Morgunblaðið - 26.07.1992, Qupperneq 11

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 26. JÚLÍ 1992
stæðingi mínum í hag. En reyndin
varð önnur. Eftir því sem ég fæ séð
núna, þá var bréfi mínu bara stung-
ið undir stól og það kom hvergi
fram í málskjölum stúlkunnar. Sak-
sóknari fékk svo málið aftur eftir
langa mæðu en hann vísaði því frá
og sagði í bréfi dags. 20. feb. 19XX:
„Að athuguðum rannsóknar-
gögnum skal tekið fram, að af
ákæruvaldsins hálfu telst það sem
fram er komið við rannsókn málsins
eigi nægjanlegt eða líklegt til sak-
fellis. Málið hefur sætt ítarlegri
rannsókn og verður ekki séð að
unnt sé að upplýsa það frekar."
(Tilvitnun lýkur.)
í framhaldi af þessu ákváðu
stúlkan og fjölskylda hennar að
athuga hvort staða hennar væri
virkilega svo bágborin að hún gæti
alls ekki leitað réttar síns í þessu
máli. Því leituðu þau til nýs lögfræð-
ings, en fyrri lögfræðingur hafði
lýst því yfir að hún gæti ekki gert
meira í málinu. Nýi lögfræðingurinn
mat stöðuna svo, að stúlkan gæti
farið í einkamál, en aðeins væru
5-10% líkur á því að hún gæti
unnið málið vegna þess að sönnun-
arskylda í íslensku réttarfari hefur
slíkt ofurvægi. Og hvernig þá? Jú,
það þarf að vera vitni. Þá er spurt.
Hvernig í ósköpunum á að vera
hægt að finna vitni í sifjaspellsmál-
um? Og ef eitthvert vitni væri, þá
hefði málið eflaust aldrei orðið að
sifjaspellsafbroti föður.
Reyndar er í þessu tilfelli til vitni,
en þar sem það er bróðir stúlkunn-
ar, og samherji föður, þá getur það
vitni aldrei verið neitt fyrir þessa
stúlku, enda er vitnið samsekt. Þar
að auki er maður sem hefur fengið
sömu innrætingu og uppeldi og
bróðir stúlkunnar hefur fengið, af
föður sínum, að öllum líkindum
mjög sjúk persóna, enda skilaboðin
til hans eilíflega verið tvöföld og
ruglandi. Þessi ungi maður stendur
illa að vígi í sínu eigin lífi og hefur
valdið mörgu fólki og sjálfum sér
ómældum skaða.
Niðurstaðan er því að fórnarlömb
nauðgunar og sifjaspella geta mjög
illa leitað réttar síns, nema sakborn-
ingur játi verknaðinn eða sé uppvís
að honum.
Fyrir stuttu kom það fram í frétt-
um að ekkert mál hefði verið kært
til lögreglu á árunum 1989-1991
á grundvelli sifjaspells. Þrátt fyrir
það, veit ég nokkur dæmi um slík
mál sem hafa uppgötvast á þessum
árum. Hvað segir þetta okkur um
stöðu fórnarlambanna? Réttur
þeirra virðist alveg fyrir borð borinn
í gildandi lögum.
Lögreglan er heldur ekki starfi
sínu vaxin enda er þar mjög sterk-
ur karlamórall og þannig skilja þeir
illa stöðu fórnarlambanna. Þeir
skilja t.d. alls ekki að kona sem
hefur verið kúguð og misnotuð frá
barnsaldri hefur enga sjálfsvirðingu
og stolt og á því mjög erfítt með
að beijast fyrir rétti sínum.
En hvað sem öll lög segja þá
veit ég að skjólstæðingur minn
segir satt.
Þetta hefur ekki allt runnið upp-
úr henni eins og lygileg skáldsaga.
Nei, hún hefur barist við óttann,
líkamlega vanlíðan, martraðirnar,
og sektarkenndina yfir því að segja
frá. Hún hafði lofað föður sínum
að eiga með honum leyndarmál.
