Morgunblaðið - 30.05.1990, Qupperneq 26

26
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 30. MAÍ 1990
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 30. MAI 1990
27
PnfiipiMnMp
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 1000 kr. á mánuði innanlands. I lausasölu 90 kr. eintakið.
Vandi
Gorbatsjovs
Míkhaíl Gorbatsjov, forseti
Sovétríkjanna, er lagður
af stað til fundar við George
Bush, forseta Bandaríkjanna.
Þeir hittast nú við einstakar
aðstæður. Aldrei frá lyktum
síðari heimsstyrjaldarinnar
hefur nokkur leiðtogi Sovét-
ríkjanna staðið jafn höllum
fæti og Gorbatsjov um þessar
mundir.
George Bush hefur látið orð
falla á þann veg, að hinn sov-
éski viðmælandi hans hafi
stjórnartaumana í Sovétríkj:
unum í öruggri hendi sinni. I
þessum orðum Bandaríkjafor-
seta er holur hljómur.
Gorbatsjov hefur gjörsam-
lega mistekist í glímunni við
sovéska efnahagsvandann.
Hann hefur nú boðað róttækar
aðgerðir, sem felast méðal
annars í því að stórhækka
verð á matvælum. Biðraðir
eftir þeim hafa lengst jafnt
og þétt í Moskvu og annars
staðar í Sovétríkjunum á þeim
fimm árum, sem Gorbatsjov
hefur verið völd. Raðirnar
hafa að vísu styst undanfarið
af þeirri einföldu ástæðu, að
fólk skipar sér ekki í þær til
að bíða eftir engu. Skorturinn
er víða orðinn svo mikill að
ekkert er lengur á boðstólum.
Þegar síðan tilkynnt var um
verðhækkanirnar á dögunum
reis mikil andmælaalda og
getur hún auðveldlega breyst
í hættulegan brotsjó.
Gorbatsjov hefur engin úr-
ræði sem duga til þess að hefta
sjálfstæðisbaráttu einstakra
sovéskra lýðvelda sem vilja
losna undan miðstjórn her-
ranna í Kreml. Eystrasaltsrík-
in þijú hafa til dæmis samein-
ast í barátturini fyrir sjálf-
stæði, þótt þau hafi valið ólík-
ar leiðir að markmiðinu. Hark-
an sem Sovétmenn beita í Lit-
háen þrengir enn að lífskjörum
fólksins þar en megnar ekki
að bijóta sjálfstæðisviljann á
bak aftur. Þróunin til sjálf-
stæðis sem hafin er í Eystra-
saltsríkjunum verður ekki
stöðvuð, hvorki með þvingun-
um né valdi. Hið eina sem
Gorbatsjov getur gert er að
reyna að hægja á henni. Haldi
hann völdum áfram verður
hann áhorfandi í bestu sætum
að upplausn sovéska nýlendu-
veldisins.
Gorbatsjov nýtur meiri vin-
sælda erlendis en í Sovétríkj-
unum. Hann hefur aldrei feng-
ið neitt umboð frá almenn-
ingi. Hann hófst til æðstu
metorða undir handaijaðri
Júrís Andropovs, þáverandi
yfirmanns KGB. Þegar Gorb-
atsjov lét kjósa sig forseta
veltu menn vöngum yfir því,
hvers vegna hann notaði ekki
tækifærið og Ieitaði eftir um-
boði hjá þjóðinni í almennum
kosningum. Hann valdi hinn
kostinn að láta sovéska þingið
kjósa sig. Boris Jeltsín sem
Gorbatsjov bolaði úr stjórn-
málaráðinu, æðstu valdastofn-
un landsins, og öðrum pólitísk-
um áhrifastöðum, hefur síðan
tekið þátt í almennum kosn-
ingum, þar sem hann sigraði.
Að þessu leyti stendur Jeltsín
nær fólkinu í landinu en Gorb-
atsjov og Jeltsín hefur ein-
dregið snúist gegn Gorbatsjov
og gagnrýnir hann harðlega.
í gær var Jeltsín kjörinn for-
seti þings rússneska lýðveldis-
ins, langstærsta og öflugasta
lýðveldisins innan Sovétríkj-
anna. Þar með stendur Gorb-
atsjov frammi fyrir sterkum
pólitískum andstæðingi, sem
ætlar að nota völd sín og stærð
og áhrif rússneska lýðveldisins
til að þjarma að Gorbatsjov.
