handsá gras-
fræi. Á ákveðnum svæðum á Suður-
nesjum er hægt að koma upp skógar-
lundum eins og dæmin sanna. Brýn-
ast er að binda jarðveginn svo að
hamr fjúki ekki á haf út og verði
engri jurt að jörð.
Vordagar Vigdísar
landgræðsludagar skólafólks á Suðurnesjum
eftirÁsgeir
Beinteinsson
Grunnskólamir á Suðumesjum
stóðu fyrir landgræðslu og gróður-
vemdarátaki vorin 1988 og 1989.
Þessu átaki verður haldið áfram nú
í vor. Vinnuheiti þessara land-
græðsludaga hefur verið „Vordagar
Vigdísar" til heiðurs forseta íslands.
Það er gert ráð fyrir því í lögum
(nr. 58, 21. maí 1974 og nr. 13, 31.
jan. 1952) að skólamirgeti tekið dag
í slík verkefni á skólaárinu. í þessu
greinarkorni ætla ég að segja frá
því hvað skólamir geta gert og hvað
skólamir á Suðumesjum hafa gert
og hvemig til hefur tekist með þetta
verkefni.
Áður en lengra er haldið vil ég
geta þess að átakið gekk vel bæði
vorin en meira um það síðar.
Hér er um mörg misjöfn verkefni
að ræða og fer sjálfsagt eftir aðstæð-
um á hveijum stað hvað heppilegt
er að gera. Það getur einnig verið
þáttur í landgræðslu og gróðurvemd
arátaki Skólanna að fmha heppilégt
verkefni. Til dæmis með því að prófa
sig áfram með ýmsa möguleika.
Landgræðsluátak af þessu tagi getur
líka verið hluti af stærra umhverfís-
fræðsluverkefni sem er það svið
menntunar sem síst má vanrækja.
Til þess að landgræðsluverkefni
af þessu tagi geti orðið að árlegum
viðburði er mikilvægt að einskorða
það við ákveðinn árgang og auk
þess þarf það að vera einfalt og fljót-
unnið. Skipulag og framkvæmd má
ekki vera það flókin að hún fæli
kennara frá, að vilja taka þátt í því.
Staðreynd málsins er nefnilega sú
að í dag er mörgum áhugaverðum
og merkilegum verkefnum stungið
að kennurum svo að sumum fínnst
og það réttilega að lítill tími verði
aflögu til hinnar eiginlegu grunn-
skólakennslu.
Það er reynsla fyrir því að heppi-
legast sé að fela 6. bekk þetta verk-
efni. Þegar nemendur eru 12 ára
verða ákveðin skil í þroska þeirra,
bæði andlega og líkamlega, sem ein-
mitt má tengja starfi af þessu tagi.
Þau ættu að vera nægilega þroskuð
til að skilja mikilvægi svona starfs
fyrir framtíðarbúsetu mahha hér á'
landi og reyndar i heiminum öllum.
An fijósemi og frækoma verður eng-
in framtíð. Nú einnig má segja að
námslega eru þau á tímamótum þar
sem þau fara að takast á við önnur
verkefni í 7. bekknum sem tengjast
meira framtíðarákvörðunum.
Það er ekki nauðsynlegt að ein-
skorða þetta við vorverkefni því að
þetta getur líka verið haustverkefni
þar sem hægt er að tína fræ, til
dæmis birkifræ, þar sem fengur er
að þeim. Einnig er hægt að gróður-
setja ákveðnar tijátegundir á haustin
og ekki er það síðra en á vorin skilst
mér.
Vorverkefnin sem hægt er að
vinna eru margvísleg og þau er hægt
að vinna ein sér en þau geta einnig
tengst útiveru eða stuttum ferðalög-
um og er dæmi um það á Suðumesj-
um. Grunnskóli Njarðvíkur hefur um
langt árabil tengst gróðursetningu
árlegri vorferð 6. bekkjar. Þannig
er plöntun tijáa eðlilegur þáttur í
útivist og skemmtun enda hafa þetta
verið ánægjulegar og árangursríkar
ferðir eins og sjá má í Sólbrekkum
sunnan Reykjanesbrautar.
