Morgunblaðið - 22.02.1992, Blaðsíða 6

6 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 22. FEBRUAR 1992
LÍF EFTIR LAXNESS
Aukinn áhugi á íslenskum skáldverkum erlendis
eftir Rúnar Helga Vignisson
ÍSLAND er eitt minnsta málsvæði heims. Fyrir flestum heimsbúum,
ekki síst þeim sem byggja hinn enskumælandi heim, eru bókmenntir
á útkjálkamálum eins og íslensku handan við ystu sjónarrönd, þær
eru ekki til. Af sjónarhóli umheimsins er það því ávísun á dauðieik-
ann að skrifa á íslensku, íslenskur rithöfundur sé ekki að skrifa fyrir
neinn, hann sé að sulla í eigin koppi. Það teljast því tíðindi að áhugi
á íslenskum skáldverkum skuli hafa aukist í nágrannalöndum okkar
á síðustu fimm árum.
í byrjun febrúar undirritaði Halldór Laxness útgáfusamninga um
þær tvær skáldsagna sinna sem gefnar verða út hjá Steidl forlaginu
í Þýskalandi á þessu. ári, Sjálfstætt fólk og íslandsklukkuna. Með
Halldóri er útgefandi hans, Ólafur Ragnarsson.
að er erfitt að segja hveiju á
að þakka þennan aukna áhuga.
Margt leggst þar á eitt að sögn
þeirra sem blaðið hefur leitað til.
Nefna má aukna landkynningu, ekki
síst þá sem forseti Islands hefur
staðið fyrir, bókmenntaverðlaun
Norðurlandaráðs, tilkoma nýrra höf-
unda og aukinn áhuga höfunda og
útgefenda á að koma íslenskum bók-
um í verð erlendis. Ekki má heldur
gleyma framlagi Bókmenntakynn-
ingarsjóðs, en honum er ætlað að
aðstoða við að koma íslenskum verk-
um á framfæri erlendis.
Áunnist hefur...
En lítum nú á nokkur dæmi um
það sem áunnist hefur á skömmum
tíma:
Halldór Laxness ber enn höfuð
og herðar yfir alla íslenska höfunda
hvað fjölda þýðinga snertir. Að sögn
Ólafs Ragnarssonar hjá Vöku-Helg-
afelli, sem nú fer með útgáfuréttinn,
líður vart mánuður án þess að sam-
ið sé um nýja útgáfu og hafa bækur
Halldórs nú verið gefnar út í um 500
mismunandi útgáfum á 42 tungu-
málum. Sem stendur er gróskan
mest í Danmörku og Þýskalandi, en
þar hafa þekktustu bækur Halldórs
verið að koma út í nýjum eða endur-
skoðuðum þýðingum. Það er nefni-
lega skilyrði af hálfu Vöku-Helga-
fells að bækumar séu þýddar beint
úr íslensku, en áður fyrr vildi brenna
við að þær væm þýddar úr öðrum
málum. Samið hefur verið við Steidl-
forlagið í Þýskalandi um tólf nýjar
útgáfur og eru fímm þegar komnar
út, þar á meðal Vefarinn mikli frá
Kasmír sem ekki hafði komið þar
út áður. Tvær bækur munu koma
út árlega en síðasta bókin sem sam-
ið hefur verið um er væntanleg vor-
ið 1995. í tilefni af níræðisafmæli
Halldórs í vor hyggst sama forlag
auk þess gefa út sýnisbók úr verkum
hans. Að sögn Ólafs Ragnarssonar
hafa útgáfur Steidl-forlagsins fengið
skínandi viðtökur og þótt vandaðar.
í Danmörku er nýr útgefandi
kominn til sögunnar og hefur hann
• gefíð út tvær af bókum Halldórs í
endurskoðuðum þýðingum og
hyggst senda frá sér eina til tvær
bækur á ári næstu ár. Þá eru bækur
Halldórs að koma út í nýjum útgáf-
um í Svíþjóð, Frakklandi, á Spáni
og víðar. Vaka-Helgafell er síðan í
viðræðum við eitt stærsta forlag
Bandaríkjanna, Knopf, um útgáfu á
íslandsklukkunni, en hún hefur aldr-
ei komið út þar. Árið 1946 kom Sjálf-
istætt fólk út hjá Knopf og seldist í
hálfri milljón eintaka, en það er
stærsta upplag á ISlenskri bók fyrr
og síðar.