Löngum hefur verið sagt,
að ekkert nema borgarastyij-
öld gæti orðið afsprengi hinn-
ar gífurlegu spennu sem ríkir
innan Sovétríkjanna. Fjörbrot
kommúnismans eru jafnframt
endalok hins sovéska ríkis eins
og við þekkjum það. Þegar lit-
ið er á þrengingar Kremlveija
má það hins vegar aldrei
gleymast, að sovésk stjórnvöld
ráða yfir gífurlega öflugum
kjarnorkusprengjum og tækj-
um til að flytja þær um heim
allan. Takist þeim Bush og
Gorbatsjov að setja kjarnorku-
vopnunum einhveijar skyn-
samlegar skorður og stuðla
að stöðugleika á þessum
óvissu tímum yrði fundi þeirra
fagnað um heim allan. Ef
fundurinn þjónar ekki öðrum
tilgangi en að sýna að Gorb-
atsjov fari enn með óskoruð
völd í Sovétríkjunum, byggist
hann á fölskum forsendum og
þjónar ekki brýnustu hags-
munum.
Evrópubankinn:
Ný flölþjóðleg
fj ámiálastofiiun
Endurreisn og umbreyting á hagskipulagi í Mið- og A-Evrópu
eftirJón Sigurðsson
í gær var undirrituð í París stofn-
skrá Evrópubankans til endurreisnar
efnahags og lýðræðis í ríkjum Mið-
og Austur-Evrópu. Stofnun Evrópu-
bankans er táknræn fyrir þær miklu
breytingar sem nú eiga sér stað í
þessum ríkjum. Breytingar eru bæði
örari og meiri en nokkurn hefði órað
fyrir aðeins fyrir nokkrum mánuð-
um. Þjóðirnar varpa af sér oki
kommúnisma og miðstýringar.
Frelsisvindar feykja burt þrúgandi
andrúmslofti einangrunar og of-
stjórnar kommúnismans. Austur- og
Vestur-Þýskaland standa á þrö-
skuldi sameiningar og fyrsta skrefið
yfir hann verður stigið 2. júlí næst-
komandi þegar peningabandalag
ríkjanna gengur í gildi. Berlínarmúr-
inn og járntjaldið heyra nú sögunni
tii og verða framvegis í minnum
höfð til marks um ógæfuspor í sögu
Evrópu.
Þjóðir Mið- og Austur-Evrópu
hafa goidið það dýru verði að treysta
á hagskipulag sem byggðist á mið-
stýrðum áætlunarbúskap. Kommún-
isminn drap framtak einstaklinga í
dróma og gat alls ekki tryggt al-
menningi svipuð iífskjör og þjóðir
Vestur-Evrópu hafa náð. Um leið
og þjóðir Mið- og Austur-Evrópu
taka upp fjölflokkalýðræði í stað ein-
ræðis komnpúnismans freista þær
þess að breyta hagskipulagi sínu á
þann hátt að leysa markaðsöflin úr
læðingi og virkja þau til að auka
hagsæld. I stað efnahagslegrar ein-
angrunar stefna þessar þjóðir nú að
því að verða hluti af hinu alþjóðlega
hagkerfi og efla utanríkisviðskipti.
Ríkin sem nú hverfa frá kommún-
isma verða að ganga leiðina á enda
til markaðsbúskapar að vestrænni
fyrirmynd. Tilraunir þeirra til að
finna leiðir á milli miðstýringar
kommúnismans og markaðsbúskap-
ar, einkum í Póllandi og Ungveijal-
andi, hafa ekki borið árangur. í báð-
um þessum ríkjum gera framsýnir
forystumenn sér grein fyrir því að
einungis grundvallarbreytingar á
hagskipulaginu geta fært þjóðunum
þá velsæld sem væntingar almenn-
ings standa til.
Byrjunarörðugleikar
Þessi umbreyting mun ekki ganga
þrautalaust fyrir sig. Engar leiðbein-
ingar eru til um það hvernig best
er að gerbreyta hagskipulagi á
skömmum tíma. Þó virðist Ijóst að
afnám ríkiseinokunar á framleiðslu-
þáttum og fijáls verðmyndun á
grundvelli markaðslögmála er lykil-
atriði í þessum breytingum. Hætt
er við að umbreytingunni fylgi aukin
verðbólga og atvinnuleysi fyrst í stað
á meðan þjóðfélagið lagar sig að
þeirri breytingu að búa ekki lengur
við verðstýringu og stórkostlega nið-
urgreitt verð á lífsnauðsynjum, mat-
vöru og húsnæði.