Hún skildi ekki togstreituna milli
reiðinnar og hatursins til föður síns
og svo þess að hún elskaði hann
og treysti honum. Hún dáði elsta
bróður sinn og skildi ekkert þegar
hann vildi ekki tala við hana á göt-
um úti, en hafði lofað henni gulli
og grænum skógum þegar hann
misnotaði hana. Og hún á margra
ára vinnu fyrir höndum að lagfæra
allt sem faðir hennar hefur skemmt
í henni. Hvernig getur hún verið
manni ástrík eiginkona? Hvernig á
hún að fara að því að standa á eig-
in fótum þegar mikilvægustu karl-
arnir í hennar lífi hafa misnotað
hana og fótum troðið? Hvernig á
hún að geta greint á milli sjálfrar
sín og annarra? Allt þetta og ótal-
margt fleira verður hún að bijótast
í gegnum sem þolandi í siíjaspells-
máli og hún fær ekki einu sinni að
standa upp og láta í sér heyra gagn-
vart dómsvaldinu, því það vantar
sannanir.
Auk þessa hafa hún og fjöl-
skylda hennar búið við ómæld
óþægindi og ótta undanfarin ár,
enda hefur faðir hennar ótta af
því að verða ákærður. Hann beitir
því óþokkabrögðum gagnvart
þeim. Hann keyrir í veg fyrir
móðurina, eltir hana um bæinn
akandi, hann hringir og veldur
með því ótta. Yngsti bróðirinn á
mjög bágt og er hægt að rekja
margt af því til þess að honum
er ógnað í símanum, hótað að all-
ir drepist í fjölskyldunni eða að
einhver verði fyrir slysi og eflaust
verður þetta bréf mitt til þéss að
allt fer að skjálfa í kringum þau
enn einu sinni. Lögreglan veitir
ekki vernd og þar fá þau lélega
áheyrn.
Eg vil því leyfa mér að gera
nokkrar tillögur um málsmeðferð
þeirra sem kæra nauðgun eða
sifjaspell til Rannsóknarlögreglu
ríkisins.
1. Að bætt verði úr móttöku
og viðmóti við þá sem kæra.
2. Að konur verði ætíð við-
staddar yfirheyrslurnar fórnar-
lambinu til stuðnings.
3. Að lærður sálfræðingur eða
geðlæknir verði látinn meðhöndla
og hjálpa til við skýrslutöku strax
í byijun málsmeðferðar, og ég
legg áherslu á að það verði kona.
Ég vil benda á að fórnarlamb í
sifjaspellsmálum á í mjög mikilli
innri baráttu yfir því að kæra
þann sem hefur valdið henni
spjöllum og er oftast mjög hikandi
yfir því hvort hún vill kæra og
hvort hún er að gera rétt með
því. Kona í vafa, verður oft ekki
trúverðug þeim sem tekur af henni
skýrslu.
4. Breyta verður lögum er lúta
að ákærum og dómum í sifja-
spellsmálum þannig að réttur
fórnarlambsins verði miklu sterk-
ari en nú er, og væri þá vert að
líta til annarra þjóða og þeirra
laga sem gilda t.d. á hinum Norð-
urlöndunum og í Bandaríkjunum.
Að lokum legg ég til, að sett
verði á fót nefnd fagfólks um þessi
mál og geri nefndin úttekt og til-
lögur um frekari málsmeðferð, í
ljósi þeirrar reynslu sem hér hefur
fengist. Finnst mér þannig rétt
að nota reynslu kvenna úr
Kvennaathvarfinu, fá fulltrúa frá
Stígamótum og aðila frá félags-
málastofnunum sem hafa annast
þessi mál, auk fulltrúa frá lögregl-
unni og dómsvaldinu.
Við hér á Torfastöðum erum
boðin og búin til að ræða þetta
mál betur við þig, enda eru hér
hagsmunir margra í veði og við
verðum að hjálpast að við að koma
í veg fyrir að börn verði fórn-
arlömb uppalenda sinna eða ann-
arra fullorðinna.
Með kveðju og von um jákvæða
umfjöllun.
