Morgunblaðið - 24.01.1992, Blaðsíða 6

6 D
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 24. JANÚAR 1992
Dægursveiflur
líkamans geta valdið
svefntruflunum og slappleika
MIKLAR sveiflur eru í allri líkamsstarfsemi eftir tíma dags, syfja
sækir á okkur á einum tíma frekar en öðrum og athygli og einbeit-
ing er best á vissum tímum. Líkamshiti, blóðþrýstingur, púls, önd-
un, blóðsykur, blóðrauða, aminósýrur í blóði, þvagmagn, frumu-
skipting og fleira, allt breytist þetta reglulega eftir tíma sólar-
hrings. Jón G. Stefánsson, yfirlæknir á geðdeild Landspítalans,
segir að þessar reglubundnu breytingar séu með öðrum orðum það
sem í daglegu máli kallast dægursveiflur.
Mannslát eru þrjátíu prósent
algengari klukkan fimm á morgn-
ana þegar líkamsstarfsemin er í
lágmarki en á miðnætti. og eðlileg-
ar fæðingar eru þijátíu og fimm
prósent algengari klukkan þijú að
nóttu en fimm að degi. Jón segir
ennfremur að líkamshiti mannsins
sé lægstur einum til tveimur
klukkustundum eftir miðbik svefns
og hitasveifian sé um ein gráða á
sólarhring.
Það tekur líkamann 24 til 24
'h klukkustund að ganga hring-
inn en stundum eru frávik og það
getur bæði tekið skemmri og lengri
tíma að fara hringinn.
Jón bendir á að þegar rannsókn-
ir hafi verið gerðar á dægursveifl-
um og fólk verið í einangrun fari
það hringinn á eigin tíma sem er
oftast nokkru lengri en 24 klukku-
stundir jafnvel yfir 25 klukku-
stundir.
„Hið félagslega umhverfi er fólk
lifír í verður til þess að það stillir
dægursveiflu sína á 24 klukku-
stundir þótt annað sé þvf eðlilegt.
Stundum raskast þessi stilling hjá
fólki þegar það breytir útaf dagleg-
um vana, fer til dæmis í jóla- eða
sumarfrí og breytir um venjur. Þá
er kannski vakað lengur og farið
seinna á fætur. Þetta getur orðið
erfitt að leiðrétta á ný þegar skyld-
an kallar, það þarf að mæta til
vinnu eða í skóla snemma dags.“
Jón segir að fólki finnist oft
erfitt að stilla sig til baka, vakna
kl. sjö í stað tíu á morgnana og
þetta komi til dæmis í ljós þegar
ferðast er á milli landa. Einhverra
hluta vegna gengur fólki betur að
stilla sig áfram í tíma en til baka.
- Ef fólk er með dægursveiflur
á mikið lengri tíma en sólarhring
eða verulega skemmri tíma, getur
það valdið því alvarlegum erfiðleik-
um?
„Það má segja að dægursveifl-
urnar geti valdið truflunum á lífi
fólks. Þeir sem til að mynda eru
lengi að fara hringinn gengur erf-
iðlega að vakna á morgnana.
Þeirra dægursveifla er ekki komin
hringinn."
- Er þetta ekki góð letiafsökun
fyrir þá sem ekki nenna fram úr
á morgnana?
„Það er mismunandi erfitt fyrir
fólk að vakna og dægursveiflur
eiga þar hlut að máli. Það er bara
að bíta á jaxlinn og koma sér fram
úr á settum tíma. Með aldrinum
verður þetta fólki þó auðveldara
og það er spuming hvort það sé
ekki vaninn sem verður svona
sterkur eftir því sem árin líða.“
Jón bendir á að algengara sé
að þeir sem eiga við þunglyndi að
stríða séu verri á morgnana en á
kvöldin. Reyndar séu þeir einna
hressastir á kvöldin og skýringin
er líklega sú að dægursveiflan hjá
þeim sé löng eða rangt stillt.
- Hvernig er hægt að finna út
sína dægursveiflu?
„Fólk finnur þetta á sér með því
að athuga hvenær dagsins það er
slappast eða best á sig komið.
Einnig er hægt að fylgjast með
dægursveiflum með því að mæla
hitstig líkamans."
- Hveiju er fólk bættara með
að vita um dægursveiflur sínar?
„Dægursveifiur geta útskýrt
ýmsa hluti. Þær geta verið skýring
Jón G. Stefánsson, yfirlæknir á geðdeild Landspítalans.
á svefnvandamáli eða slappleika
einhvem tíma dags. Þá kann að
vera að viðkomandi sé ekki rétt
stilltur inn á svefntíma sem hentar
sinni dægursveiflu. Dægursveiflan
verður stöðguri með aldrinum og
þá er erfiðara að breyta henni en
fyrir ungt fólk.“
Jón bendir á að þetta séu ekki
einu sveiflurnar í lífi fólks. Hann
segir að á síðasta áratug hafí tölu-
vert verið athugað hvernig fólki
líður eftir árstíðum. Helstu breytur
sem skoðaðar hafa verið eru skap,
kraftur, lengd svefns, matarlyst
og löngun til samskipta við annað
fólk.
Stundum veldur þetta veruleg-
um erfiðleikum. Fólk fær endur-
tekið þunglyndi á haustin og vet-
urna og jafnvel endurtekið þung-
lyndi yfir sumartímann en það er
mun sjaldgæfara en hið fyrr-
nefnda. Að sögn Jóns hefur mörg-
um virst að árstíðabundnar sveiflur
séu almennar og nái til nær allra.
Rannsóknir hafa sýnt að líðan
mjög stórs hluta heilbrigðs fólks
breytist á sama veg og hjá þeim
sem þjást af endurtekhu þunglyndi
á haustin og veturna en í minna
mæli.