Þá er ljóst að endurreisnin og
umbreytingin munu kreíjast mikilla
fjármuna. Verksmiðjur eru úreltar,
samgöngumannvirki léleg og önnur
þjónusta sem hið opinbera lætur
vanalega af hendi, s.s. vatn, raf-
magn og fjarskipti, og er í rauninni
forsenda þess að einkaframtak fái
notið sín, er víða tiltölulega vanþró-
uð. Þá hefur komið í ljós að umhverf-
isspjöll og mengun af ýmsum toga
eru mun alvarlegri í ríkjum Mið- og
Austur-Evrópu en nokkurn óraði
fyrir og br'yn þörf er á meiriháttar
hreinsunaraðgerðum og umhverfis-
vörnum.
Fjárfestingarbanki fyrir ríki
Mið- og Austur-Evrópu
Þegar er ijóst að alþjóðastofnanir
eins og Alþjóðabankinn, Alþjóða
lánastofnunin og Evrópubandalagið
og stofnanir þess, einkum Evrópski
fjárfestingarbankinn (EIB), munu
gegna mikilvægu hlutverki í því end-
urreisnarstarfi sem framundan er í
ríkjum Mið- og Austur-Evrópu og
ýmist lána þessum þjóðum fé, leggja
fé í atvinnurekstur eða veita þeim
tæknilega aðstoð. Þá eru mörg
einkafyrirtæki á Vesturlöndum
reiðubúin að íjárfesta í atvinnu-
rekstri í þessum löndum enda fram-
leiðslukostnaður lægri þar en á Vest-
urlöndum, auk þess sem þessi ríki
munu verða mikilvægur neytenda-
markaður í framtíðinni eftir því sem
lífskjör batna.
Engu að síður þótti vestrænum
ríkjum ástæða til að setja á laggir
sérstaka íjármálastofnun til að
greiða fyrir breytingunum í þessum
ríkjum og í gær var undirrituð í
París stofnskrá fyrir Endurreisnar-
og þróunarbanka Evrópu („Europ-
ean Bank for Reconstruction and
Development“) sem mun hafa höfuð-
stöðvar í London. Þetta var söguleg
stund þar sem þetta er í fyrsta sinn
síðan 1945, þegar Alþjóðabankinn
og Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn voru
stofnaðir, að vestræn ríki og ríki
Austur-Evrópu standa að stofnun
sameiginlegrar íjármálastofnunar.
Bankanum svipar að nokkru leyti
til annarra fjölþjóðlegra þróunar-
banka, s.s. Þróunarbanka Afríku,
Þróunarbanka Asíu, Ameríska þró-
unarbankans og að sjálfsögðu Al-
þjóðabankans, en öðrum þræði er j
hann annars eðlis því honum er
beinlínis ætlað að styðja lýðræðis-
Jón Signrðsson
„Endurreisnar- og þró-
unarbanka Evrópu er
ætlað að greiða fyrir
þeim stórkostlegu og
langþráðu breytingum
sem eru að verða í
ríkjum Mið- og Austur-
Evrópu og hann á
eflaust eftir að gegna
þar veigamiklu hlut-
verki. Islendingum ber
sem velmegandi lýð-
ræðisþjóð að styðja
stofhun bankans líkt og
önnur iðnvædd lýðræð-
isríki gera.“
þróunina í ríkjum Mið- og Austur-
Evrópu.
Frakkar áttu lrumkvæðið
Francois Mitterrand, Frakklands-
forseti, varpaði fyrstur fram þeirri
hugmynd að Evrópubandalagið
stofnaði þróunarbanka fyrir ríki
Austur-Evrópu í október sl. þegar
Frakkar voru í forsæti í leiðtogaráði
Evrópubandalagsins. Hugmyndinni
var vel tekið og hún var samþykkt
af leiðtogunum á fundi í Strassborg
hinn 9. desember sl. Upphaflega var
hugmyndin sú að Evrópubandalagið
og stofnanir á vegum þess, að sjálf-
sögðu auk ríkja Mið- og Austur-Evr-
ópu, stæðu ein að bankanum en fljót-
lega var horfið frá því og ríkjum
utan bandalagsins boðin þátttaka.