En það sætir kannski enn meiri
tíðindum að yngri höfundar hafa
hafíð sókn erlendis. Þannig hafa
Eyjabækur Einars Kárasonar átt
býsna greiðan aðgang og farið um
öll Norðurlönd og eru væntanlegar
í Þýskalandi. Verk Thors Vilhjálms-
sonar hafa einnig gert víðreist, eink-
um Grámosinn glóir, og komið út á
öllum Norðurlöndum í kjölfar bók-
menntaverðlauna Norðurlandaráðs.
Auk þess hefur Grámosinn komið
út í Þýskalandi og síðast en ekki síst
í Frakklandi þar sem hann fékk
góða dóma og seldist ágætlega.
Næst er hann væntanlegur í Tyrk-
landi. Vaxandi áhugi hefur verið á
Norðurlöndum á verkum Gyrðis El-
íassonar, sem komið hafa út í Dan-
mörku og eru væntanleg bæði í Sví-
þjóð og Noregi. Þá er Hringsól eftir
Álfrúnu Gunnlaugsdóttur væntanleg
á dönsku innan skamms. Meðan
nóttin líður eftir Fríðu Á. Sigurðar-
dóttur er nú komin út á dönsku og
er væntanleg á sænsku, fínnsku og
norsku. Gunnlaðarsaga Svövu Jak-
obsdóttur hefur farjð um öll Norður-
lönd. Og nú hafa ítalir sýnt áhuga
á henni. Bækur Einars Más Guð-
mundssonar hafa líka ferðast um
Norðurlöndin, en Einar var einn af
fyrstu ungu höfundunum sem kom-
ust þar inn og vann mikið í því sjálf-
ur. Þá eru uppi áform um þýskar
og enskar útgáfur. Froskmaðurinn
eftir Guðberg Bergsson hefur komið
út í Svíþjóð, Tómas Jónsson metsölu-
bók kom út á Spáni í hitteðfyrra og
fékk mikla umfjöllun, Hjartað býr
enn í helli sínum birtist í Þýskalandi
í fyrra og vonir standa til að Svanin-
um verði vel ágengt í Skandinavíu.
Gaga eftir Ólaf Gunnarsson hefur
komið út í Kanada. Ljóð eftir Stefán
Hörð Grímsson hafa komið út í Sví-
þjóð og koma senn út í Þýskalandi.
Þá hafa bækur Njarðar P. Njarðvík
verið víðförular, Dauðamenn hafa
komið út á fínnsku, sænsku, þýsku
og eistnesku, Ekkert mál og I flæð-
armálinu á fínnsku, bamabókin
Heigi skoðar heiminn á dönsku og
síðan skrifaði Njörður barnabókina
Auðunn og ísbjörninn á sænsku og
kom hún út samtímis á sænsku, ís-
lensku, dönsku, norsku og færeysku.
Pétur Gunnarsson hefur komist á
þrykk í Svíþjóð og barnabækur Guð-
rúnar Helgadóttur hafa farið um
Holland, Þýskaland og Bandaríkin
auk allra Norðurlanda. Ljóðasafn
eftir Matthías Johannessen í þýðingu
Marshalls Brements kom út á Eng-
landi 1988 og fékk ágætar viðtökur.
Ég heiti Isbjörg ég er ljón eftir Vig-
dísi Grímsdóttur er að koma út á
dönsku. Þá munu samningar vera á
lokastigi um útgáfu á verkum Ólafs
Jóhanns Ólafssonar í fímm löndum,
að sögn Ólafs Ragnarssonar.
Takmarkaður fyrirframáhugi
„Mín skoðun hefur verið sú um
nokkurt skeið að það sé eitt af hlut-
verkum útgefanda að reyna að koma
því besta sem hér er skrifað á fram-
færi erlendis," sagði Halldór Guð-
mundsson, útgáfustjóri Máls og
menningar, en hann hefur unnið
ötullega að því að koma íslenskum
bókum á framfæri erlendis. „Þetta
er hluti af starfi alvöru bókaútgef-
enda í útlöndum og svo ætti einnig
að vera hér. Hins vegar er það erf-
itt af margvíslegum ástæðum. Fyrir-
framáhugi er til að mynda mjög
takmarkaður víðast hvar, það verður
að segjast sem er. Einnig eru greiðsl-
urnar fyrir þetta mjög lágar, þannig
að útgáfan hefur í fæstum tilfellum
efni á að setja verulega mikla vinnu
í þessa hluti. Með aðstoð höfundanna
og Bókmenntakynningarsjóðs er þó
hægt að koma einhverju til leiðar.
