Morgunblaðið - 10.11.1990, Qupperneq 5

4 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 10. NÓVEMBER 1990
mastersprófi, en var reyndar einn vetur í
Kaupmannahöfn í millitíðinni. Hann fékk
aðstoðarkennarastöðu við háskólann og hóf
doktorsnám, sem hann lagði til hliðar því
bókin kallaði. Síðasta vetur var hann svo í
Chicago og lauk við Nautnastuld, auk þess
að vinna fyrir íslenska fjölmiðla', og í lok
janúar næstkomandi heldur Rúnar Helgi til
ársdvalar í Ástralíu, en eiginkona hans, sem
er myndlistarmaður, hefur fengið árs styrk
til þass að vinna þar að list sinni.
„Ég er kominn á þá braut að helga mig
skriftum, en það er erfitt að fjármagna
þetta meðan maður er að komast af stað,
og meðal annars þess vegna komum við
heim á hverju sumri og vinnum í þijá til
fjóra mánuði. Þannig höldum við líka
ákveðnu jarðsambandi,“ segir Rúnar Helgi
aðspurður um námið og þessi ferðalög.
„Hvatinn að öllu þessu flakki var að sem
unglingur las ég einhversstaðar í viðtali við
Halldór Laxness að það ætti að senda alla
unga rithöfunda í tíu ár til útlanda. Ég hlýt
að hafa tekið þetta mjög bókstaflega því
nú hef ég verið níu vetur í víkingi, og það
er fyrirséð að ég muni fara eitthvað fram
yfir kvótann. Kannski er ég bara þáð sein-
þroska að ég þurfi lengri tíma en aðrir!“
Margir myndu kenna þessa bók þína við
póst-módernisma, plúralisma; er þetta ekki
þessi svokallaða metafixjón þar sem höfund-
ar nýta sér hin aðgreinanlegustu bókmennt-
aform?
„Jú, ég býst við að margir myndu flokka
sum stílbrigðin sem ég nota undir það, eins
og neðanmálsgreinar, og eftirmálann býst
ég við að mætti kenna við póst-módernisma:
ef það segir mönnum eitthvað. Þótt ég hafi
eitthvað íjallað um póst-módernisma sem
bókmenntafræðingur þá á ég erfitt með að
gera mér grein fyrir hvar bókin mín stendur
gagnvart honum. Auðvitað er ég dálítið
upptekinn af þessum plúralisma; það kemur
vel fram í Agli, því hann er settur í stöðu
hins dæmigerða nútímamanns að mörgu
leyti, verður fyrir skothríð af þeim áreitum
sem mörg okkar verða fyrir í nútímanum.
Það er þó sjálfsagt ekki algengt að einn og
sami einstaklingurinn verði fyrir þeim öllum,
eins og gerist með Egil þarna. Það er ekki
bara verið að setja hann í samhengi við ís-
land nútímans, heldur líka við heiminn eins
og hann er í dag, og í bakgrunninum er
alltaf goðsögnin um Egil Skallagrímsson.
Nútíð og fortíð kallast og togast á í verkinu.
Hinsvegar getur allt flokkast undir póst-
módernisma, það fer bara eftir því hvernig
hann er skilgreindur: sumir skilgreina hann
einfaldlega sem lífið eins og það er í dag,
og segja að börn séu bestu póst-módernist-
arnir því þau fái þetta beint í æð. Þó að ég
sé mjög upptekinn af byggingu skáldverka,
þá vil ég ekki gera of mikið úr stílbrögðun-
um, ég vona að ýmis uppátæki í textanum
dragi ekki athyglina frá verkinu sjálfu; þótt
þau séu í sjálfum sér merkingarbær. En það
er rétt að mikli vinna hefur farið í uppbygg-
ingu bókarinnar og ég hef reynt að eltast
við alla þræði, að týna ekki neinu niður.
Ég tek auðvitað töluverða áhættu með því
að hjóla með hluti sem vanalega eru
tengdir annarskonar bókmenntum inn í
skáldsöguna, en ég stend og fell með því.
Formið er svo að hluta til form sjálfsævisög-
unnar.“
Þú tekur á ýmsu, til dæmis kynlífi, og
þá er ekkert skafið utan af því.