EFTIRMÁLI: Eins og sést í
upphafi bréfs míns, þá er það
skrifað í byijun júni. Síðan þá
hefur mér borist til eyrna að Rann-
sóknarlögregla ríkisins hafi verið
að gera bragarbót á því hvernig
hún tekur á móti kærum vegna
sifjaspellsbrota. Það er vel og því
fagna ég heilshugar.
Hitt er annað mál að nýjar
vinnuaðferðir lögreglunnar hafa
ekki verið kynntar enn sem komið
er og því hef hvorki ég né það
fagfólk sem ég hef talað við haft
vitneskju um þessar breytingar.
Þannig hefur ekki verið kært þrátt
fyrir breytingar ef marka má
fréttir frá því í júní síðastliðnum.
Fyrir hönd allra þolenda sifja-
spellsbrota og nauðgunarbrota vil
ég þakka lögreglu að hún fer inn
á þær brautir að gera þeim ein-
staklingum lífið Iéttara og vona
að það verði til þess að konur
treysti sér nú til að kæra þá aðila
sem misnota þær og niðurlægja
kynferðislega.
Höfundur veitir forstöðu
Meðferðarheimilinu á
Torfastöðum.
Kynferðisbrot gegn
bömum em erfið mál
- segir Bogi Nilsson rannsóknarlögreglustjóri
eftir Guðna Einarsson
KÆRUM vegna kynferðis-
brota gegn börnum hefur
fjölgað undanfarin ár. Ástæð-
an þarf ekki einungis að vera
fjölgun afbrota. Opnari og
meiri umræða um þessi mál,
sem lengi lágu í þagnargildi,
kann að hafa áhrif hér á. Opin-
berir aðilar og áhugamanna-
samtök hafa gert margt til að
stémma stigu við brotum af
þessu tagi og einnig til stuðii-
ings þolendum. Málaflokkur-
inn er erfiður viðfangs og hef-
ur lögreglan, ekki síst Rann-
sóknarlögregla ríkisins (RLR),
oft verið gagnrýnd fyrir með-
ferð kynferðisbrotamála. Að
gefnu tilefni leitaði Morgun-
blaðið til Boga Nilssonar rann-
sóknarlögreglustjóra og
spurðist fyrir um hvernig kyn-
ferðisbrot gegn börnum eru
meðhöndluð hjá RLR, þeim
breytingum sem orðið hafa á
meðferð þessara mála og
hvers vænta má í þeim efnum.
Bogi Nilsson segir það ekk-
ert nýtt að lögreglan sé
gagnrýnd og telur hann
gagnrýni vera af hinu
góða, svo fremi hún sé
sanngjörn og byggð á skynsemi.
Hins vegar sé erfitt að sitja und-
ir rangfærslum því eðli málsins
vegna eigi embættið óhægt um
vik að svara fyrir meðferð ein-
stakra mála. Það sé mikilvægt
að gagnkvæmt traust ríki milli
almennings og lögreglu og alvar-
legt þegar því trausti er. spillt.
RLR hefur gert ýmsar breyt-
ingar á síðustu árum til að greiða
fyrir afgreiðslu kynferðisafbrota
gegn börnum. Byijunin var að
flytja málaflokkinn í þá deild sem
rannsakar alvarlegustu ofbeldis-
verk gegn lífi og líkama fólks.
Rannsókn á kynferðisbrotum nýt-
ur forgangs innan RLR og er lögð
áhersla á að hún gangi hratt fyr-
ir sig.
„Kynferðisbrot gegn börnum
eru einhver viðkvæmustu og
erfiðustu mál sem við fáum. Sá
sem fyrir brotinu verður hefur
orðið fyrir geysilega miklu áfalli,
oftast miklu meira en almennt
gerist um fórnarlömb afbrota-
manna,“ segir Bogi. „Við gerum
okkur far um að sýna þessum
aðilum sérstaka nærgætni. Mál
þar sem börn eiga í hlut eru sér-
stök að mörgu leyti og þau krefj-
ast mikillar samvinnu milli lög-
reglu og þeirra sem vinna að
hagsmunum barna.“
Þær raddit- hafa heyrst að
nauðsyn beri til að ráða fleiri
konur til rannsóknarlögreglu-
starfa, ekki síst til rannsókna á
kynferðisbrotum, því konur líti
málin öðrum augum en karlar.