Stofnendur bankans eru 42: 24 að-
ildarríki OECD, ásamt Egyptalandi,
ísrael, Kýpur, Liechtenstein, Möltu,
Marokkó, Mexíkó og Suður-Kóreu
og 8 ríki Mið- og Austur-Evrópu
(A-Þýskaland, Búlgaría, Júgóslavía,
Pólland, Rúmenía, Sovétríkin,
Tékkóslóvakía og Ungveijaland),
auk tveggja stofnana Evrópubanda-
lagsins, Efnahagsbandalags Evrópu
og Evrópska Ijái'festingarbankans.
Hlutverk bankans
Hlutverk bankans er pólitískara
en hlutverk annarra ijölþjóðlegra
lánastofnana. Þannig er beinlínis
sagt í stofnskránni að honum sé
ætlað að aðstoða við þróun yfir í
markaðshagkerfi og stuðla að efl-
ingu einkaframtaks í þeim ríkjum
Mið- og Austur-Evrópu sem hafa
ákveðið að taka upp Ijölflokkalýð-
ræði og markaðsbúskap. Á undir-
búningsfundum fyrir stofnun bank-
ans, sem hófust í janúar sl., stóð
lengi styrr um aðgang Sovétríkjanna
að úármagni frá bankanum þar sem
fulltrúar nokkurra stofnenda bank-
ans, einkum Bandaríkjanna, töldu
vafasamt að þessi skilyrði væru upp-
fyllt þar í landi auk þess sem Sov-
étríkin væru það stór að þau gætu
auðveldlega gleypt allt ijármagn
bankans. Samkomulag náðist um að
á næstu þremur árum myndi fyrir-
greiðsla bankans í Sovétríkjunum
takmarkast við þá ijárhæð sem Sov-
étríkin hefðu greitt til bankans í
formi stofníjárframlags á hveijum
tíma. Það eru í reynd mikil tíðindi
að tekist hefur á aðeins fjórum mán-
uðum að ná samkomulagi um stofn-
skrá Evrópubankans. Aldrei fyrr
hefur tekist að gera alþjóðasamning
um jafn mikilvægt málefni á jafn-
skömmum tíma. Frakkar eiga mik-
inn heiður skilinn fyrir forystu sína
í málinu, ekki síst Jacques Attali,
sem nú hefur verið ákveðið að verði
fyrsti bankastjórinn.
í starfi bankans verður höfuð-
áhersla lögð á það að efla starfsemi
einkaaðila í ríkjum Mið- og Austur-
Evrópu en honum er þó heimilt að
veita lán til aðgerða, hvort sem þær
eru á vegum einkaaðila eða opin-
berra aðila, sem eru til þess fallnar
að markaðshagkerfið geti starfað
eðlilega. í þessu sambandi má nefna
framkvæmdir á sviði samgöngu-
mannvirkja, veitu- og ijarskipta-
kerfa. Þá er bankanum ætlað að
veita ijárhagslegan stuðning við
verkefni á sviði umhverfismála.
Starfsemi bankans
Bankinn mun bæði lána til og
leggja hlutafé í einkafyrirtæki og
ríkisfyrirtæki, sem verið er að einka-
væða til að greiða fyrir þeirri breyt-
ingu eða til að stuðla að þátttöku
erlendra aðila í slíkum fyrirtækjum.
Þá er honum einnig heimilt að
ábyrgjast hlutaijárútboð eða lántök-
ur fyrirtækja. Heildaraðstoð bank-
ans við opinber fyrirtæki á hveiju
tveggja ára tímabili er takmörkuð
við 40% af samanlagðri íjárhags-
legri aðstoð bankans og sama hám-
ark gildir um aðstoð hans við opin-
ber fyrirtæki í hveiju landi en í þeim
útreikningum er hins vegar miðað
við fimm ára tímabil. Það er mikil-
vægt í þessu sambandi að lán,
ábyrgðir eða eiginíjárframlag til
ríkisfyrirtækja sem verið er að
einkavæða og lán til opinberra lána-
stofnana sem endurláná til einkafyr-
irtækja verða ekki talin með ijár-
hagslegri fyrirgreiðslu við opinbera
aðila.
