Morgunblaðið - 08.05.1992, Side 14

14
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 8. MAÍ 1992
Frumvarp um Lánasjóð íslenskra námsmanna:
Vegið að hugsjóninni
um jafnrétti til náms
eftír Karl Blöndal
Ríkisstjórn íslands hyggst brátt
taka til sýningar mikið leikverk,
sem hefur verið í smíðum í vetur
og liggur nú fyrir Alþingi. Leikurinn
verður sýndur í Lánasjóði íslenskra
námsmanna og mun vefj'a örlaga-
þráðum sínum alla þá, sem verða
enn við nám eða hefja nám með
„stuðningi" Lánasjóðsins eftir að
skóli hefst að hausti. Á litla sviðinu
mun hlutskipti þeirra, sem hugðust
efla anda sinn og atgervi á mennta-
brautinni, en snerist hugur þegar
leiksýningin var boðuð, verða efni-
viður í smærri einþáttunga.
Lánasjóður íslenskra náms-
manna hefur lengi vel verið í mikl-
um fjárkröggum. Sjóðnum hefur
löngum verið þröngur stakkur snið-
inn í fjárlögum. Fjárveitingar hafa
verið snöggtum minni en lánsþörf
og rekstrarkostnaður sjóðsins og
þegar upp á hefur vantað hefur
vandinn verið leystur með því að
þröngva honum út í lántökur með
þvílíkri vaxtabyrði að útilokað hefur
verið að endar næðu nokkru sinni
saman með vaxtalausum (en verð-
tryggðum) endurgreiðslum.
Þetta var ekki leyndarmál, sem
þarfnaðist liðsinnis djúpviturra dul-
málssérfræðinga til úrlausnar, held-
ur gerðist með fullri vitund ráða-
manna hverju sinni og mátti þá einu
gilda hvar í flokki þeir stóðu. Milii
þess sem stjórnmálamenn fóru með
Lánasjóðinn eins og hann kæmi
þeim ekki við var ýmist slegið af
eða á um upphæð lána, allt eftir
því hvernig pólitískir vindar blésu
hveiju sinni, en grundvallarvandinn
var látinn ósnertur, rétt eins og
einn góðan veðurdag myndi hann
hverfa með ævintýralegum hætti.
Eða, sem sennilegra er, að hentug-
eftir Svein
Aðalsteinsson
Samkvæmt frétt í DV nýlega var
álit nefndar fyrrverandi umhverfis-
ráðherra að sorphirðumál á íslandi
væru þjóðinni til vansa. í fréttinni
kom jafnframt fram að enginn
stuðningur væri fyrirhugaður frá
ríkinu.
Eyrrgreind nefnd áleit að til við-
bótar framlagi sveitarfélaganna
þyrfti til að koma 500-1.000 millj-
óna framlag ríkisins til að kippa
dreifbýlinu úr þeirri hroðalegu
stöðu sem víða má sjá og er sannar-
lega til skammar þjóðinni allri.
Ymist er um að ræða opna sorp-
hauga, sem í vindasömu landi leiða
til mikils sóðaskapar, eða opnar
brennsluþrær,- sem orsaka megnun,
sem einungis þekkist meðal blá-
snauðra þjóða.
Hvað hefur verið gert til að rífa
þjóðina, sem á umliðnum áratugum
hefur verið talin meðal efnuðustu
þjóða, upp úr þessum ófögnuði?
Undirritaður fór að kynna sér
þessi mál á síðastliðnu ári. Hann
hafði m.a. samband við umhverfis-
ráðuneytið og fékk þær upplýsingar
að að því er varðaði kröfur um
mengunarvarnarbúnað nýrra sorp-
brennslustöðva væri rétt að taka
ast væri að geyma hann til seinni
tíma, að varpa af sér ábyrgðinni
og láta aðra um skítverkin. Gamla
handritið var látið nægja með litlum
breytingum, ef frá er skilin verð-
trygging lána. Þannig gerðist það
að þar sem áður hefði dugað plást-
ur þurfti nú að skipta um hjarta,
lungu og nýru. Skyndilega þurfti
að skrifa nýtt handrit.