„Já, finnst þér það? Frásagnaraðferðin
er þess eðlis, að þrátt fyrir að þetta sé
þriðju persónu frásögn, þá er hún oft mjög
nærri því að vera í fýrstu persónu. Sem slík
krafðist hún þess að fjallað yrði um alla
þætti á hreinskilinn hátt. Að mínum dómi
væri mjög annarlegt að skilja eina helstu
eðlishvöt mannsins útundan þegar verið er
að lýsa ungum manni eins og Agli. Lýsingar
á ástalífi Egils eru ekki bara lýsingar á ásta-
lífi hans, þær tengjast öðrum þáttum sög-
unnar. Allt eru þetta spurningar um viðmið;
sumum finnst þetta djarft og ég hef jafnvel
verið spurður hvort ég sé ekkert hræddur
um að þessi saga verði stimpluð klúr. Auðvit-
að er ég ekki hræddur um það; í mínu bók-
menntanámi las ég .töluvert nútímabók-
menntir og þar kynnist maður lýsingum sem
eru slíkar að mínar ástarlýsingar verða að
barnahjali. Þó að þetta teljist í hreinskilnara
lagi á íslenskan mælikvarða, að mér skilst,
þá held ég að ég hafi ekki skrifað klúrar
lýsingar; þær eru blátt áfram, að mínu
mati ekki dónalegar, og vonandi erótískar.
Það er samt ekki þar með sagt að ég hafi
Skoth ríð
af áreitum
VIÐTAL: EINAR FALUR INGÓLFSSON
NAUTNASTULDUR nefnist ný
skáldsaga eftir Rúnar Helga
Vignisson, liðlega þrítugan Is-
firðing. Áður hefur hann sent frá
sér skáldsöguna Ekkert slor,
1984, og mun sú bók hafa náð
metsölu á Isafirði. Rúnar Helgi
hefur síðustu ár dvalist mikið
erlendis, meðal annars við nám
í bókmenntum, og hefur varið
miklum tíma í skriftir. Afrakst-
urinn er þessi nýja skáldsaga, en
þar er sagt frá ungum manni;
hann er í Reykjavík og hann er
I Kaupmannahöfn og hann þekk-
ir og kynnist ýmsu fólki og hann
á við ýmis vandamál að stríða.
Svona upptalning segir ekki
neitt, því sagan er líka þétt í
forminu og í henni fer fram bók-
menntalegur leikur að sambandi
skáldskapar og veruleika. Hvað
segir höfundurinn um söguna og
það sem henni tengist?
RUNAR HELGIVIGNISSON
SEGIR FRÁ NÝRRIBÓK SINNI
Þessi saga fjallar um piltinn Egil
Grímsson sem kemur úr dreifbýlinu,
úr Plássi," segir Rúnar Helgi. „Þeg-
ar bókin hefst er hann staddur í
Reykjavík, býr þar í kjallarakompu og reyn-
ir að ná tökum á lífinu og tilveru sinni eft-
ir að slitnað hefur upp úr ástarsambandi
hans og stúlkunnar Ástu, sem einnig er úr
Plássi. Hann er þarna í hálfgerðu þunglyndi •
og á hann sækja silfurskottur og önnur
draugkennd fyrirbæri. Agli verður það til
happs í þessum þrengingum að hann kynn-
ist dönskum manni, og sá breytir viðhorfi
hans til lífsins töluvert. Síðan berst leikurinn
af landi brott, til Kaupmannahafnar. Þangað
fer Egill með stúlku sem heitir Aldís, og
þau eiga þar rysjótta búskapartíð um nokk-
um tíma. Þetta er söguþráðurinn í ákaflega
lauslegri mynd, ef frá er skilinn eftirmálinn,
sem ég vil ekki fara nánar út í; ég held
hann komi svolítið á óvart.
Sagan er dregm atram af togstreitum. í
fyrsta lagi er togstreita milli alþýðumanns-
ins og menntamannsins; sú dæmigerða ís-
lenska togstreita, siðan er spenna milli dreif-
býlismannsins og borgarbúans, milli Islands
og annarra landa. En það er togstreitan á
milli kynjanna sem er toppurinn á ísjakan-
um; ef hægt er að tala um bók sem ísjaka.