Ljóst er að bankinn getur ot'ðið
mikilvæg uppspretta fjármagns og
annarrar fyrirgreiðslu fyrir sam-
starfsverkefni, sérstaklega jarðhita-
verkefni, á milli íslenskra aðila og
fénu er 0,1%, eða 10 milljónir ECU
(um 740 m.kr.). Stofnendur bankans
greiða 30% af hlut sínum á næstu
fimm árum og skuldbinda sig til að
greiða afganginn ef bankinn þarf á.
auknu fé að halda. ísland þarf því
að greiða um 220 m.kr. til bankans
á næstu fimm árum, eða um 44
m.kr. á ári.
Bankaráð skipað einum fulltrúa
frá hveijum af stofnendum bankans
fer með æðsta vald í málefnum hans.
Bankastjórn skipuð 23 mönnum fer
með daglega stjórn mála fyrir hönd
bankaráðsins. Aðildarríki Evrópu-
bandalagsins og stofnanir þess skipa
11 fulltrúa í bankastjórnina, EFTA-
ríkin, Kýpur, Malta og Israel skipa
4 fulltrúa, ríki Mið- og Austur-Evr-
ópu skipa 4 fulltrúa og loks ríki utan
Evrópu 4 fulltrúa. Samkomulag hef-
ur tekist á milli íslendinga og Svía
um að þessar þjóðir standi saman
að kjöri fulltrúa í bankastjórn.
Framkvæmdastjórn bankans
vei'ður í höndum eins bankastjóra
og nýlega náðist samkomulag um
að ráða Frakkann Jacques Attali,
núverandi ráðgjafa Mitterrands,
Frakklandsforseta, til þess starfs,
eins og áður sagði. Auk bankastjóra
verður stjórn bankans í höndum eins
eða fleiri aðstoðarbankastjóra.
Lokaorð
Endurreisnar- og þróunarbanka
Evrópu er ætlað að greiða fyrir þeim
stórkostlegu og langþráðu breyting-
um sem eru að verða í ríkjum Mið-
og Austur-Evrópu og hann á eflaust
eftir að gegna þar veigamiklu hlut-
verki. íslendingum ber sem velmeg-
aðila í ríkjum Mið- og Austur-Evrópu
og stuðlað þannig að útflutningi á
íslensku hugviti og verkþekkingu. í
þessu sambandi má til dæmis nefna
samstarf sem tekist hefur á milli
Virkis-Orkint og ungverskra aðila
um jarðhitaverkefni í Ungveijalandi
og áform þessara aðila um sameigin-
lega „landvinninga" í Mið- og
Austur-Evrópu.
En bankinn verður einnig annað
og meira en uppspretta íjái'magns.
Hann verður mikilvægur nýr vett-
vangur fyrir skoðanaskipti og miðl-
un þekkingar frá vestrænum sér-
fræðingum til starfsbræðra í ríkjum
Mið- og Austur-Evrópu um ýmis
atriði á sviði efnahagsmála, íjármála
og stjórnunar. Á þessum sviðum
standa síðarnefndu ríkin Vesturlönd-
um langt að baki. Ein forsenda þess
að umbreytingin yfir í markaðsbú-
skap heppnist eins og vonir standa
til er að þjóðirnar öðlist þekkingu á
því hvernig best er að nýta sér þá
kosti sem valddreifing og markaðs-
búskapur bjóða umfram miðstýrðan
áætlunarbúskap kommúnismans.
Stærð bankans, hlutur íslands
og stjórnskipulag
Stofnfé hins nýja banka nemur
um 10 milljörðum ECU eða um 740
milljörðum kr. Hlutur Bandaríkjanna
er stærstur, 10%, en síðan koma
Bretland, Frakkland, Ítalía, Japan
og Vestur-Þýskaland með rúmlega
8,5% hvert ríki. Til samans leggja'
aðildarríki Evrópubandalagsins,
Efnahagsbandalag Evrópu og Evr-
ópski ijárfestingarbankinn fram 51%
af stofnfénu. Hlutur íslands í stofn-
andi lýðræðisþjóð að styðja stofnun
bankans líkt og önnur iðnvædd lýð-
ræðissríki gera. Um leið og Evrópu-
bankinn nýi kemur ríkjum Mið- og
Austur-Evrópu til góða lýkur hann
upp dyrum fyrir íslensk fyrirtæki
og sérfræðinga til að starfa á al-
þjóðavettvarigi og vinna að verkefn-
um í samvinnu við erlenda aðila með
stuðningi bankans.