Þá kom til valda ný ríkisstjórn
með það á stefnuskrá sinni að skapa
nýtt og heilt þjóðfélag. Burt skyldi
óráðsía og bruðl og með skeleggum
aðgerðum skyldi allt það, sem mið-
ur hefur farið í íslensku þjóðfélagi
undanfarin misseri, bætt og betr-
umbætt, lagfært og viðgert. Þessar
aðgerðir yrðu ekki sársaukalausar,
en þeim myndu fylgja hagsæld og
velfarnaður.
Meðal þeirra kýla, sem ákveðið
var að stinga á, var vandi Lána-
sjóðsins. Leikritaskáld mennta-
málaráðuneytisins settust á rök-
stóla og suðu saman frumvarp það,
sem nú liggur eilítið breytt fyrir
Alþingi.
Ugglaust hafa þeir í upphafi velt
því fyrir sér hvort ekki væri hægt
að einkavæða Lánasjóðinn og láta
ósýnileg öfl hins fijálsa markaðar
um að koma honum á réttan kjöl.
Eimskipafélag íslands hefði verið
tilvalinn kaupandi. Það gæti rekið
sjóðinn eins og skipaflutninga þar
sem einstaklingar eru fluttir frá
eyðimörkum fáfræðinnar yfir á
fijósamar engjar mannvits og
menntunar.
Annað ráð og öllu skynsamlegra
hefði verið að stofna einfaldlega
nýjan sjóð með það að leiðarljósi
að láta hann standa undir sér. Lán
yrðu veitt á sömu forsendum og
áður, með hertum reglum um end-
urgreiðslur þó og smávægilegum
mið af kröfum um mengunarvarnir
nýrra stöðva í nálægum Evrópu-
bandalagslöndum, Noregi og Sví-
þjóð.
Á grundvelli þessara upplýsinga
var síðan haft samband við hartnær
100 framleiðendur sorpbrennslu-
stöðva víðs vegar um heim og ósk-
að eftir tilboðum. Margir urðu til
að svara, en einn framleiðanda skar
sig úr með því að bjóða sorpbrennsl-
ustöð, uppsetta og tilbúna til notk-
unar, þar með talið þjálfun væntan-
legra starfsmanna, ásamt vot-
hreinsibúnaði af fullkomnustu gerð,
fyrir fastákveðið heildarverð.
Þegar þetta tilboð var kynnt hin-
um ýmsu bæjar- og sveitarstjóm-
um, lýstu þær áhuga, en þar eð
óvissa væri um hugsanlega þátt-
töku hins opinbera og ekki ljóst
hveijar endanlegar kröfur yrðu
gerðar, væri ekki að vænta skjótra
ákvarðana.
Á haustmánuðum bárust síðan
fréttir um að Vestmannaeyingar
hyggðust kaupa sorpbrennslustöð.
Samkvæmt upplýsingum þeirra var
fram eftir hausti látið að því liggja
við þá að ríkið tæki að hluta þátt
í þeim kostnaði, sem samfara væri
úrlausn fyrirliggjandi sorpvanda-
mála. Þegar ákvörðun um kaup á
sorpbrennslustöð frá Norsk Ilydro
var endanlega tekin í desember sl.
vöxtum ef í hart færi. Þeir, sem
nú eru að endurgreiða lán sín,
myndu senda greiðslur til hins nýja
sjóðs til að fleyta honum áfram þar
til nýir lánþegar koma út í atvinnu-
lífið og verða borgunarhæfir. Ríkis-
sjóður gæti á meðan einbeitt sér
að fortíðarvandanum, þessum áður
óþekkta draugi, sem allt í einu virð-
ist alls staðar skjóta fram kollinum,
og nýr Lánasjóður myndi reyna að
standa eigin fótum. Nýr sjóður yrði
þó sennilega ekki alfarið fær um
að standa óstuddur í upphafi vegna
þeirrar einföldu ástæðu að lánþeg-
um'fjölgar frá ári til árs. Hins veg-
ar eru þeir fleiri, sem nú endur-
greiða lán en taka, og því sýnt að
með tíð og tíma myndi draga úr
halla allt þar til hann yrði enginn.