Bogi segir staðreyndina þá að
mjög fáar konur séu í lögreglu-
starfi. Hjá RLR starfa tvær konur
við lögreglustörf og önnur þeirra
vinnur í deildinm sem fer með
kynferðisafbrot. „í þau fáu skipti
sem auglýst hefur verið eftir
rannsóknarlögreglumönnum und-
anfarið hafa konur ekki sótt um.
Ég er ekki í nokkrum vafa um
að kona sem sækir um lögreglu-
starf hjá RLR hefur meiri mögu-
leika á að hljóta starfið en karl,“
segir rannsóknarlögreglustjóri.
Kynferðisafbrot eru mjög við-
kvæm mál og lögreglan þarf oft
að leita vitneskju um atriði sem
tengjast sárri reynslu og fólk alla
jafna talar ekki um við aðra.
„Ein spurning, sem ekki er rétt
borin fram, getur sett aðila alveg
Bogi Nilsson rannsóknarlög-
reglusljóri.
úr skorðum,“ segir Bogi. „Það er
mikilvægt að sá sem tekur
skýrslu útskýri hvers vegna hann
spyr spurningarinnar og undirbúi
aðilann þannig. Undanfarin ár
höfum við gert okkur far um að
koma á sérhæfíngu og þjálfa okk-
ar fólk á þessu sviði. Það er einn-
ig mikilvægt að stuðningsaðilar
þolandans átti sig á því hvernig
mál þurfa að vera undirbúin af
okkar hálfu fyrir ríkissaksóknara
og dómstóla."
Rannsóknarlögreglan hefur
leitað ráðgjafar í nágrannalönd-
um um meðferð kynferðisbrota
gegn börnum. Norðmenn þykja
mjög framarlega á þessu sviði og
hafa starfsmenn RLR dvalið í
Ósló til að kynna sér meðferð
kynferðisbrota gegn börnum. í
fyrra kom hingað deildarstjóri
rannsóknarlögreglunnar í Ósló,
sem hefur þessi mál á sinni
könnu. Hann hélt fundi með emb-
ættismönnum ráðuneyta og ríkis-
saksóknara, dómurum, lögreglu-
fólki og starfsmönnum félags-
málastofnana svo nokkuð sé
nefnt. í framhaldi af þessari
heimsókn hófst reglubundið sam-
starf milli RLR og félagsmála-
stofnana á höfuðborgarsvæðinu
við rannsókn kynferðisafbrota
gegn börnum. Sifjaspellsteymi
Félagsmálastofnunar Reykjavík-
ur hafði starfað á fjórða ár þegar
fulltrúi RLR varð fastur þátttak-
andi í teyminu í maí 1991. „Sam-
ráð lögreglu og bamaverndar-
aðila er mikilvægt bæði áður en
málið er kært og ekki þýðingar-
minna þegar málið er farið af
stað. Brotamaðurinn getur verið
faðir eða einhver nákominn, fjöl-
skyldan getur hafa splundrast.
Hvernig er þá högum barnsins
háttað? Þótt þetta sé fremur á
sviði félagsmálayfirvalda verður
lögreglan að huga að þessu líka.“
Bogi telur best að mál af þessu
tagi fari fyrst um hendur barna-
verndaraðila áður en þau eru
kærð til lögreglu. „Það skiptir
miklu að þeir sem vinna að slíkum
málum þekki takmörk sín og hvað
þeim leyfíst. Röng málsmeðferð
í upphafi má ekki verða til að
spilla fyrir framgangi málsins.