Það bjarmar af nýjum degi í Evr-
ópu.
HöHwdur er iðnaðar- og
viðskipíaráðherra.
Gerður Gunnarsdóttir, fiðluleik-
ari, varð í fyrsta sæti í Postbank-
Sweelinck-keppninni í Amster-
dam.
Islenskur
fiðluleikari
í fyrsta sæti
ÍSLENSK stúlka, Gerður Gunn-
arsdóttir, sem stundar framhalds-
nám í fiðluleik við Sweelinck Cons-
ervatorium í Amsterdam, varð í
fyrsta sæti í svonefndri Postbank-
Sweelinck-keppni í fiðluleik sem
fram fór í Amsterdam á tímabilinu
24. apríl til 3. maí sl.
Að keppni þessari standa tónlistar-
háskólinn Sweelinck Conservatorium
og Postbank, einn stærsti banki í
Hollandi. Tilgangur keppninnar er
að hvetja unga tónlistarmenn til
dáða. Fer keppnin fram annað hvert
ár og er hún helguð einu hljóðfæri
hveiju sinni. Að þessu sinni var keppt
í fiðluleik. Þátttakendur urðu annað-
hvort að vera innritaðir í tónlistarhá-
skóla í Hollandi eða hafa lokið prófi
þar í landi á síðustu tveimur árum.
Aldurshámark var 30 ár.
Þrettán fiðluleikarar frá ýmsum
löndum tóku þátt í keppninni. Um-
ferðir voru þijár og kepptu 6 þátttak-
enda til úrslita í síðustu lotu sem
fram fór 3. maí sl. Varð Gerður þar
hlutskörpust sem fyrr segir. Pólsk
stúlka varð önnur í röðinni. Auk
peningaverðlauna koma sigurvegar-
arnir fram á tónleikum í Amsterdam.
í haust mun Gerður leika einleik með
sinfóníuhljómsvéit Sweelinck Cons-
ervatorium á tónleikum í stóra saln-
um í Concertgebouw-tónleikahúsinu
í Amsterdam.
Þórður Harðarson yfírlæknir:
Hjartasjúkdómar á undanhaldi á Vest-
urlöndum en aukast í Austur-Evrópu
Hér skortir flármagn, ekki þekkingu eða búnað
HJARTASJÚKDÓMAR hafa verið á undanhaldi hérlendis síðasta
áratug. Kransæðastífla var fyrst greind hér árið 1938, en slíkum til-
fellum ijölgaði smám saman næstu árin úr örfáum ár hvert í nálægt
þúsund á ári kringum 1970. Sú tala tók að skríða niður á við seint
á áttunda áratugnum. Almennt eru hjartasjúkdómar í svipuðum far-
vegi á Vesturlöndum, en hrjá hins vegar æ fleiri Austur-Evrópu-
menn. Morgunblaðið ræddi við Þórð Harðarson, prófessor og yfir-
lækni á lyflæknisdeild Landspítalans, um skýringar á þessari þróun,
rannsóknir og núverandi horf hjartalækninga hér á landi. Tilefnið
er fjársöfnun Landssambands hjartasjúklinga sem fram fer dagana
31. maí - 2. júní. Samtökin hafa að sögn Þórðar gerbreytt tækjamál-
um á hjartadeildum stærstu spítalanna.
„Kransæðasjúkdómar eru mjög
algengir í Norðyestur-Evrópu,
Norður-Ameríku og Ástralíu,“ segir
Þórður. „Tíðastir eru þeir í Skot-
landi, írlandi og Finnlandi. Island
er um miðbik Norðurlanda, en við
getum huggað okkur með því að
tilfellum fer fækkandi. Hér er við-
búnaður mjög góður. Mörg undan-
farin ár hafa fleiri íslendingar
gengist undir hjartaaðgerðir og
þræðingar heldur en aðfar Evrópu-
þjóðir, miðað við fólksfjölda. Raun-
ar eru Bandaríkjamenn duglegastir
við þessar aðgerðir. En ástæður
þess hve margir Islendingar fá
svona meðferð eru einkum þær að
hér eru fleiri vel menntaðir hjarta-
sérfræðingar en gengur og gerist
meðal Evrópuþjóða og hér segja lög
að Tryggingastofnun greiði þá
læknishjálp erlendis sem ekki er
unnt að veita í landinu.