En það er erfitt fyrir höfundinn sjálf-
an að vera alltaf að stússast í þessu,
það eru ekki allir höfundar sem hafa
geð í sér til að Vera alltaf að banka
upp á hjá útlendum forlögum og
segja: Hér er ég og ég er rosalega
fínn. Þess vegna fínnst mér að út-
gáfufyrirtækin eigi að vinna í þessu
og í þeim tilgangi höfum við látið
gera bæklinga og annað kynningar-
efni. Með tilstyrk Bókmenntakynn-
ingarsjóðs höfum við í sumum tilvik-
um gert stutta útdrætti úr bókum á
ensku og þýtt stöku kafla, svona
sýnishorn til að gefa mönnum hug-
mynd um bækurnar."
Halldór merkir töluverða breyt-
ingu á viðhorfi norrænna útgefenda
til íslenskra bókmennta. „Það er
vaxandi áhugi, sérstaklega á Norð-
urlöndum. Leið okkar til útlanda,
hvort sem okkur líkar betur eða
verr, hefur legið í gegnum Norður-
löndin. Þar eru helst einhveijir sem
geta lesið íslensku og eru í tengslum
við forlög og mér hefur virst að á
undanförnum fjórum árum hafí
komið út miklu meira af þýddum
íslenskum bókmenntum á Norður-
löndum en jafnvel tíu-tuttugu ár þar
á undan. Þeir hafa sem sé uppgöt-
vað það að það eru komnir fram
nýir og spennandi höfundar, að það
er til líf eftir Laxness. Þegar íslensk-
ar bókmenntir voru þemað á bóka-
kynningunni í Gautaborg í hittið-
fyrra voru að koma út það haust sex
til átta nýleg íslensk bókmenntaverk
í Svíþjóð einni. Danir hafa líka gefið
talsvert út og Norðmenn."
Halldór segir margt stuðla að
þessum aukna áhuga. Þannig hafi
margir höfundar komið fram eftir
1980 sem eigi greinilega tilhöfðun
erlendis og svo hafí fleiri útlendingar
lært íslensku. „Það hefur einfaldlega
verið meiri áhugi á íslenskum sam-
tímabókmenntum, hveijar svo sem
hinar nákvæmu ástæður kunna að
vera. Sumt hefur gerst fyrir atbeina
höfundanna, sem hafa unnið sjálfír
heilmikið í sínum málum. Sumt hef-
ur komið til fyrir atbeina forlaganna
og sumt fyrir frumkvæði að utan.
En þótt ástandið hafí breyst mikið
á öllum Norðurlöndum er erfítt að
segja hversu varanlegt það er, enda
hefur salan sjaldnast verið neitt til
þess að hrópa húrra fyrir, frekar en
þegar við erum að reyna að þýða
norrænar bókmenntir hér. En það
ber auðvitað ekki að vanmeta áhrif
norræna þýðingarsjóðsins og bók-
menntaverðlaun Norðurlandaráðs og
önnur slík tengsl sem við höfum.
Munurinn á því að heimsækja
norræn forlög núna og fyrir svona
fimm-sex árum er sá að núna hafa
flestir þeir sem hafa með þýðingar
að gera einhveija hugmynd um ís-
lenskar nútímabókmenntir, þekkja
einhver nöfn, telja sér skylt að fylgj-
ast eitthvað með. Það er auðvitað
misjafnt hvað er hægt að selja. Oft
fínnst manni maður vera að kynna
mjög fína höfunda, en þeir einfald-
lega kveikja ekki áhuga erlendis.
Mér hefur sýnst að áhugi fari líka
vaxandi í Þýskalandi og Frakklandi.
Það sem er langsamlega erfiðast við
að eiga er hinn enskumælandi heim-
ur, bæði ensk forlög og amerísk, þau
hafa ekki nokkum áhuga.“
Öðrum viðmælendum blaðsins bar
saman um að enskumælandi forlög
væru lokuð bók.