Það kemur fram hjá Jóni að
fyrir nokkrum árum gerði Högni
Oskarsson rannsókn hér á landi
en fann ekki neinn ákveðinn mun
á þunglyndiseinkennum eftir árs-
tíðum.
„Telja má víst að orsakir árstíða-
bundinna sveifla á líðan fólks eigi
T eygið á
áður en þið
stígið á skíðin
ÞVÍ MIÐUR hafa ekki gefist
mörg tækifæri til að renna sér
á skíðum enn sem komið er,
að minnsta kosti ekki fyrir
sunnlendinga. En það er ekki
öll von úti og það er um að
gera að koma sér í gott form
og vera tilbúinn í brattar
brekkur þegar snjó tekur að
kyngja niður.
Með því að vera í góðu lík-
amlegu formi er minni hætta
á annars algengum fylgikvill-
um þessarar íþróttar, svo sem
tognun og slitnun liðbanda,
slöknun á vöðvafestum, vöðva-
tognun og beinbroti.
m Ef viðkomandi hefur ekki
wSm stundað neina líkamsrækt
og teygjuæfingar að und-
5? anfömu er nauðsynlegt að
fara varlega í sakirnar
fyrstu dagana og skíða ekki
lengur en tvær til þijár
klukkustundir til að byija
með.
Teygjuæfingar eru mjög mikil-
vægar þegar skíðaíþróttin er
stunduð. Við að renna sér á skíð-
um, styttast vöðvar, verða stífír
og ekki eftirgefanlegir. Á þriðja
degi eru vöðvamir orðnir aumir,
stífir og viðkvæmir ef ekki eru
Byrjið á að teygja uppi við vegg
og teygið á í um 20 sekúndur.
Slakið á í nokkrar sekúndur.
Teygið aftur og haldið strekkt-
um vöðvanum í um það bil 20
sekúndur.
gerðar teygjuæfíngar. Það er ein-
mitt þá sem slysin verða þegar
farið er í skíðaferðir. Teygjuæfíng-
ar geta komið í veg fyrir slys.
Best er að gera teygjuæfmgar
bæði daginn áður en skíða á og á
eftir. Hitið ykkur upp og náið
púlsinum upp í a.m.k. 100 slög á
mínútu. Strekkið síðan bæði fram-
an, aftan og innan á lærum og
framan og aftan á kálfum. Gerið
hveija æfingu þrisvar sinnum. g
Karlmaður
í sjálfboðavinnu
hjá kvennadeild RRKÍ
KONURNAR í Kvennadeild Reykjavíkurdeildar Rauða kross ís-
lands urðu svolítið undrandi þegar ungur karlmaður bauð fram
aðstoð sína þegar deildin auglýsti fyrir nokkrum mánuðum eftir
sjálfboðaliðum til starfa i sælgætissölu Landakotsspítala. Slíkt
hafði ekki gerst áður og til öryggis báru þær saman bækur sínar
og komust að þeirri niðurstöðu að ekkert mælti á móti því að
karlmaður yrði ráðinn í starfið.
[=Þeir sem
eiga erindi í
sælgætissölur
kvennadeildar
RRKÍ hafa
vanist því að
þar séu virðu-
legar eldri kon-
ur við af-
greiðslu.
Margir reka
því upp stór
augu þegar
þeir sjá ungan
og stæðilegan karlmann á besta
aldri í sælgætissölunni á Landa-
kotsspítala á fímmtudagsmorgnum.
Guðmundur Pálsson heitir maður-
inn og er 34 ára, ættaður frá Siglu-
fírði. Honum fínnst hann síður en
svo vera að seilast inn á starfssvið
kvenna, enda vanti Rauða krossinn
Konurnar hér
á spítalanum
gantast stund-
um við mig og
segja að þaö
sé hin besta
tilbreyting að
hafa karlmann
í þessu starfi.
alltaf sjálfboðaliða og minnstu máli
skipti hvort karlmaður eða kven-
maður vinni verkið.
„ Mig hefur lengi langað til að
vinna sem sjálfboðaliði fyrir RKÍ
en lét þó ekki til skarar skríða fyrr
en ég sá þessa auglýsingu. Ég er
leiðbeinandi á líkamsræktarstöð frá
klukkan fjögur á daginn til níu á
kvöldin en er núna að leita mér að
skrifstofustarfí. Það hentar mér því
prýðilega að vinna á morgnana. í
framtíðinni hef ég áhuga á að sækja
námskeið hjá RKÍ, t.d. í tengslum
við Vinalínuna, símaþjónustu sem
nýverið var sett á laggirnar og er
ætluð fólki sem vill létta á hjarta
sínu og ræða um vandamál sín við
óhlutdræga aðila.“
Hvernig bregst fólk við karl-
manni í hefðbundnu „kvennastarfi?
„ Sumir láta einhver orð falla um
breytta tíma en annars held ég að
flestum finnist þetta ekkert sér-
staklega merkilegt. Það eru helst
karlmenn á miðjum aldri eða eldri,
sem líta stundum undirfurðulega á
mig, vafalaust finnst sumum þeirra
ég hljóti að vera eitthvað skrýtinn
eða eiga bágt. Ég kippi mér ekkert
upp við slíkt, þetta er mitt mál, ég
er einungis að leggja góðu málefni
lið og finnst þar að auki gaman að
starfínu. Konurnar hér á spítalan-
um gantast stundum við mig og
segja að það sé hin besta tilbreyting
að hafa karlmann í þessu starfí, ein
sagði að ég væri bara nokkuð snot-
ur innrétting.“
Lilý Karlsdóttir, verslunarstjóri á
Landakotsspítala, segir að auk Guð-
mundar vinni að jafnaði tuttugu og
fimm konur í versluninni, flestar