Það hefur lengi verið mikið
áhugamál okkar sem störfum að
þessum málum, að allar hjartaað-
gerðir á íslendingum verði fram-
kvæmdar hér á landi. En heldur
hefur gengið hægt að fá þetta fram.
Enn þarf hluti hjartasjúklinga að
fara til Bretlands^ í uppskurði. í
fyrra gengust 200 Islendingar und-
ir hjartaaðgerðir og næstum 70
þeirra þurfti að senda utan þegar
flóði út af biðlistum. Ástæða þessa
er sú að það vantar ijármagn.
Tæki og kunnátta er fyrir hendi í
landinu.
Af þeim 200 milljónum sem vant-
aði á fjárlög til að halda rekstri
Ríkisspítalanna óbreyttum fengust
um 170 greiddar, en tæknifijóvgan-
ir og hjartaaðgerðir urðu útundan.
Við teljum að það sem á vantaði
hefði nægttil að halda öllum hjarta-
aðgerðum í landinu. Það felst eng-
inn sparnaður í því að senda sjúkl-
inga utan, reikninga af þeim sökum
þarf að greiða jafn óðum.
Aukið álag á skurðstofur
Útvíkkanir á kransæðum geta
linað þrautir sjúklinga, en gera
þessi mál enn erfiðari. Þótt aðeins
þurfi að víkka eina æð eins og þeg-
ar best lætur bíður skurðstofa tilbú-
in á meðan. Þar eru læknar og
hjúkrunarfólk í viðbragðsstöðu ef
eitthvað skyldi fara úrskeiðis.
Þannig auka útvíkkanir álagið sem
fyrir er á skurðstofum vegna hjarta-
aðgerða. Þröngar kransæðar hafa
verið víkkaðar hér í tvö ár og nú
er brugðið á þetta ráð tvisvar til
þrisvar í viku.“
Þórður segir mikilvægt að fólk
dragi ekki að leita læknis ef það
finnur til óþæginda fyrir bijósti.
Oft megi komast hjá skurðaðgerð
með skjótum viðbrögðum. „Við höf-
um síðan 1984 beitt aðferð til að
leysa upp tappa í kransæð. Hún
felst einfaldlega í að sprauta til-
Heildartíðni
tilfella
Tíðni nýrra
tilfella
Dánartíðni
Dánartíðni, nýgengni og tíðni tilfella af kransæðastíflu pr. 100 þús.
karla. Aldursstaðlaðar tölur með 95% vikmörkum.
Þórður Harðarson yfirlæknir.
teknu efni í slagæð og er yfirleitt
það fyrsta sem reynt er þegar sjúkl-
ingur kemur inn á spítala með
hjartaverk.
Úti í heimi er sums staðar farið
að nota mjög spennandi aðferðir til
að íjarlægja fyrirstöður í kransæð-
um. Leysitækni, fræsikerfi og há-
þrýstiskol eru orð sem gætu gefið
dálitla hugmynd um þijár leiðir sem
menn eru nýfarnir að varðá:“
Þórður segir hjartadeildir
stærstu sjúkrahúsanna hér á landi
vel tækjum búnar. „Þetta er raun-
verulega einkasamtökum að þakka,
ef hjartaþræðingartæki á Landspít-
ala er undanskilið. Landssamtök
hjartasjúklinga, sem fara í fjársöfn-
un um mánaðamótin, hafa ger-
breytt tækjamálum á stóru sjúkra-
húsunum þremur í Reykjavík. Og
samtökin byggðu endurhæfingar-
stöð hjartasjúklinga, sem tók til
starfa við Háaleytisbraut fyrir ári.
Nú stefna landssamtökin að því að
koma upp deildum úti um land og
það er býsna gott mál. Samtökin
voru stofnuð fyrir sjö árum og mér
er sagt að í þeim séu nú um 1600
manns.
Banamein Jóns Vídalín
Hjartasjúkdómar urðu ekki út-
breiddir fyrr en á síðustu áratugum.
Þó hafa þeir alltaf verið til. Sterkar
líkur eru til að mynda á að Jón
Vídalín hafi dáið úr kransæðastíflu.
Forveri minn í embætti, prófessor
Sigurður Samúelsson, leitaði að ein-
kennum hjartasjúkdóma hjá per-
sónum í fornsögunum og fann á
nokkrum stöðum. Þetta eru þó fát-
íðir sjúkdómar hérlendis fram á
þessa öld, í sjúkraskrám Landspítal-
ans frá fjórða áratugnum finnast
ekki helstu einkenni þeirra nema í
örfáum tilfellum. Svo fer skriðan
af stað á fimmta áratugnum og
virðist ná fullum þunga fyrir tíu,
fimmtán árum.