Það er fyrst og fremst á því sviði sem atburð-
irnir eiga sér stað og ekkert er dregið
undan í þeirri umfjöllun. Það má segja að
þessi togstreita komi einnig fram í titli bók-
arinnar: Nautnastuldi. Annarsvegar er
nautnin og hinsvegar stuldurinn, stolin
nautn. Egill er þannig milli skips og
bryggju. Þótt bókin gæti virst flókin sam-
kvæmt þessari lýsingu, þá held ég að hún
sé tiltölulega aðgengileg."
Rúnar Helgi er ísfirðingur í húð og hár,
og eftir að hafa lokið stúdentsprófi af eðlis-
fræðibraut MÍ hélt hann suður, fór í Háskól-
ann og lauk BA prófi í ensku, með íslensku
sem aukagrein. Þá ákvað hann, að eigin
sögn, að gera eitthvað róttækt við líf sitt;
fór til Frakklands í einn vetur og lærði
frönsku, var í Bandaríkjunum um tíma og
svo í Þýskalandi og nam þýsku. Þá starfaði
hann um hríð sem blaðamaður á Vestfirska
fréttablaðinu, fékk Fulbright-styrk og hélt
til Bandaríkjanna, í bókmenntanám við há-
skólann í Iowa. Þaðan lauk Rúnar Helgi
Rúnar
Helgi Vignis-
son
Morgunblaðið/Einar Falur
ekki þurft að kljást við eigin velsæmistilfinn-
ingu við skriftirnar. En ég segi eins og
Guðbergur Bergsson sagði eitt sinn í við-
tali, að fagurfræði bókarinnar krafðist þess
að þetta yrði svona.“
Ért þú ekkert hræddur um að fólk lesi
þetta sem sjálfsævisögu þína?
„Ég gef fólki beinlínis undir fótinn með
það, ég leik mér svolítið að því í eftirmálan-
um, þetta eru pælingar sem ég hef gaman
af sjálfur. Ég hef komið í sömu lönd og
Egill, en sjálfsagt er rétt að taka það fram
að faðir minn er ekki alki, að systir mín
lifír góðu lífí í Svíþjóð, og ég á bróður sem
hvorki er viðskiptafræðingur né dópisti. Við
Egill eigum margt sameiginlegt en það er
líka mjög margt sem greinir okkur að. Sjálf-
ur hef ég fengið æ meiri áhuga á því að
hitta þennan Egil, ég er til dæmis mjög
spenntur að vita hvernig hann muni bera
sig á götu,“ segir Rúnar Helgi og hlær.
Bætir svo við: „Eg hef pælt töluvert í þessu
sambandi skáldskapar og veruleika. Mín
kenning er sú að ekki sé hægt að fjalla af
neinu viti um eitthvað sem maður hefur
ekki haft nein kynni af. Annaðhvort er
hægt að upplifa hlutina, eða lesa sér til og
það hef ég gert mikið við undirbúning þess-
arar bókar; ég hef farið gegnum allskonar
bækur, skáldskap, félagsfræði, guðfræði,
sálfræði; allan íjárann. Síðan er hægt að
ganga í smiðju hjá öðrum og það hef ég
líka gert óspart, hef leitað til fagmanna á
þeim sviðum sem bókin snertir. Þegar upp
er staðið er ég kominn með upplýsingar úr
ýmsum áttum, sem ég púsla saman, set í.
nýtt samhengi, beiti aðferðum skáldskapar-
ins hvað varðar byggingu, stíl og val; og
þá sést auðvitað að þetta er skáldsaga, en
ekki sjálfsævisaga mín. En ég er á sama
tíma ekki feiminn við að viðurkenna að ég
hef upplifað sumar af þeim tilfinningum sem
ég er að lýsa þarna.
Einhveijir sögðu þegar Ekkert slor kom
út að ég væri full fastur í raunveruleikan-
um, það kann að vera rétt; en ég er ekki
ginnkeyptur fyrir fantasíubókmenntum.