Verkefni annarra skóla á Suður- ■ •
nesjum sem öll reyndust vel hvert á
sem til umræðu væri í yfirstand-
andi samningum við Atlantal-aðil-
ana var harðlega neitað að svara
nokkru þar að lútandi. Ekki feng-
ust heldur nein svör við spurningum
um viðbótarkostnað í orkukerfinu,
svonefndan flýtingarkostnað, né
heldur við fyrirspumum er vörðuðu
ráðgerða tengingu rafmagnsverðs
við verð á áli. Borið var við við-
kvæmri samningsstöðu og skipti
engu þótt talað væri um nefndina
sem lokaðan vettvang í þessu sam-
bandi.
Athyglisvert er að alþingismönn-
um er í þingnefnd neitað um upplýs-
ingar um undirstöðuþætti er varða
raforkukostnað og undirbúning
samninga um álbræðslu. Á sama
tíma er þingið beðið um að veita
víðtækar heimildir til virkjana og
fjárskuldbindingar vegna virkj-
anaundirbúnings og framkvæmda.
Gífurleg áhætta tekin
Með raforkusölu til álbræðslu,
ef af verður, er stefnt í stórfellda
áhættu fyrir Landsvirkjun og inn-
lenda viðskiptavini fyrirtækisins,
atvinnurekstur og einstaklinga.
Opinberlega er talað um að veita
afslátt á orkuverði fyrstu starfsár
bræðslunnar og tengja á raforku-
verðið við heimsmarkaðsverð á áli,
sem tekur miklum sveiflum. Af því
hafa menn þegar reynslu í viðskipt-
um við ÍSAL, en nú á að margfalda
þá áhættu í samningum við Atlant-
al. Rétt er að hafa í huga, að eftir
að ný álbræðsla hefði tekið til starfa
1995 væri hlutfall raforkusölu til
stóriðju af heildarsölu Landsvirkj-
unar 62% og hækkaði í 71% um
aldamót, ef álbræðslan yrði stækk-
uð í 400 þúsund tonna framleiðslu-
getu á ári.
Þegar svo væri komið er fátt
orðið eftir til vamar fyrir aðra við-
skiptavini Landsvirkjunar, sem
hljóta að þurfa að taka á sig byrð-
ar ef þróunin yrði mjög óhagstæð
varðandi greiðslur frá stóriðjufyrir-
tækjum. I ljósi þessa sýnist það
brýnt úrlausnarefni að greina á
milli reksturs virkjana sem reistar
era fyrst og fremst vegna stórnot-
enda eins og álbræðslu og raforku-
vera sem framleiða fyrir almenn-
ingsveitur.
Umhverfismál í tvísýnu
Iðnaðarnefnd neðri deildar Al-
þingis leitaðist við að gera sér grein
fyrir stöðu umhverfismála vegna
fyrirhugaðra virkjanaframkvæmda
og álbræðslu.
Það er álit undirritaðs að veruleg-
ar brotalamir séu í stjórnunarlegri
meðferð þessara mála og ekki hafi
þar verið ráðin bót á með skipun
sérstakrar ráðgjafarnefndar fyrir
iðnaðarráðherra um umhverfísáhrif
iðjuvera.
„Það er ánægjulegt að
geta sagt firá því að
landgræðsla er orðin að
föstum lið í vorstarfi
grunnskólanna á Suð-
urnesjum.“
Eins og sjá má geta margs konar
verkefni orðið að gagni í baráttunni
fyrir bættum börðum og sánum
sverði.
Það er ánægjulegt að geta sagt
frá því að landgræðsla er orðin að
föstum lið í vorstarfi grunnskólanna
á Suðurnesjum. Sem betur fer eru
menn að verða sér meðvitaðir um
mikilvægi þess að gera Móður jörð
að meðlim í samfélagi manna sem
taka verður tillit til eins og annarra
lífvera. Hana verðum við að umgang-
ast af tillitssemi og ræktarsemi enda
er hún bæði móðir og faðir okkar
allra, án hverrar við gætum ekki lif-
að.
Verkefni skólanna í ár eru sem
hér segir:
Myllubakkaskóli í Keflavík (s.
92-11450): Sáning og áburðardreif-
ing. Sáð verður á Hólmsbergi sunnan
við kirkjugarðinn 28. maí.
Gerðaskóli í Garði (s. 92-27020):
Lúpínurætur verða settar niður í