Á meðan hefði nýr sjóður því þurft
að njóta stuðnings og velvildar rík-
issjóðs til þess að honum yrði ekki
samstundis steypt út í sama vanda
lántaka og vaxtabyrða, sem er að
ríða núverandi Lánasjóði á slig.
Með þessum hætti hefði verið
hægt að láta námsmenn, núverandi
og fyrrverandi, ráða niðurlögum
framtíðarvandans og láta þá, sem
sinnulausir örkuðu áfram í blindni,
eiga við fortíðarvandann.
En líkast til hvarflaði slíkt aldrei
að leikritaskáldum menntamála-
ráðuneytisins. Þau voru of upptekin
af erfðasyndinni. Því var ákveðið
að gera syndir feðranna að oki af-
komendanna. Eins og frumvarpið
lítur nú út munu endurgreiðslur
lána hefjast tveimur árum eftir að
námi lýkur. Byrði þeirra mun verða
fimm prósent af útsvarstekjum
fyrstu fimm árin og sjö prósent þar
á eftir, en eftirstöðvar fyrnist fjöru-
tíu árum eftir að endurgreiðslur
hófust. Að auki munu leggjast allt
að þriggja prósenta vextir á lánin,
„ Vestmannaeyingar
eiga heiður skilið að
hafa orðið til þess að
ráðast í að leysa sorp-
vandamál sín. Jafn-
framt hefur lofsvert
frumkvæði þeirra orðið
til þess að varpa ljósi á
hvernig opinberar aðil-
ar standa, þegar á reyn-
ir, að þessum málum.“
lá ljóst fyrir að Vestmannaeyingar
yrðu einir og óstuddir að fjármagna
lausn þessa vanda. Því var sú leið
valin að velja „ódýrasta" valkostinn
og hafa jafnframt vilyrði Hollustu-
vemdar ríkisins að sá búnaður feng-
ist samþykktur. Þegar leitað var
upplýsinga um hvað fælist í þessum
„ódýrasta" valkosti kom í ljós að
um sorpbrennslustöð án fullkomins
hreinsibúnaðar var að ræða. Út-
blástur frá stöðinni fer í gegnum
hliðstæðar miðflóttaaflsskiljur
(multicyclon) og eru hjá Sorp-
brennslu Suðurnesja. Slíkur hreinsi-
búnaður nær einungis grófustu
reykögnunum, þannig að sýnilegs
en þeir verða þó sennilega ekki
reiknaðir fyrr en að endurgreiðslur
hefjast. Verðtrygging mun haldast.
Nú hefjast endurgreiðslur þremur
árum eftir að námi lýkur og þær
nema 3,75 prósentum af útsvars-
tekjum. Þau eru verðtryggð, en
vextir eru engir.
Með þessum aðgerðum hyggst
menntamálaráðherra saxa á skuldir
sjóðsins, en það mun taka óratíma
að gera rekstur hans hallalausan.
Fyrir utan námsmenn hafa stjörn-
völd ekki gert nokkra stétt á ís-
landi ábyrga fyrir fortíðarvanda
sínum. Ástæðan fyrir því að náms-
menn eru auðvelt skotmark er
sennilega sú að þeir eru tímabundin
stétt og eilífðarstúdentar fullfáir til
að vera áhrifamikill hagsmunahóp-
ur. Að auki virðast margir fyrrum
námsmenn, sem nutu fyrirgreiðslu
hjá sjóðnum, nú líta svo á sem þessi
mál komi þeim ekki við. Engu að
síður virðist loks vera komin hreyf-
ing á námsmenn og berast nú undir-
skriftarlistar í hlöðum inn um bréfa-
lúgu menntamálaráðuneytisins.
Hver einstaklingur er sem sé
aðeins námsmaður til nokkurra ára
og því næst tekur annað við. Öðru
máli gegnir um aðrar stéttir. Bóndi
er til dæmis allajafna bóndi til ævi-
loka og svo framvegis. Enda dettur
engum í hug að gera bændur
ábyrga fyrir sínum fortíðarvanda.
Linnulausar niðurgreiðslur land-
búnaðarafurða hafa aldrei verið
reiknaðar bændum til frádráttar.
