Morgunblaðið - 24.08.1991, Blaðsíða 6

6 B MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. ÁGÚST 1991
—f" “ ' ' ------------------------UÍ'H .! I' R !Ua I UILA.I'IV il 'V O
Án titils, (1920). Pieta, eða bylting að næturlagi,“ (1923).
Hér segir stuttlega frá tveimur
viðamiklum myndlistarsýn-
ingum í Stuttgart á verkum
súrrealistans Max Ernst, í
Staatsgalerie og Wúrtembergischer
Kunstverein. Tilefnið er það, að
hundrað ár eru liðin frá fæðingu list-
amannsins, sem leit fyrst heimsins
ljós 2. apríl 1891 í smábænum Brúhl
nálægt Köln í Þýzkalandi. Þetta til-
efni var notað til að koma á fót yfir-
litssýniiígu á verkum listamannsins,
sem hugsuð var sem farandsýning
og hóf hún göngu sína í Tate Gall-
ery í London. Viðkomustaðir eftir
Stuttgart: Dússeldorf og París. Og
því er verið að segja frá þessu, að
þetta ár, 1991, er eins konar Max
Emst ár í Evrópu hvað tíðni sýninga
á verkum hans viðkemur, hann heyr-
ir til hópi merkustu myndlistar-
manna aldarinnar. Framlag hans er
enn athygli og umhugsunar virði
■þótt vikið hafi það fyrir hávaðanum
af nýjasta nútíma. Með farandsýn-
ingunni er einmitt verið að leggja
áherzlu á mikilvægi Max Ernst í list-
asögunni og reyndar er tilgangur
aðstandenda sá, að minna á stöðu
hans meðal Picassó, Matisse, Duch-
amp, Mondrian eða Beckmann, sem
eins af frumheijum myndlistar ald-
arinnar.
Max Emst stundaði ekki akadem-
ískt nám í myndlist og var því í dipló-
musjúkum augum Þjóðveija amatör,
en samkvæmt raunverulegri og upp-
haflegri merkingu orðsins, elskaði
hann það sem hann fékkst við. Þann-
ig hugsaði Max Emst til dæmis
ávallt fyrst og fremst um myndlist
,sína, peningar voru aftar í hagsmun-
aröðinni ólíkt því sem var hjá Salvad-
or Dali (sem einnig er titlaður súr-
realisti), reyndar voru þessir lista-
menn kviðmágar, þannig að ekki er
út í hött að nefna þá í sömu setning-
unni.
Faðir Max Emst var skólastjóri
og kennari við daufdumbraskóla, en
reyndar listmálari í eðli sínu í frí-
stundum. Það olli erfiðleikum þegar
sonurinn fékk þá hugmynd í kollinn,
að hann væri í heiminn borinn til
að gerast listamaður, var reynt að
bæla þá hugmynd niður með valdi,
skrifar Max síðar í sýningarbók
undir yfirskriftinni „Sannleiksvefn-
aður og lygavefnaður.“ Hann lauk
jiefðbundinni skólagöngu í Brúhl,
og áfram hélt nám við Háskólann í
Bonn, þar sem hann lagði stund á
málvísindi, heimspeki, sálarfræði og
listasögu. í tengslum við sálfræði-
námið komst hann í beina snertingu
við sérkennilega myndlist geðsjúkra.
Var hann einn af fyrstu listamönn-
um sem komst í snertingu við sál-
fræðikenningar Freuds.
Þess er getið í æviágripi Max
Emst, að einn bezti vinur hans, bráð-
skarpur, rósrauður páfagaukur hafi
dáið aðfaranótt 5. janúar 1906. Var
það honum reiðarslag, að finna
dauðan fuglinn um morguninn og
samtímis tilkynnti faðir hans að
dóttir væri fædd. Þessi tvö atvik
tengdi hann saman í huga sér, og
gerði systur sína ábyrga fyrir dauða
fuglsins. Seinna meir birtust í mynd-
um hans verur, sambland af fuglum
og fólki: fígúrur eins og „Loplop,“
„Yfirfyglið Homebom," að
ógleymdri „Oreiðu, systur hans, kon-
unni með hundrað höfuðin." Þannig
tengdi hann saman ólíka veruleika
með aðferð collage-tækninnar.
Hvernig hann komst á lagið með að
beita eollage-tækni, rekur hann til
endurminningar úr æsku sinni: Fað-
irinn Phillip hafði gert nákvæma
eftinnynd af málverkinu Disputá
’eftir Rafael. í þessu málverki Rafa-
els koma fyrir andlit meintra óvina
kirkjunnar, þeirrar kaþólsku. Phillip
breytti myndinni með því að setja
andlit eigin fjandmenna í stað hinna
upprunalegu.
Um stríðsárin, 1914-1918 segir
þetta: „Max Ernst dó 1. ágúst 1914.