Þeir sem fyrst fjalla um málin
verða að þekkja til réttarfars-
reglnanna og hvað í þeirra að-
gerðum getur orðið vatn á myllu
brotamannsins þegar kemur að
vörn hans. Þess eru hins vegar
dæmi að lögregla hafi verið vænd
um að vernda sakborninginn,
þegar við höfum einfaldlega verið
að fara að réttarfarsreglum."
Þegar ung börn eru fórnarlömb
er leitað til sálfræðinga sem ræða
við börnin í áheyrn lögreglu.
Reynslan hefur sýnt að umhverfi
viðtalsins skiptir máli og það er
heldur ólíklegt að yfirheyrsluher-
bergi rannsóknarlögreglunnar sé
besti vettvangurinn fyrir við-
kvæmt samtal við lítið barn. Til
þessa hefur RLR fengið inni á
Unglingageðdeildinni við Dal-
braut fyrir viðtöl við ung börn.
Hjá Félagsmálastofnun Reykja-
víkur er verið að útbúa sérstakt
viðtalsherbergi þar sem verður
góð aðstaða til að hljóðrita sam-
töl og taka á myndbönd. Þá verð-
ur einnig hægt að fylgjast með
viðtalinu úr öðru herbergi, án
þess að barnið viti af því. „Eftir
atvikum getur lögmaður hins
■grunaða fylgst með viðtalinu,
enda nýtur hann tiltekinna rétt-
inda til að fylgjast með framvindu
lögreglurannsóknar. “
Ný lög um meðferð opinberra
mála tóku gildi 1. júlí sl. í þeim
er gefin heimild til að hljóðrita
eða taka á myndband skýrslu
vitnis þegar sérstaklega stendur
á, til dæmis ef barn á í hlut. Þó
liggur ekki fyrir hvort slíkur vitn-
isburður er gjaldgengur fyrir
rétti. í umsögn rannsóknarlög-
reglustjóra um þessa grein frum-
varps að lögunum haustið 1990
segir að löngu sé tímabært að
huga rækilega að verklagsreglum
og réttarfarsreglum, sem lúta að
rannsóknum þar sem barn er
fórnarlamb afbrots, bæði við lög-
reglurannsókn og meðferð máls
fyrir dómi. „Það urðu mér von-
brigði að ekki var tekið sérstak-
lega á þessu í tengslum við endur-
skoðun á lögum um meðferð opin-
berra mála og mér finnst bera á
þeirri afstöðu að þetta sé bara
okkar vandamál," segir Bogi.
„Það hefur ekki farið fram alvar-
leg umræða um meðferð þessara
mála, hlutlæg umræða á vegum
ráðuneyta um umfang kynferðis-
brota gegn börnum og meðferð
mála á öllum stigum þeirra. Við
hljótum að krefjast þess að tekið
verði á þessu af alvöru, ekki síst
vegna þessara - að mínum dómi
- alröngu skeyta sem á okkur
dynja. Við viljum líta til framtíðar
og koma þessum málum í gott
horf. Hins vegar er oft verið að
benda á einhver gömul tilvik og
nefna þau sem dæmi þess hvern-
ig staðið sé að málum hér og nú.“
Ég tel að skipa eigi nefnd með
fulltrúum frá lögregluyfirvöldum,
ríkissaksóknara, dómstólunum,
félagsmálaráðuneyti (ráðuneyti
barnaverndarmála), heilbrigðisyf-
irvöldum og eftir atvikum sam-
bandi sveitarfélaga. Þessi hópur
ætti að athuga umfang málanna,
skoða hvernig staðið hefur verið
að þessu undanfarið og í dag og
gera tillögu um hvernig standa
skuli að meðferð mála í framtíð-
inni. Það verður að vera skýrt
hvernig sönnunarfærslan fyrir
dómstólum má fara fram, til
dæmis hvort myndbönd verða
tekin gild sem vitnisburður. Mér
þætti góður kostur að láta mynd-
bönd nægja í þessum efnum. Þá
má heldur ekki gleyma sakborn-
ingunum, hvað er hægt að gera
þeim til hjálpar? Það verður að
taka á málunum af fagmennsku
og sleppa sleggjudómunum."
SJÁ NÆSTU SÍÐU