Framleiðsluhöft hafa verið sett til
að bæta framtíðarstöðu landbúnað-
arins, en ekki kemur til greina að
varpa þeirri ábyrgð á bændur að
greiða upp mismuninn á verðmæti
framleiðslu þeirra annars vegar og
þess, sem þeir fá greitt fyrir hana
hins vegar. Enda myndi slíkt hafa
útblásturs (reyks) verður ekki vart.
Öðru gegnir um þau efni, sem valda
mestu um mengun frá brennslum
sem ekki hafa hreinsibúnað. Efni
s.s. klórvetni, brennisteinsoxíð og
flúór, sem m.a. valda súru regni,
er öllum hleypt út í andrúmsloftið.
Þegar undirritaður heyrði að til
stæði að leyfa rekstur á sorp-
brennslu án hreinsibúnaðar fékk
hann í fyrstu þau svör í umhverfis-
ráðuneytinu og hjá Hollustuvernd
ríkisins að sannarlega væri þessi
væntanlega stöð með hreinsibún-
aði, þ.e. eftirbrennslu og miðflótta-
aflsskilju!
Lesendum til fróðleiks skal það
upplýst að allir þeir framleiðendur
sem haft var samband við buðu að
sjálfsögðu eingöngu brennsluofna
með eftirbrennslu. Hinn eiginlegi
hreinsibúnaður hefur það hlutverk
að hreinsa það sem úr eftirbrennsl-
unni kemur. Ef um fullkominn
hreinsibúnað er að ræða má fanga
þau mengandi efni, sem í útblæstr-
inum fínnast.
Mælikvarði um mengun í öðrum
löndum er ekki eingöngu við það
miðaður að komið sé í veg fyrir
óþægilegt sótfall á þvott og bíla!
Annað svar frá Hollustuvernd
ríkisins, ekki síður athyglisvert,
varðandi viðmiðunarstaðla meng-
unar, var að ekki væri mögulegt
Karl Blöndal
„Það er fyrst og fremst
það, að lán verði ekki
veitt fyrr en að sýndum
námsárangri, sem mun
tryggja það að orð
menntamálaráðherra
þess efnis að frumvarp-
ið muni leiða til þess
að námsmönnum fækki
rætist. Hér er beinlínis
verið að vega að jafn-
réttishugsjóninni að
baki Lánasjóðnum.“
í för með sér ánauð bændastéttar-
innar.
Lánasjóður íslenskra náms-
manna var stofnaður af hugsjón
um stéttlaust þjóðfélag þar sem
öllum skyldi tryggt jafnrétti til
náms burtséð frá efnum og aðstæð-
um, búsetu og uppruna. Þrátt fyrir
að gagnrýna megi starfsemi Lána-
sjóð sins með ýmsum hætti hefur
að mestu tekist að halda í þessi
markmið. Þær aðgerðir, sem raktar
eru hér að framan, varpa þessum
Sveinn Aðalsteinsson
að gera kröfur til lítilla bæjarfé-
laga, sem þau risu ekki undir. Þess
vegna væri nú eingöngu gerð krafa
um eftirbrennslu og grófa reyk-
hreinsun!
Vestmannaeyingar eiga heiður
skilið að hafa orðið til þess að ráð-
ast í að leysa sorpvandamál sín.
Jafnframt hefur lofsvert frumkvæði
þeirra orðið til þess að varpa ljósi
á hvernig opinberar aðilar standa,
þegar á reynir, að þessum málum.
Á sama tíma og íslendingar slá
um sig út á við og gera ýtrustu
kröfur um skjótar úrbætur á því
sem miður fer meðal annarra þjóða
og telja fyllilega réttlætanlegt,
þrátt fyrir almennan niðurskurð til
flestra mála, að senda fjölmenna
sendinefnd til Rio de Janeiro til að
vekja sérstaklega athygli á stór-
merku framlagi Islands til umhverf-
ismála, skera þeir niður áætlun
Hvað er að gerast í sorp-
hirðumálum dreifbýlisins?
€
C
w
e
€
C
c
c
i
i
fl