Hann lifði upprisu sína 11. janúar
1918, ungur maður sem vildi rann-
saka furður samtíðar sinnar. Oft
leitaði hann ráða hjá hjá erninum,
sem klakið hafði úr fósturlífseggi
hans. Má sjá ráðgjöf fuglsins í verk-
um hans...“ Max Ernst var skot-
grafahermaður í fyrri heimsstyijöld-
inni, staðsettur við Verdun, en það
er ljós í þessu myrkri stríðsáranna,
og það kom frá Zúrich, og þetta Ijós
var Dada. Að heimsstyijöld lokinni
kvæntist hann gyðingi og settist að
í Köln, var sjálfur kaþólskur að uppr-
una og hjónabandið því e.k. trú-
flokka-collage. Varðandi hugsanlega
skýringu á því, hvers vegna súrreal-
simi festi -aldrei rætur á íslandi, er
það e.t.v. að segja, að íslendingar
voru ekki lengur kaþólskir, vitaskuld
er þetta órökstudd fullyrðing, skal
játað, en verður látin duga að sinni:
Súrrealismi þrífst ekki í jarðvegi
mótmælendatrúar.
Ögn öðruvísi en segir í orðabókum
á íslandi og víðar („dadaismi: óvita-
stefna, óvitastíll, stefna sem kom
upp í bókmenntum og listum á árum
fyrri heimsstyijaldar og varð nokk-
urs konar uppgjafar- og stjórnleys-
ingahreyfíng í bijáluðum heimi þar
sem listin skyldi vera merkingarlaus
og óskiljanleg") var dadaismi hreyf-
ing í bókmenntum og listum sem
fram kom í Ziirieh árið 1916 og
spratt upp af mótmælum gegn stríði
og þjóðernisrembu. Rétt er það, að
merkingu orðanna var sagt upp og
snúið var upp á myndlistina, en frá-
leitt er að telja að þarna hafí verið
óvitar á ferð. Undir merkjum Dada
voru listamenn er höfðu mótandi
áhrif á myndlistina eins og hún legg-
ur sig. Það fólst hins vegar í eðli
stefnunnar, að þegar hún hlaut opin-
bera viðurkenningu var hún þar með
komin í sjálfheldu, varð því sem
hreyfing ekki langlíf. Ásamt vinum
sínum stofnaði Max Emst kölnar-
útibú Dada (1919) og nefndi sjálfan
sig Dadamax. Haldnar voru dada-
sýningar í Köln, sem meðvitað gengu
Vox Angelica (engilsröddin).
Úr collage-skáldsögunni: „Ágæt- Andapáfinn, (1941/42)
isvikan, eða sjö höfuðelimentin,2
(1934)
þvert á viðteknar, borgaralegar hug-
myndir um list og orskökuðu opinber
hneyksli.
Arið 1922 yfirgaf Max Ernst
Þýzkaland og hélt til Frakklands.
Köln var of þröng fyrir þá list sem
hann fékkst við að skapa, í París
voru aftur á móti vænlegri skilyrði
menningarandrúmslega séð, París
þá enda heimsborg í listum. í Köln
skildi hann eftir sig konu og son,
hann var enginn fjölskyldumaður
heldur einskyldumaður, Max Ernst
var eiginlega engu trúr nema list
sinni — eiginkonum og ástkonum
var hann víst aldrei nokkurn tíma
trúr. Slitnað hafði upp úr Kölnar-
hjónabandinu vegna framhjáhalds
listamannsins (hömlur borgaralegs
siðgæðis voru ekkert uppáhalds-
konfekt dadafólksins, og enn síður
súrrealistanna), kunningsskapurinn
við Eluard-hjónin, skáldið Paul Elu-
ard og graðvaglið Gölu hjálpaði
þama til við að setja endahnút. Gala
reyndi að koma Louise Ernst til við
Paul eiginmann sinn, en tókst ekki
að koma ástarsambandi þar á. En
henni tókst heldur betur að ná í
skottið á Max, sem flutti inn til
þeirra hjóna í París og hélt við frúna
á meðan eiginmaðurinn tók að sér
vojörshlutverkið. Milli Max Ernst og
Paul Eluard ríkti ævilöng vinátta.
Gala tók síðar saman við Salvador
Dali og varð heimskunn við hlið
hans.
Til Parísar kom Max Ernst aura-
laus og með ólöglegum hætti —
gekk í ýmis tilfallandi störf án þess
að hafa nauðsynlegt atvinnuleyfi,
vann m.a. við að frarnleiða skran
handa túristum en málaði hvenær
sem næðisstund gafst. Á fyrsta Par-
ísarárinu varð til sú fræga mynd
Le Rendes-vous des Amis, sem aila
jafna er hægt að ganga að vísri í
Ludwigsafninu í Köln, jafnframt
lagði hann hönd á plóginn við tímari-
tið Littérature sem André Breton
gaf út, var og einn af upphafsmönn-
um súrrealistahreyfíngarinnar, Bre-
ton samdi stefnuyfirlýsingu fyrir
hreyfínguna árið 1924, „þar sem
megináherzlan er lög á ósjálfráðu
skriftina sem aðferð til að opna
myndforðabúr undirmeðvitundar-
innar sem óháðast vitsmunalegri
stýringu“ (tilvitnuð orð eru úr frétta-
tilkynningartexta). „Max Ernst var
löngu fyrir tilurð súrrealismans orð-
inn það sem súrrealisti þarf að vera:
hagvanur sitthvoru megin landa-
mæra hins innri og ytri heims, mitt
á milli draums og veruleika.“
Þegar Dada var ekki lengur við
lýði tók súrrealisminn við og súrreal-
istamir voru heillaðir af kenningum
Freuds, sérstaklega draumatúlkun
hans. Max Emst aðhylltist þó ekki