Mér finnst stundum að þær séu flótti frá
því að fást við bitastæð viðfangsefni og
leita sér fanga. Það er alls ekki alltaf, en
menn þurfa að vera býsna glúrnir til þes
að geta skrifað góðar fantasíubókmenntir,
til að geta gert þær þéttar og áleitnar. Að
vísu held ég mikið upp á Kafka og þesshátt-
ar veruleikaskynjun, en var Kafka ekki að
skrifa um sjálfan sig?“
Þú talaðir um togstreitu Egils og kvenn-
anna í sögunni.
„Samskipti hans við konur tengjast mikið
móðui-veldinu, hann leitar eftir ákveðinni
tegund kvenna. Egill er að mörgu leyti í
stöðu konunnar, bókin kemur heilmikið inn
á 511 þessi kvennafræði, sem því miður hafa
fengið heldur neikvæðan stimpil í íslenskri
bókmenntaumræðu, og það mætti jafnvel
ganga svo langt að segja að þessi bók hafi
meðvitað verið hugsuð sem svar, ekki and-
svar, við feminisma og kvenfrelsisbaráttu.
Margir karlhöfundar hafa óbeint komið inn
á þetta í íslenskum bókmenntum en ég veit
ekki hvort neinn annar hafi beinlínis gert
út á það áður.
Sem rithöfundur er ég heimavinnandi og
er því að mörgu leyti í stöðu konunnar. Ég
vil gjarnan vei;a jafnréttissinnaður, en eins
og Égill hef ég komist að því að það er
hægara sagt en gert þó viljinn sé fyrir
hendi. Það er eins og maður þurfi sífellt að
vera á verði gagnvart karlrembunni í sjálfum
sér, það má aldrei slaka á.“
Þú leggur mikið undir með þessari bók.
„Já, ég hef eytt fimm til sex árum í hana
og í raun er hún afrakstur alls þess sem
ég hef upplifað síðustu tíu árin. Því legg
ég töluvert stóran part af sjálfum mér und-
ir. Það má segja að þetta sé eins og með
kynlífið; maður gefur sjálfan sig öðrum á
vald, og er þar með að treysta viðkomandi
fyrir heilmiklu. Maður liggur aldrei eins vel
við höggi og i algleymi ástalífsins. Viðbrögð
elskhugans ráða nokkru um það hvort út-
koman verður nautnastuldur eða nautna-
fundur.“
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 10. NOVEMBER 1990
Sigurlaugur
Elíasson
Morgunblaðið/Einar Falur
Það er ágætt
að skrifa í
sólbaði
SEGIR SIGURLAUGUR ELÍASSON
UM BJARTARIUÓÐ í NÝRRIBÓK SINNI
VIÐTAL: EINAR FALUR INGOLFSSON
I vognum neðan við byggðina
glampar á margra tonna
bijóstsykursbirgðir Neptúnusar
sem hann hefur til að
japla á og bryðja i brimum
blandaður: glerhallar, jaspís og líparít
og drengurinn fyllir alla vasa
mína líka
JASPÍS er litmargt afbrigði af kvarsi. Jaspís er
steinn og Sigurlaugur EÍíasson er Ijóðskáld á Sauðár-
króki. Hann er einnig myndlistarmaður og hefur
málað og þrykkt drauga og önnur annarleg fyrir-
bæri. Fjórða og nýjasta bók Sigurlaugs nefnist Jasp-
ís; hún er frábrugðin hinum fyrri bókum en þar var
gjarnan fengist við afkima lífsins og tungumálsins.
Þessi nýja bók er einn bálkur, sagt er frá fjölskyldu
í sumarleyfi, og Sigurlaugur segir að sér finnist hún
bjartari en annað sem hann hefur skrifað.
Eg lít á þetta sem einn ljóðabálk í tíma-
röð,“ segir Sigurlaugur; „stemmn-
ingar úr sumardvöl. Ég. gæti trúað
því að mönnum finnist vera önnur.
birta í þessari bók en hinum fyrri, það er
meira sólskin, þó þokan sé nú líka í grennd.