Verðlaun gott tilefni
Jóhann Páll hjá Forlaginu hf. get-
ur vitnað’um hinn aukna áhuga á
íslenskum bókmenntum erlendis og
þeim áhrifum sem bókmenntaverð-
laun Norðurlandaráðs hafa ytra.
„I fyrra bauð ég forlaginu Cappel-
en í Noregi bókina Meðan nóttin líð-
ur en það afþökkaði hana. Um leið
og hún fékk bókmenntaverðlaun
Norðurlandaráðs kom hins vegar
símbréf frá því og vildi það þá endi-
lega fá þessa bók. Ég faxaði til baka
og sagði að það væri því miður of
seint, það hefði hafnað bókinni í
apríl í fyrra og nú væri annað forlag
komið til skjalanna. Ég sagði þeim
hjá forlaginu að mér þætti þetta leitt,
ég hefði gjarnan viljað eiga við-
skipti við þau en gat þess að nú
hefðum við aðra stórgóða bók að
bjóða þeim, nefnilega Svaninn. Þá
kom svar frá konunni sem er yfir
þarna, vildi hún endilega fá bókina
og sagðist mundu skoða hana gaum-
gæfílega, hún ætlaði ekki að brenna
sig aftur á sama soðinu.“
Jóhann Páll sagði að tilefni eins
og íslensku bókmenntaverðlaunin
og bókmenntaverðlaun Norður-
landaráðs auðvelduðu mjög sölu ís-
lenskra bóka til útlanda. Þau hefur
hann nýtt sér af útsjónarsemi til að
koma skáldsögu Fríðu Á. Sigurðar-
dóttur á framfæri á Norðurlöndum.
„Ég gerði mér náttúrlega miklar
vonir um að hún mundi fá Islensku
bókmenntaverðlaunin í fyrra og viku
áður en þau voru gerð opinber sendi
ég bókina ásamt kynningu og þýddri
gagnrýni til valinna útgefenda og
bauð réttinn. Daginn sem hún fékk
verðlaunin sendi ég símbréf til allra
aðilanna og sagði að nú gæti ég
glatt þá með því að þessi bók væri
ekki lengur bara tilnefnd, heldur
hefði hún fengið verðlaunin. Þetta
var hugsað til að auka líkumar á
að bókin yrði skoðuð, því útgefendur
eru stöðugt að fá sendar bækur sem
lenda svo bara uppi í hillu. Síðan
komu DV-verðlaunin og þá var kom-
ið tilefni til að senda annað fax og
svo að lokum eftir að bókin hafði
verið tilnefnd til Norðurlandaráðs-
verðlaunanna. Núna endurtekur
sagan sig með Guðberg og ég hnýti
auðvitað við að ég geri mér vonir
um að bókin verði tilnefnd til Norð-
urlandaráðsverðlaunanna. Útgef-
endurnir á Norðurlöndum munu ör-
ugglega gefa meiri gaum að því sem
ég sendi þeim núna í ljósi reynslunn-
ar af Fríðu.“
Táknrænar upphæðir
Það er ekki gróðavon sem rekur
útgefendur til að reyna að koma
höfundum sínum á framfæri erlend-
is. „Fjárhagslega er þetta alveg von-
laust mál,“ sagði Jóhann Páll. „Það
sem ýtir undir mann er að höfundar
leggja orðið meira upp úr þessu en
áður, það er orðið geysilegt atriði
fyrir þá að takist að koma þeim út
erlendis. En peningarnir sem forlag-
ið fær út úr þessu standa ekki
straum af kostnaði, samkvæmt
rammasamningi fær forlagið 25%.
Þetta er hins vegar spurning um
heiður og metnað og um að höfund-
ar séu ánægðir," sagði Jóhann Páll
og kvað tiltölulega stutt síðan hann
byijaði að beita sér í málinu.
Að sögn Halldórs Guðmundssonar
selst þýðingarréttur yfírleitt fyrir
táknrænar fjárhæðir milli Norður-
landa. Yfírleitt eru fyrirframgreiðsl-
urnar á bilinu frá 40 þúsundum upp
í 200 þúsund með stöku undantekn-
ingum. „En þetta er partur af því
að vera hluti af heimsbókmenntun-
um og við eigum að vera í einhveiju
lifandi samstarfí um það. Við eigum
að vera dugleg að þýða og reyna
að láta þýða okkur. En þá þurfum
við náttúrlega að vera með verk sem
eru einstæð," sagði Halldór.