í raun og veru getum við ekki
skýrt hvernig á því stendur að
kransæðastífla fer úr sárafáum til-
fellum á ári upp í þúsund og svo
niður aftur. Þó sjáum við að þetta
er hluti þróunar í Vestur-Evrópu
og vitum af þremur aðaláhættu-
þáttum kransæðasjúkdóma:
Reykingum, mikilli blóðfitu og
háum blóðþrýstingi. Staðfest hefur
verið að þessi atriði auka líkur á
kransæðasjúkdómum, en önnur
byggja á veikum grunni. Ekki er
ýkja langt síðan mikið var rætt um
svokallaðar A og B týpur, þau fræði
virðast nú vera hrunin og ekki leng-
ur talið óhollara að vera A mann-
gerð.
Á Islandi eru nokkrar rannsóknir
varðandi hjartasjúkdóma í gangi.
Prófessor Jóhann Axejsson stýrir
samanburði á Vestur-íslendihgum
og íslendingum búsettum hér
heima. Þar ytra eru kransæðasjúk-
dómar tíðari, en áhættuþættirnir
frekari hér. Þetta gildir ekki síst
um Austurland þar sem kólesteról
í börnum hefur reynst óvenju hátt.
En spurningin er hvað verndar okk-
ur eða heijar á Vestur-íslending-
ana. Til greina kemur að ómettuðu
fitusýrurnar í feitum fiski hafi
nokkra vigt til varnar þessum sjúk-
dómum. Sigmundur Guðbjarnarson
háskólarektor hefur rannsakað
slíkar fitusýrur í mörg ár. Og nýleg-
ar enskar og hollenskar rannsóknir
sýna að fiskát gefur lengri lífsvon.
Það sein þarf að kanna
Það sem vantar er að fá stóran
hóp af fólki sem sýnt hefur merki
um æðakölkun eða hjartasjúkdóma
og skipta honum í tvennt, svo hægt
sé að bera saman þá sem borða
venjulegan mat og álíka marga sem
borða mikinn fisk. Ég hef í huga
nálægt 3.000 manns í 3-4 ár eða
minni hóp í lengri tíma. Svona rann-
sókn er enn á umræðustigi. En þar
sem það er á mörkunum að ísland
ráði við rannsókn sem þessa, ein-
faldlega vegna of fárra sjúklinga,
höfum við rætt þetta dálítið við
hjartalækna í Noregi. Hugmyndin
er þá að þriðjungur sjúklinga sem
þátt taka í rannsókninni séu íslend-
ingar og hinir Norðmenn.
Þegar talað er um íslenskar rann-
sóknir á þessu sviði má ekki gleyma
miklu starfi Hjartaverndar, sem
staðið hefur síðan 1963 og gefið
af sér hagnýtar niðurstöður ekki
síður en fræðilegar. Fleiri rann-
sóknir er vert að nefna: Við höfum
verið að kortleggja erfðamynstur
sjúklinga með þykknun í hjarta-
vöðva og haft þar samvinnu við
sérfræðinga í Harvard-háskóla.
Gunnar Sigurðsson, yfirlæknir á
Borgarspítala, og læknar í London
leita að erfðavísuni sem ráða því
að blóðfita verður há i fólki. Guð-
mundur Þorgeirsson læknir kannar
innra boðkerfi æðaþelsfruma, þar
sem nú er álitið að þær eigi þátt í
æðakölkun.
Leikmenn spyija gjarna um hag-
nýtt gildi rannsókna í læknisfræði.
Það minnir mig á grein sem Julius
nokkur Comroe skrifaði nýlega í
tímaritið Science. Þar tekur hann
saman riokkrar þýðingarmestu nýj-
ungar í teknisfræði undanfarinna
áratuga. í ljós kemur að í langflest-
um tilvikum stafa þær frá rann-
sóknum sem sprottið hafa eins ög
aukaafurð grundvallarrannsókna
sem ekki virðast hagnýtar í sjálfu
sér. Ég efast ekki um að helstu
vonir til að vinna á kransæðasjúk-
dómum felist í grunnrannóknum og
bættu líferni."