Hún er eins og íslenskt sumar; þoka og sól
á víxl. Fyrri bækumar hafa verið meiri
myrkraverk, þótt þátttakendurnir hafi ekki
alltaf verið margir í því næturlífi. Sjálfsagt
er það hálfgerð tilviljun að sólin hefur brot-
ist hér fram, en ég byijaði að hripa eitthvað
af þessu upp einmitt í sumarbústað og í
sólbaði. Og ég komst að því að það er ág-
ætt að skrifa í sólbaði."
Það er bjartara yfir og tónninn er líka
annar, ljóðin einfaldari. Þú hefur verið
kenndur við konkret-ljóðagerð, þar sem
meira er glímt við sjálft tungumálið.
„Já ég hef heyrt þetía, en ég hef aldrei
litið svo á ég hafi fengist við svokallaðan
konkret-kveðskap. Það er miklu fleira sem
stingst inní. Ég held það sé réttara að segja
að maður hafi notað konkret eigindir sem
eina stoðina. Mér finnst þetta vera ró-
mantískur kveðskapur. En það er rétt að
ég hvíli þetta svo til alveg í þessari bók.
Viljandi er tónninn léttari, glaðlegri og ein-
faldari; mig langaði til, og það er komið að
því, að breyta til og gera eitthvað annað.
Ef grannt er skoðað þá held ég að sjá megi
vísi að þessari breyttngu í síðustu bókinni,
Blýlýsi."
Þú ert menntaður myndiistarmaður og
myndskáld um leið, leggur mikið upp úr þvi
að smíða myndrænan heim eins og sést til
dæmis í ljóði 23:
I bili er grárri yfirbreiðslunni
lyft af sviðsmyndinni
stingsöpð skörð i fjöll
og þarna hangir tungl i rafiínu
fyrsta æfing
bleikja sefur i skurði
„Það þýðir ekkert að ætla að skorast und-
an því. Mér finnst andrúm skipta afskaplega
miklu máli og ekki síst í ljóðum. Myndin er
leið til að skapa það. Ég býst við að ég hafi
alltaf einhverja leikmynd á baksviði, ég yrki
á einhveiju sviði eða í einhvetju rými.“
Nú hefur þú þá smíðað eina leikmynd í
heila bók.
„Já, og vinnubrögðin voru ekki ólík því
sem maður væri að vinna langa smásögu.
Smíðuð umhverfismynd, sem vonandi er
nokkuð heildstæð, og dregnar inn í hana
manneskjur."
Þú hugsar í myndum?
„Ég er alinn upp við myndir og bý við þær
daglega. Því kemst.ég tæplega lijá því að
hugsa í myndum. Fyrir mér eru myndlist og
ljóðlist alls ekki tvö andstæð öfl, kjarninn
er sá sami: það er skáldskapur sem skiptir
máli, en handverkið er svo náttúrlega ólíkt.
Ég hef reynt að sinna hvorutveggja, í misjöfn-
um hlutföllum á hveijum tíma, og það er
ekkert á dagskrá að velja þar á milli.“
Þú býrð á Sauðárkróki, tilheyrir þeim
minnihlutahópi listamanna sem ekki halda til
á höfuðborgarsvæðinu.
„Já, þótt það hafi verið meiri tilviljun upp-
haflega. Ég hef bara lent einhversstaðar. Ég
bjó í Reykjavík um tíma og líkaði það ágæt-
lega. En ég held það sé ríkt í íslendingum
sem eru í listum að þeim finnst þeir þurfa
að vera nálægt einhverri ímyndaðri miðju í
Reykjavík. í stað þesá að finna sína eigin
miðju þar sem þeir eru staddir. Staðsetningin
skiptir semsagt minnstu, það er bara að
passa að hafa kveikt á jarðstöðinni. Ég næ
litlu út úr því að sitja daglega á káffihúsi.
Það hefut' reynst mér áhrifaríkara að hella
upp á brúsa og taka með rriér út á Skaga.
Mér leiðist það þegar listin er komin á braut
um sjálfa sig, finnst lífið þurfa að koma ein-
liversstaðar nærri.“
Getur verið að áhugi á draugum og undar-
legum verum tengist því að búa úti á landi;
í Jaspís sjást steindraugshaus, vísundur og í
ljóði 33 er ekki allt með felldu:
Butraldinn úti
rennur saman við flugvélardyninn
við förum með.