Hlutur Bókmennta-
kynningarsjóðs
Síðasta áratuginn eða svo hefur
verið til sjóður sem kallast Bók-
menntakynningarsjóður og er ætlað
að stuðla að framgangi íslenskra
bókmennta erlendis. Það er ekki dig-
ur sjóður, í ár eru honum ætlaðar
1,8 milljónir, upphæð sem Heimir
Pálsson, formaður sjóðsstjórnarinn-
ar, telur duga „svona að hungur-
mörkunum“. Engu að síður hefur
sjóðurinn getað styrkt nánast allar
þær útgáfur sem til hefur komið á
íslenskum bókmenntum erlendis,
fyrir utan Laxness-útgáfurnar, en
alls hefur sjóðurinn veitt um tíu
styrki á ári. „Þetta dugar kannski
til að greiða helminginn af þýðingar-
launum eða vel það,“ sagði Heimir
um upphæðirnar sem um er að ræða.
En skyldi styrkur úr Bókmennta-
kynningarsjóði einhvern tímann ráða
úrslitum um val erlendra forlaga á
íslenskri bók?
„Ég held að hann geri það í sum-
um tilfellum og skipti alltaf umtals-
verðu máli,“ sagði Heimir. „Kannski
ekki fyrst og fremst fjárhagslega,
heldur er það hvatning fyrir forlögin
að vita að þau hafi stuðning frá
opinberum íslenskum aðilum. Þeim
finnst framlag sjóðsins kannski ekk-
ert síður siðferðilegur stuðningur.
Sem dæmi má nefna að gríðarstórt
franskt forlag gaf út mjög vandaða
þýðingu á Snorra-Eddu í hittiðfyrra,
fékk til þess pínulítinn styrk frá ís-
lenska menntamálaráðuneytinu. Ég
hitti talsmann þessa forlags úti í
París í fyrra og það var auðheyrt á
honum að þeim fannst þessi styrkur
skipta verulegu máli. Én í heildar-
pakkanum voru þetta smámunir,
150 þúsund krónur held ég. Fyrir
þeim var þetta táknrænn stuðningur
og það er kannski ekkert síður dýr-
mætt en peningarnir sjálfír. Menn
láta þess getið á bókunum að þær
séu gefnar út með styrk frá Islandi
og fínnst þá kannski auðveldara að
tala máli þeirra, enda er þetta ákveð-
in kvittun fyrir því að þeir séu að
gefa út viðurkennda höfunda."
Skortur á
kynningarbæklingum
Þótt aðgangur sé nú eitthvað
greiðari fyrir íslenskar bókmenntir
erlendis er róðurinn langt frá því
að vera auðveldur. Dagný Kristjáns-
dóttir, bókmenntafræðingur og ann-
ar fulltrúa íslands í dómnefnd bók-
menntaverðlauna Norðurlandaráðs,
hefur beitt sér nokkuð fyrir því að
koma íslenskum bókmenntum á
framfæri í Noregi þar sem hún var
búsett á áttunda ár. Hún segir
forlagsfólk þar í landi lítt hrifíð af
því að utanaðkomandi aðilar bjóði
hugmyndir, heldur hugsi sem svo
að ef um áhugavert efni væri að
tefla mundu þau vita af því og gætu
borið sig eftir björginni. Dagný seg-
ist einu sinni hafa sent þremur
norskum forlögum þýðingu á ís-
lensku verki og fengið fyrsta pakk-
ann til baka með þökkum daginn
eftir. Sögðust fulltrúar viðkomandi
forlags ekki vera skyldugir til að
taka afstöðu. Sem dæmi um tregð-
una á Norðurlöndum nefndi hún að
til væru heilu bunkarnir af íslenskum
verkum sem þýdd hefðu verið vegna
tilnefninga til bókmenntaverðlauna
Norðurlandaráðs en aldrei komist á
þrykk. Kvartaði Dagný undan því
að ekki væru til upplýsingabækling-
ar um íslenskar bókmenntir til að
leggja fram, því eina leiðin til að
koma bókmenntum á framfæri væri
að láta upplýsingum rigna yfir útgef-
endur.
En á þessu kann að verða gerð
bót í nánustu framtíð, því stjórnar-
menn Bókmenntakynningarsjóðs
eiga sér þann draum að setja saman
m