Þetta er 6 manna Beechcraft og farþegar í
fleira lagi við stöndum á stélinu. Bægslumst yfir
súrheysturn en sveitinni sleppir það er flogið
lágt yfir rökkvuðu heiðarlandi ... fjallagrös.
Dálítið erfitt að standa á stélinu en skiptir
kannski ekki öllu. Gamli bóndinn dáinn fyrir
nokkru lætur slíkt ekki raska ró sinni
hann hefur ekki heldur sæti og sveimar með vélinni
ýmist til' hliðar ellegar afturundan oftast lóðréttur
reykir pípu sína hummandi brosir til okkar og
drepur tittlinga.
Ber í stakstirndan himin
Qólugráma lieiðar.
„Já kannski, ljósastaurarnir eru altént
stijálli á landsbyggðinni. En gamanlaust, þá .
ólst ég upp í sveit að mestu, í mikilli myrk-
fælni, og er ekkert feiminn við að viðurkenna
að ég er myrkfælinn. Maður fór aidrei út á
kvöldin án vasaljóss og vildi helst hafa hund
sér við hlið. Þetta er fylgja sem margir losna
ekki svo auðveldlega við, kannski sem betur
fer, því lífið verður svo miklu fjölbreytilegra.
Sem strákur gekk ég í skóla þriggja kíló-
metra veg, það var kannski landfastur hafís
og ísbjörn eða einhver enn verri skepna bak
við livern skafl báðar leiðir.“
En lifir draugurinn?
„Ja, draugurinn lifir en er enn í útrýmingar-
liæitu, sefur til dæmis orðið meira er góðu
hófi gegnir vegna oflýsingar, og hefur ein-
angrast. Það er aðallega þessi einstæðings-
skapur nútímadraugsins sem ég hef reynt
að nýta mér. Annars er furðu margt í fram-
komu mannsins leiðinlega líkt svæsnustu
draugsgervum. Það er til dæmis óþarflega
algengt að menn taki niður höfuðið, eða gufi
upp, á óþægilegum stundum."
Eru draugar kannski að verða tískufyrir-
bæri í dag?
„Ég veit það ekki, en ef svo er þá hlýtur
það að koma úr blessuðum póst-móderníska
haugnum. En draugurinn heyrir svo sem
ekki til nýjunga í íslenskum bókmenntum,
Þorsteinn frá Hamri hefur til dæmis hresst
hann eftirminnilega við í Caterpillar. Draug-
urinn er víða klassiskur, en þetta er nokkuð
flókin flokkunarfræði. Þeir íslensku eru
kannski ekki síst þessir heimilislausu vomar,
öllu skuggalegri en hinir góðlátlegu og aðals-
bornu evrópsku draugar. Annars hef ég víst
meira og minna fengist við að stefna saman
nútíð og liðinni tíð og draugagreyin eru þar
bara fulltrúar í stærri sendinefnd.í þessari
bók eru þeir meira gefnir í skyn en sýndir.
Enda gerist hún að sumarlagi."
A_f hveiju heitir bókin Jaspís?
„Ég safnaði steinum sem krakki og það
safn er löngu týnt, en ég hef alltaf haft gam-
an af steinum og er farinn að grípa þá aftur
upp nú í seinni tíð; það tengist kannski göngu-
laginu, mér er víst gjarnt að ganga álútur.
En jaspísinn er marglitur, lagskiptur og marg-
breytilegur. Og slípast vel. Kannski á hann
þannig cinhvetja samstöðu með textanum.
Jaspís var held ég líka að öðrum steinum
ólöstuðum eftirlætissteinn vinar míns, Hall-
dórs Pjeturssonar rithöfundar, sem lést í
fyrra. Én Halldór, sem var reyndar sérfræð-
ingur í draugum, var mikill steinasafnari og
einn veturinn suður í Kópavogi dreymdi hann
risajaspís á austfirskri ijöru. Það var skemmt-
ilega kosmískur draumur."
r